Joris Luyendijk. Kunnen we praten. Amsterdam/Antwerpen, Contact, 2017, 93p. ISBN

Transcriptie

1 Joris Luyendijk. Kunnen we praten. Amsterdam/Antwerpen, Contact, 2017, 93p. ISBN Tekst achterflap: Dit boekje is voor iedereen die net als ik het vertrouwen in de traditionele politieke partijen voor een belangrijk deel of zelfs helemaal kwijt is. Ik zou graag onze ervaringen op elkaar leggen. Wie weet waar ze overlappen. Joris Luyendijk. Doe mee op kunnenwepraten.nl Een handzaam [goedkoop] boekje van 93 pagina's. Velen zullen zich erin herkennen. Bedoeld om mensen aan het denken te zetten en zich af te laten vragen, of alles wel zo goed verloopt als ons wordt voorgehouden. Het boek bevat een aantal sleutelmomenten uit het leven van Joris Luyendijk, waarop de wereld zo anders blijkt dan hij daarvoor altijd dacht. Luyendijk bekeek de wereld vanuit zijn eigen bubbel, maar de sleutelmomenten braken de bubbel open en zijn wereldbeeld kantelde. Het zorgde voor minder vertrouwen in de gevestigde politiek en begrip voor populistische denkbeelden en standpunten, ofschoon hij van zichzelf zegt nooit op een populistische partij te zullen stemmen. De conclusie die hij trekt is dat er grote maatschappelijke veranderingen plaatsvinden (De Verbouwing van de Samenleving), maar dat de kiezer nooit om instemming hiermee werd gevraagd. Hij nodigt de lezer uit om samen ervaringen te delen op de website kunnenwepraten.nl, die voor dit doel, in samenwerking met het Algemeen Dagblad, De Correspondent en de omroep van Wij Nederland is opgezet. Samenvatting 1. In 1995 verhuisde L. als 23 jarige student naar Egypte. Overal leek iedereen de democratie te omarmen (val Muur, Nelson Mandela vrij, Israel vredesproces met Palestijnen). De zoektocht naar het beste politieke systeem was klaar: iedereen wilde worden zoals wij. L.: Nou, daar dachten de studenten die ik leerde kennen in Cairo heel anders over (1993) Egypte was toen een dictatuur, en veel studievrienden werden duidelijk zenuwachtig als ik over democratie of mensenrechten begon. Ze hadden ook geen idee wat dat in de praktijk was. En niemand stond te trappelen. Ze droomden alleen maar van een visum om geld te gaan verdienen in het westen. Iedereen beschouwde gedachten dat vrouwen gelijk zouden zijn aan mannen, homo s aan hetero s en niet-moslims aan moslims belachelijk en gevaarlijk. Het was maar een handjevol dat er anders over dacht. Een grote meerderheid had zwaar conservatieve en zwaar discriminerende meningen, en ze waren er trots op. (sommigen dachten dat L. naar Egypte was gekomen om te worden zoals zij!) Hun werd juist verteld dat Europeanen zich nog niet massaal bekeren, omdat de westerse media hen hersenspoelt. In tegenstelling daarop heerste er in Europa een blind optimisme aangaande de immigratie uit het Midden-Oosten, en overheerste het politiek-correcte denken. L. loopt tegen zijn

2 eerste sleutelmoment aan : hoe houden we een open en vrije samenleving als we ieder jaar opnieuw religieus conservatieve mensen opnemen die geen ervaring met of kennis van de spelregels van zo n samenleving hebben. Maar de algemene reactie was: er moet gewoon een generatie overheen. De aanslagen van Al-Qaida verdiepten de twijfels bij L. dat integratie vanzelf wel goed komt: de belangrijkste leiders van de aanslagen waren hoog opgeleid en hadden goede vooruitzichten: blijkbaar kan succesvolle integratie en fundamentalisme samengaan. Belangrijk hierin was dat de moslimgemeenschap niet protesteerde tegen de terreur die uit naam van hun religie was gepleegd. De klapper voor L. was de Irakoorlog: voor zijn ogen zag hij zijn eigen westerse leiders glashard liegen en manipuleren. En verschrikkelijk falen. De invasie en bezetting van Irak was een schande, maar tegelijkertijd een ver van mijn bed onderwerp. L. ging ervan uit dat westerse leiders weliswaar rechtstreeks bijdroegen aan de ellende in het Midden-Oosten, maar dat ze hun eigen samenleving hiervan zouden vrijwaren. 2. Twee jaar lang las L. alles over de financiële crash in 2008 en de schandalen die erop volgden, en interviewde namens de Guardian bankiers en bankmedewerkers. Hij schreef er een boek over: Dit kan niet waar zijn. Maar het was wel waar. Erger nog: het was allemaal allang bekend. Maar waarom gebeurde er dan niets? De financiële sector is het kloppend hart van de wereldeconomie en de val van Lehman Brothers had ervoor kunnen zorgen dat dit hart ophield met kloppen waardoor de hele wereldeconomie vastloopt. Volgens sommigen van de geïnterviewden waren we toen uur verwijderd van dit scenario. Van Rompuy verklaarde dat we enkele millimeters van een totale implosie afzaten. L. bijt zich erin vast en stuit op het diep ingebakken kortetermijndenken bij banken. Bankiers nemen enorme risico s waarvan ze de gevolgen niet zelf hoeven te dragen. Niemand is persoonlijk aansprakelijk, en gaat het een keer mis, dan wordt het afgekocht met settlements. Banken zijn niet alleen to big to fail, maar ook to big to jail. Men beweert dat de kans op een crash zoals in 2008 nu kleiner is, evenals de impact, als hij toch plaatsvindt. Maar veel bankiers bevestigen wat kritische specialisten zeggen: het beest is beter vastgebonden, maar het DNA is onveranderd. L.: Ons financieel systeem is veel gevaarlijker dan veel mensen lijken te denken en de redenen zijn helemaal niet zo moeilijk te begrijpen. Toch pakt geen politieke partij dit op. Integendeel: politici van gevestigde partijen lieten dit catastrofale systeem in de afgelopen tientallen jaren ontstaan of bouwden er actief aan mee. En na hun ambtstermijn accepteerden ze banen in ditzelfde systeem, in plaats van met hun kennis en ervaring het voortouw te nemen bij het aanpakken van de financiële sector. Het onderzoek naar banken bezorgde L. een gigantische dreun voor zijn vertrouwen in de gevestigde politiek. Daarnaast maakte zijn boek over banken bij hemzelf een kettingreactie los van nieuwe inzichten. 3. Door zijn boek kreeg hij uitnodigingen voor lezingen en debatten, in Nederland en Europa. De tour duurde anderhalf jaar en leidde tot de ontdekking van de ideologie die onze samenleving in zijn greep heeft. Het model dat L. schets bij banken, de totale focus op winst ten koste van de moraal en het onderscheid tussen goed en kwaad, het kortetermijndenken,

3 de angstcultuur en doorgeslagen concurrentie, het bleek ook doorgeslagen naar andere bedrijven en organisaties. En niet alleen het bedrijf, maar ook binnen het eigen team, binnen de eigen afdeling. En het gold niet alleen bedrijven, maar ook scholengemeenschappen, onderwijsinstellingen, universiteiten, de journalistiek, omroeporganisaties. Ook journalisten moeten tegenwoordig scoren en het probleem is niet de politieke maar de commerciële correctheid. Als L. hierover begint tegen collega s in Europa is overal de reactie gelijk: bij ons gaat het tegenwoordig precies zo. 4. De City is overal en in zijn internationale bestseller Identiteit legt de Vlaamse psychiater Paul Verhaeghe uit waarom dit zo n ramp is voor mensen die hun werk goed willen doen. Het gaat nu over targets, over marktwerking. Over schaalvergroting, die leidt tot bureaucratie en afstand tussen vakmensen en leiding. Opschaling zorgt ervoor dat de stem van vakmensen wordt vervangen door de stem van managers. En managers voor de managers. Zo verschuift de macht van de vakmensen naar de vergaderaars, die over de regels gaan. Verhaeghe maakt duidelijk dat marktwerking eenzelfde effect heeft. Marktwerking betekent concurrentie. En voor deze werkwijze heb je targets nodig: je moet kunnen meten en vergelijken om te kijken wie/wat het beste heeft gepresteerd. Meten leidt tot meer bureaucratie en tot nog veel meer macht voor de managers met de meetinstrumenten in handen. De verliezers zijn de vaklieden, die dan ook nog eens tegen elkaar worden opgezet. Ze worden elkaars concurrent. L. vraagt zich af of er in heel Europa een soort Verbouwing van de Samenleving gaande is volgens twee duidelijk herkenbare principes: alles moet de markt op, en alles moet groter. Kortom: marktwerking en schaalvergroting. In heel Europa wordt, zoals in de City, ontslagbescherming teruggedraaid, stap voor stap (flexibilisering). Overheidsinstellingen worden geprivatiseerd. Instellingen fuseren, universiteiten en hogescholen worden in heel Europa volgens hetzelfde model ingericht (harmonisatie). Positieve woorden die voor een allesbehalve positieve sfeer zorgen. L. besloot daarom zijn licht eens op te steken bij de Verbouwers zelf. Hij zocht ze op, bankiers in de City, diplomaten, ambtenaren, politici. Het meest opvallende aan de antwoorden van de Verbouwers was hun onwrikbare geloof in de heilzame werking van concurrentie en de markt. Tegelijkertijd ontbrak het geloof in een toekomstvisie voor die samenleving. En dit ging nog verder: de Verbouwers geloven niet in het idee van de gemeenschap. De reden: de markt weet het altijd beter. En ze wisten precies wat de burger, de gewone man, van hun leiders wilde: meer welvaart, bereikt door economische groei. En die kan het best verkregen worden door marktwerking en schaalvergroting. Meer Europa, meer markt. De toverwoorden zijn stabiliteit en TINA: There Is No Alternative. Wie het tegengestelde beweert, een werkelijk andere politieke koers wil, is een radicaal die doet aan polarisatie: een populist. Verbouwers hebben ook een verklaring voor het toegenomen populisme: gewone mensen snappen niet wat goed voor hun is, of laten zich opjutten. Hoe meer gesprekken L. voerde, hoe duidelijker het hem werd dat deze ideologie een land of continent niet ziet als een gemeenschap van burgers, maar als een arena voor zo efficiënt mogelijke consumptie en productie: politiek gaat over het verder uitrollen en managen van schaalvergroting en marktwerking.

4 Wat ligt aan deze mentaliteit ten grondslag? Wat voor mensen zijn dit? Een recruiter in de City gaf antwoord: dit soort mensen zijn flexibel, mobiel en nationale identiteit vinden ze onzin, net als solidariteit aan een land. Wat ze vragen van het land waarin ze wonen is rechtszekerheid, want ze willen niet dat op een dag hun bezittingen worden afgepakt. Daarnaast willen ze niet teveel belasting betalen. Een hoogopgeleide professional in de City heeft veel meer met een hoogopgeleide half-chinese, half Amerikaanse collega in New York, Hongkong of Rio de Janeiro dan met een landgenoot die werkt als lerares of verpleegster in Manchester of Birmingham. L.: De kern is dus solidariteit en het wegvallen daarvan: tussen landen, tussen burgers en binnen organisaties. Hij constateert als volgend sleutelmoment - dat in heel Europa er sinds de jaren tachtig er een soort sluipende verbouwing heeft plaatsgevonden. Belangrijk is dat dit nooit als een echte keuze aan de kiezers is voorgelegd. Laat staan dat alle nadelen en risico s zijn verteld. Deze Sluipende Verbouwing zou goed Neoliberale Technocratie genoemd kunnen worden, ofschoon er geen officiële naam voor bestaat. Technocratie staat dan voor het feit dat belangrijke beslissingen worden genomen door ongekozen experts. Neoliberaal betekent: zo weinig mogelijk overheid, zo veel mogelijk marktwerking. Neoliberale technocraten geloven in keuzevrijheid en individuele verantwoordelijkheid, maar zijn blind voor nationaal, regionaal of religieus wij-gevoel. Vragen over goed en kwaad laten ze over aan de wet, en ze ontkennen simpelweg dat er tussen mensen culturele verschillen kunnen bestaan die onoverbrugbaar zijn. Immigratie, marktwerking en meer Europa zijn goed, want de economie groeit ervan. Veel macht is in de afgelopen jaren overgeheveld naar technocratische instellingen, zoals Centrale Banken, de Wereldhandelsorganisatie, akkoorden over vrijhandel, kredietbeoordelaars en de EU. De Europese Commissie grijpt steeds dieper in bij lidstaten met het TINA-argument. Problemen worden dus opgelost met schaalvergroting: er moet een Europese kapitaalmarkt komen, een Europees leger. En de ECB, de Europese Centrale Bank, dwingt als toezichthouder, onder de noemer consolidatie, banken er feitelijk toe te gaan fuseren. Zodat we nog grotere banken krijgen. L.: Hoe meer ik het programma en de bijbehorende mentaliteit van de Verbouwers bekijk, hoe meer ik de behoefte voel de macht terug te veroveren. Mijn probleem is niet dat ik alle aspecten van de Verbouwing afwijs. Mijn probleem is dat het buiten mij om is besloten en wordt doorgevoerd, dat ik binnen dit programma als kiezer geen echte alternatieven voorgelegd krijg, en er dus maar één manier lijkt om nee of stop te zeggen: op een protestpartij stemmen. 5. In het Engels heet dit Take back control, de slogan van de Brexit groep in de UK. De Britse opinie wordt sterk beïnvloed door de schandaalkranten (tabloids, zoals The Sun van Rupert Murdoch). Volgens L. hebben de EU-horrorstories de Britse opinie aanzienlijk beïnvloed. Dat neemt niet weg dat onder de Engelsen, ook onder het Remain-kamp, de liefde voor de EU niet zo groot is: het Remainkamp voerde als beste argument aan dat de EU weliswaar een ramp is, maar dat hervormingen onmogelijk zijn en eruit stappen is nog een grotere ramp. Ze kreeg zelfs niet over het voetlicht waar de EU nu eigenlijk voor bedoeld is: het voeren van een centrale bureaucratie heeft de voorkeur boven die van 28 verschillende landen.

5 Waren er echt geen betere argumenten tegen de EU? L. ging online op zoek bij zowel de linker- als rechterflank. Links en rechts begon gelijk over democratie. Als democratie de plek is waar burgers samenkomen om te bepalen wat voor samenleving ze willen zijn, waar komen ze dan samen? Waar komen Europeanen samen, en wat is het Europese volk? Sceptici vinden dat hoewel de politiek lokaal is, de macht bij de EU ligt. Bedrijven lobbyen in Brussel, terwijl politici op lokaal niveau moeten terugvechten. Grote banken dreigen met vertrek als hun politieke eisen niet worden ingewilligd of er hervormingen worden aangekondigd. Multinationals spelen EU-landen tegen elkaar uit. Ze zijn op zoek naar het zwakste toezicht, de beste voorwaarden, de laagste belastingtarieven. Dan is er het schaalvoordeel: de EU met 446 miljoen mensen is de grootste economie ter wereld. Maar de grootte heeft ook nadelen: de EU is log omdat er 28 landen tevreden gehouden moeten worden. Voor iedereen gelden dezelfde regels: sceptici vinden dat landen individueel weer moeten kunnen experimenteren met eigen wetten, eigen belastingtarieven, eigen handelsverdragen. Ook speelt de kwestie baas in eigen land. Door de Europese integratie worden zaken die bijvoorbeeld Nederland aangaan, door niet-nederlanders besloten. Hiervoor in ruil krijgen we een stem aan tafel van de grootste economie ter wereld, waar we nationale belangen en bedrijfsbelangen kunnen verdedigen. We kunnen de EU inzetten om iets in de wereld gedaan te krijgen. Zonder EU worden zaken waar we nu inspraak in hebben besloten door machtige landen die gewoon hun gang gaan. Dat is dus de uitruil: via de EU hebben we macht en invloed in Europa en op wereldschaal, maar binnenlands leveren we macht in. L. vraagt zich af waarom de voorstanders van de EU deze dilemma s nooit gedeeld hebben met de kiezer. 6 Het sleutelmoment over immigratie. In de jeugd van L. was eigenlijk iedereen voor immigratie. De stelregel was: waarom zou je het andere mensen niet gunnen om hierheen te komen, zodat ze kunnen worden als wij. Hierbij gaat het nog om een multiraciale samenleving, niet om een multiculturele: Nederland werd kleurrijker, maar de cultuur bleef wat hij was. L. kwam in zijn eigen bubbel alleen de hoogopgeleide kinderen van immigranten tegen. De rest vormt geen bedreiging, niet voor banen waarop hoogopgeleiden solliciteren, niet voor de buurten waar ze wonen en hun kinderen naar school gaan. Hoe dieper de tweedeling in de maatschappij, hoe meer dit speelt: rijken merken er niets van als laagopgeleide allochtonen van steeds meer voorzieningen gebruik gaan maken. De maatschappelijke discussie over immigratie in L. s bubbel ging over fatsoenlijkheid, over draagvlak en het versterken van de maatschappelijke steun. Nooit over het feit of immigratie eigenlijk wel een goed idee is. Argumenten varieerden van hou je toch niet tegen en morele plicht tot het is goed voor het land en het is bittere noodzaak. Na het Brexit-debat verdween de immigratiediscussie uit de taboesfeer. Er kwam een nieuw soort vragen naar boven zoals: waarom nemen we alleen diegene op die mensensmokkelaars kunnen betalen, als het onze morele plicht is om migranten op te

6 nemen, en hoe weet je dat je immigratie niet kunt tegenhouden als je het niet eens probeert en het werk dat deze laagopgeleide/ongeschoolde immigranten kunnen doen wordt overgenomen door robots en als de hoogopgeleide immigrant goed is voor ons land, dan is het ook een verlies voor het land van herkomst. En tenslotte is er de kwestie waar L. al in Egypte tegenaan liep: hoe gaan immigranten om met gelijkheid en vrijheid, als ze daar in het land van herkomst nul ervaring mee hebben. Net als de EU, is immigratie een dilemma. Je gaat het pas zien als je het door hebt, zei Johan Cruijff, en dit gold ook voor L. Allerlei mensen die L. trof bij lezingen en met wie hij aan de praat raakte, vertelden hem dat ze het niet meer snapten. Ze vroegen zich af aan welke kant de leiders van hun land stonden: aan die van hen, of aan die van de immigranten. Is het werkelijk zo raar om van de leiders van een land te verwachten dat ze de belangen van hun eigen bevolking vooropstellen? Vroeger luisterde L. niet naar dit soort mensen, omdat zijn blinde pro-immigratie standpunt hem hiervoor de oren sloot. Hij stelt dat hij ook niet anti-immigrant is geworden. Maar hij ziet nu in, dat je over immigratie vrij moet kunnen praten en dat de kiezer het laatste woord heeft. Een gemeenschap die niet zelf mag bepalen wie er tot die gemeenschap hoort,houdt op een gemeenschap te zijn. De meerderheid moet instemmen, anders krijg je een breuk in de samenleving. En dat zijn L. de voordelen van immigratie niet waard. L.: Ja, door immigratie uit de taboesfeer te halen speel je racisten misschien in de kaart. Maar het alternatief is dat tegenstanders van immigratie alleen bij racisten terechtkunnen. Het is logisch dat zowel de EU als immigratie zoveel losmaken: ze raken direct aan de vraag wat voor land we willen zijn. Aangezien we in een democratie leven, zou je denken dat de kiezers bij deze vraag het laatste woord hebben. De realiteit is, dat de kiezer er vaak niet over aan het woord komt. Volgens L. ging Brexit daar uiteindelijk ook over: we willen zelf weer bepalen wat voor land we zijn. In de bubbel van L. wordt vaak gezegd dat populisme stemmers boos zijn. L. zegt zelf niet boos te zijn, maar dat hij zijn vertrouwen in de gevestigde orde kwijt is door hun incompetentie, hun aan corruptie grenzende vervlechting met banken en de Sluipende Verbouwing van zijn land tot een neoliberale technocratie. Deel 2 L. zegt dat hij enorm benieuwd is naar uw sleutelmomenten. Het moment waarop uw beeld van de wereld ging schuiven, kantelde of instortte. En hij is zeer geïnteresseerd in de conclusies die u daar uit trok. Hij is van mening dat populistische partijen een ontzettend goede vraag boven aan de agenda hebben gezet: wat voor land willen wij zijn? Gaat ik voel me bijna een vreemde in eigen land eigenlijk wel over de komst van immigranten en de veranderingen die dit met zich meebrengt? Want je kunt je ook een vreemde voelen wanneer je ontdekt dat je niet kunt meebeslissen over je eigen toekomst. Of dat je het vertrouwen kwijt bent dat jouw leiders met jouw belang voor ogen die beslissing nemen. Overigens stelt L., dat hijzelf nooit op populisten zal stemmen en dit komt omdat hun plannen, en hij heeft het hier met name over de PVV, niet duidelijk zijn. Hij stelt dat hij niet op Wilders stemt, omdat hij het met hem oneens is. Hij stemt niet op Wilders, omdat er

7 geen goed onderbouwd plan ligt, waarmee men het oneens kan zijn. Hij vraagt zich af of hij bij Wilders wel de kans krijgt om mee te praten, mee te beslissen. Democratie is meer dan verkiezingen. Het gaat over een diep gevoel van veiligheid en het vertrouwen dat iedereen met macht zich aan de regels houdt. L. begon dit boekje omdat hij in de war was. In de war over hetgeen er zich de laatste tijd af heeft gespeeld: De Amerikaanse Democraten hadden met Bernie Sanders een heel goede kandidaat. Iemand die nooit geld aannam van grote banken en een goed doortimmerd plan had voor de aanpak van Wallstreet. Maar wat doen de Democraten? Ze kiezen voor Wallstreet / Goldman Sachs lieveling Hillary Clinton. L. is ontzettend blij dat de Trump stemmers hem hebben verlost van de Clintons. En hetzelfde geldt voor het Brexit-referendum: eindelijk neemt Labour de zorgen over immigratie eens serieus. Hij denkt dat de populisten ons nog verder van huis brengen, maar anderzijds.. zonder de populisten marcheert de gevestigde orde gewoon door. Bespreking door itafit.nl