Nationaal Restauratiefonds JAARVERSLAG 2009

Transcriptie

1 Nationaal Restauratiefonds JAARVERSLAG 2009

2 inhoud Inhoudsopgave 1. Voorwoord van de voorzitter 2 2. Kerncijfers 4 3. Het Restauratiefonds in beeld 6 4. Verslag van het bestuur Naar een toekomstgericht monumentenbestel Markt- en productontwikkeling en strategische advisering Restauratie- en instandhoudingsmarkt voor rijksmonumenten Publiek private samenwerking met provincies en gemeenten Communicatie en voorlichting Algemeen beheer en bedrijfsvoering Vooruitblik op 2010 en verder Bestuur Jaarrekening Balans per 31 december Staat van baten en lasten Waarderingsgrondslagen Toelichting op de balans Niet uit de balans blijkende verplichtingen Toelichting staat van baten en lasten Overige gegevens Accountantsverklaring Organisatiestructuur 46 In dit jaarverslag over 2009 vindt u de verslaglegging en verantwoording van het bestuur van Stichting Nationaal Restauratiefonds en een beschrijving van de belangrijkste activiteiten van het Restauratiefonds in 2009.

3 voorwoord 1. Voorwoord van de voorzitter Het jaar 2009 is het jaar geweest waarin de impact van de economische crisis in ons land goed zichtbaar werd. Het Restauratiefonds heeft daar niet onmiddellijk de gevolgen van ondervonden. Integendeel, de vraag naar financieringen is zelfs toegenomen. Er werd voor 70 miljoen euro aan langlopende financieringen verstrekt en voor bijna 112 miljoen euro aan kortlopende financieringen. Hiermee zijn ruim 850 monumenteigenaren geholpen. De totale financieringsportefeuille kwam daarmee op 574 miljoen euro. Het Restauratiefonds hecht aan zijn reputatie als een solide en integere partner voor overheden en eigenaren en beheerders van cultureel erfgoed. Voor de procesgang is de keten van goed beschreven procedures, de kwaliteitsbewaking daarop en de eindcontrole door de externe accountant een afdoende waarborg voor het voldoen aan hedendaagse governance-eisen. Vanzelfsprekend heeft het Restauratiefonds het bestaande financieringsbeleid 3 nogmaals scherp geanalyseerd. Wij hebben daaruit de conclusie een Revolverend Fonds werkzaam zal zijn. beroep te worden gedaan op aanvullende financiële middelen. Ik ben zeer getrokken dat onze regels en procedures, ook in de huidige tijd, voldoende verheugd dat ik dit tweesporenbeleid herken in de financiële doorkijk die 4 kritisch zijn. Er is vooralsnog geen aanleiding deze verder aan te scherpen. minister Plasterk geeft voor de komende jaren. De economische situatie van vandaag de dag roept herinneringen op aan de eveneens economisch roerige tijden rond Een periode die gekenmerkt werd door flinke overheidsuitgaven, hoge werkloosheid, een inzakkende huizenmarkt, etc. Het op orde krijgen van de overheidsfinanciën, decentralisatie, privatisering en deregulering waren in die tijd toverwoorden voor het overheidbeleid. Tegen die achtergrond werd op 5 juni 1985 Nationaal Restauratiefonds opgericht. Nu 25 jaar geleden. De monumentenzorg werd in die tijd geconfronteerd met een uiterst moeizame financiële situatie. Er was door bezuinigingen op de begroting van de monumentenzorg sprake van een subsidiestop, terwijl politiek gezien iedereen doordrongen was (en nog steeds is) van de noodzaak om monumenten te behouden. Monumenteigenaren kregen weliswaar een subsidie toegezegd, maar ze moesten jaren wachten op hun geld. Dat vroeg om een creatieve oplossing; het vervangen van een deel van de subsidie door laagrentende leningen. Dat bracht een groot voordeel met zich mee: de rente en aflossing van die leningen vloeien terug, zodat je per saldo méér geld voor monumenten kan uittrekken. Er moest een aparte stichting komen om de financiële kant van de monumentenzorg te structureren: Nationaal Restauratiefonds. Want een stichting die buiten de overheid stond kon iets wat een rijksdienst destijds niet kon: leningen verstrekken en beheren, subsidies voorfinancieren, kortom; restauratieprojecten financierbaar maken. Iets dat vandaag de dag nog steeds geldt. Nationaal Restauratiefonds doet dat nu nog steeds met verstand van financieren en hart voor monumenten. Uit de huidige omvang van bijna 320 miljoen euro van het Revolving fund en een financieringsportefeuille van 574 miljoen euro mag blijken dat dit beantwoordt aan een behoefte. In die rol is het fonds uitgegroeid tot een volwaardig financier voor de monumentensector, zowel voor eigenaren als voor overheden. Ik vind het verheugend dat wij samen met het ministerie van OCW nu ook werken aan het opzetten van revolverende Monumentenfondsen op de Antillen en Aruba, om zo het uitvoeren van restauraties op deze eilanden te stimuleren. Wij gaan er vanuit dat in 2010 op alle eilanden Nationaal Restauratiefonds maakt geen monumentenbeleid, maar wil wel helpen met het realiseren van de doelstellingen van monumentenbeleid door deze mede te blijven bewaken en vanuit een financieel economische invalshoek hierover te adviseren. Zowel voor het rijk als voor andere overheden. Gevraagd en ongevraagd. En daarom kan ik het niet nalaten nogmaals te betogen dat de Nederlandse overheid er - juist in deze economisch zware tijden - verstandig aan doet te blijven investeren in de restauratie en het onderhoud van monumenten. Dat is niet alleen goed voor de monumenten zelf, maar voor de hele Nederlandse economie. Het restaureren van monumenten is een arbeidsintensief proces, waardoor elke in monumentenzorg geïnvesteerde euro veel werkgelegenheid oplevert. Het Restauratiefonds heeft in het verleden, met onderzoeken onder de naam Rekenen met Monumenten, al aangetoond dat een overheidsinvestering voor het in stand houden van monumenten een forse extra investering vanuit de markt oproept (de multiplier). Uiteindelijk verdient de overheid op elke geïnvesteerde euro. Restaureren loont! In de afgelopen 25 jaar is de manier waarop wij met monumenten omgaan sterk veranderd. Mede dankzij Nationaal Restauratiefonds in financieel opzicht. Maar ook de wijze van benadering van de zorg voor ons cultureel erfgoed en de taakverdeling in het monumentenveld zijn anders dan 25 jaar geleden. Ook vandaag de dag is het monumentenveld volop in beweging. Minister Plasterk van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft in 2009 zijn beleidsvoornemens voor de monumentenzorg van de komende decennia ontvouwd. Het belangrijkste doel is om het behoud en de ontwikkeling van erfgoed te verbinden met vernieuwingen waar de samenleving om vraagt. Meer betrokkenheid van de burger, eenvoudiger regelgeving en een transparanter proces, dat vooral steviger verankerd is in het ruimtelijk beleid. Als voorzitter van het Restauratiefonds ben ik in de afgelopen jaren pleitbezorger geweest van een toekomstig financieringsstelsel waarin structureel budget is voor de twee sporen die samen zorgen voor het in stand houden van monumenten; onderhoud en restauratie. Door tijdig onderhoud financieel te ondersteunen, wordt gewaarborgd dat monumenten zo lang mogelijk in goede staat blijven. Als het financieringsstelsel op deze manier is ingericht, hoeft slechts bij calamiteiten of grote tegenslagen een In 2010 zal het nieuwe beleid van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap voor de modernisering van de monumentenzorg vorm krijgen. Beleidsvoornemens zullen vertaald moeten worden naar nieuwe wet en regelgeving, en belangrijker, naar een nieuwe uitvoeringspraktijk. Als deskundige op het gebied van financiën in relatie tot monumentaal erfgoed in de meest brede zin van het woord, en op basis van 25 jaar ervaring, wil het Restauratiefonds samen met eenieder die monumenten een warm hart toedraagt bijdragen aan de uitwerking hiervan. Wij verheugen ons op een tijdperk waarin niet meer de zorg om het geld voorop staat maar de dagelijkse zorg voor ons cultureel erfgoed de volle aandacht kan krijgen. Professor mr. Pieter van Vollenhoven Voorzitter Nationaal Restauratiefonds prof. mr. pieter van vollenhoven

4 kerncijfers 2. kerncijfers Portefeuille financieringen 2007 Bouwrekeningen Voorfinanciering rijkssubsidies Overige Bouwrekeningen Totaal Bouwrekeningen Leningen Laagrentende leningen Marktconforme rentende leningen Financiering OCW Overige laagrentende leningen: Gemeentelijke Restauratiefonds-hypotheken Cultuurfonds-hypotheken Varend Monument-Leningen Totaal leningen Totaal portefeuille financieringen Overige portefeuilles Aangetrokken onderhandse leningen Zero-leningen Belegde Subsidie-op-termijn Brom rekening-courant (aantal) Productie 2007 Bouwrekeningen Leningen Overige gegevens 2007 Uitbetaalde rijkssubsidies Revolving Fund Nog te ontvangen tot en met Totaal Gecreëerd opnieuw beschikbaar Revolving Fund Resultaat

5 restauratiefonds 3. Het Restauratiefonds in beeld Stichting Nationaal Restauratiefonds is 25 jaar geleden, in 1985, opgericht op initiatief van het toenmalige ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (WVC). De grondslag hiervoor is in 1984 gelegd in de Nota voor de Monumentenzorg. Het Restauratiefonds opereert binnen de statuten en de (beleids-)kaders van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en werkt nauw samen met dit ministerie en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Bij de start in 1985 was het Restauratiefonds primair belast met het uitbetalen van monumentensubsidies, het verstrekken van Restauratiehypotheken en voorfinancieringen en het beheren van het zogenoemde Revolving Fund. Deze dienstverlening is met instemming van het ministerie verbreed tot het bieden van een totale financieringsoplossing voor het restaureren van monumenten. De dienstverlening bleef daarnaast niet beperkt tot rijksmonumenten, maar breidde zich uit naar gemeentelijke monumenten, beeldbepalende panden en, in het kader van de stadsvernieuwing, de particuliere woningverbetering. Monumenten staan 7 immers niet op zichzelf, maar maken integraal deel uit van de zorg voor en procesmatige aspecten van een actief beheer, waarbij creatief en de gebouwde omgeving. Deze visie deelde ook minister d Ancona in Wij doen dat op een bedrijfsmatige manier, maar zonder winstoogmerk. ondernemend te werk wordt gegaan. Digitalisering speelt daarbij een , toen zij formeel toestemming gaf aan het Restauratiefonds om het Daarbij combineren wij kennis en kunde op het gebied van financieren, steeds belangrijkere rol. werkterrein hiernaar uit te breiden. In het midden van de jaren negentig met specifieke marktkennis en kennis van ons cultureel erfgoed. Innovatief startte het Restauratiefonds actief met het uitbrengen van strategische en solide, creatief en ondernemend. Het Restauratiefonds wil met zijn producten en diensten zowel rijksmonumenten adviezen over (de financiering van) de monumentenzorg. Dat leidde in de als gemeentelijke en provinciale monumenten en panden jaren daarna tot een hechte samenwerking met de ministeries van OCW Visie binnen beschermde gezichten, in hun stedelijke en/of landschappelijke en Financiën. Sinds 1996 stelt de Staat der Nederlanden zich borg voor Het Nederlandse stedelijk en ruraal cultuurlandschap vormt een unieke context, bedienen. Voor overheden wil het Restauratiefonds een solide een groot deel van de activiteiten van het fonds. Het Restauratiefonds en onmisbare drager van ons culturele erfgoed, en daarmee van de identiteit partner zijn als kassier, financier en adviseur. Het fonds ondersteunt verbreedde het aandachtsgebied naar het gehele koninkrijk. Op verzoek van ons land. Het draagt bij aan een Mooi Nederland. Een Mooi Nederland overheden bij het ontwikkelen, opbouwen en uitvoeren van erfgoedbeleid. van het ministerie van OCW werd op Curaçao meegewerkt aan het opzetten is eveneens van economische betekenis voor ons land (toerisme, Voor het Restauratiefonds is de bestelverantwoordelijkheid van van een Monumentenfonds naar analogie van het Restauratiefonds. vestigingsklimaat). Niet in de laatste plaats draagt het conserveren van de betrokken bewindspersonen daarbij een gegeven. Binnen deze ruimte Met instemming van datzelfde ministerie werden op de Antillen en Aruba kwetsbare landschappen en historische stads- en dorpsgezichten ook heeft het Restauratiefonds in de loop van zijn bestaan zijn koers kunnen ook financieringsactiviteiten ontplooid. Sinds de Nota Belvedère in 1999 bij aan het welzijn van de mensen in ons land. ontwikkelen. zet het Restauratiefonds zich actief in voor het behoud van het cultuurhistorisch waardevolle landschap in ons land. In 2005 werd met instemming van het ministerie ook het mobiel erfgoed aan het werkterrein van het Restauratiefonds toegevoegd. Al deze ontwikkelingen hebben geleid tot een bredere focus op het cultureel erfgoed. In 2006 zijn de statuten van het Restauratiefonds als gevolg van de hierboven geschetste ontwikkelingen aangepast, met instemming van het ministerie van OCW. Missie Wij zetten ons in voor het behoud van ons gebouwde en cultuurlandschappelijke erfgoed; monumentale objecten en structuren in het Koninkrijk der Nederlanden en internationaal erfgoed met een Nederlandse historie. Wij willen hiermee bijdragen aan een efficiënte, duurzame en vitale zorg voor monumenten en de bestendiging van de relatie tussen monument en omgeving; tussen monument en samenleving. Daartoe wenden wij onze specifieke expertise aan om gevraagd en ongevraagd advies uit te brengen. Wij doen dat binnen de beleidsvelden van de ministers van Cultuur en Ruimtelijke Ordening en de overige betrokken bewindspersonen ten aanzien van behoudenswaardige elementen in het historisch ruimtelijke aanzicht van Nederland. Wij willen de instandhouding van monumentale objecten en structuren krachtig stimuleren door het geven van voorlichting, het ontwikkelen en verstrekken van financieringen en het verlenen van diensten op financieel en administratief gebied, zowel voor particulieren als voor overheden. Meer en meer maatschappelijke organisaties die een rol spelen in de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland ondersteunen bovenstaande gedachte. Zij willen het Nederlandse cultuurlandschap een duurzaam perspectief geven en aansturen op de kwaliteit van dit landschap. In dit veld wil Nationaal Restauratiefonds met zijn specifieke expertise een waardevolle bijdrage leveren voor de politiek, het monumentenveld en zelfs de gehele samenleving. Om de bredere visie op het begrip Monumentaal erfgoed gestalte te geven, wil het Restauratiefonds de samenwerking met alle partijen die zich inzetten voor ruimtelijke kwaliteit intensiveren. De samenwerking met overheden en maatschappelijke organisaties ziet het Restauratiefonds als essentieel. Op basis van zijn specifieke expertise kan het Restauratiefonds een rol van betekenis spelen als deskundige op het gebied van financiën in relatie tot monumentaal erfgoed in de meest brede zin van het woord. Publieke bewustwording en een duurzaam perspectief zijn daarbij sleutelbegrippen voor het Restauratiefonds. Een monument, behoudenswaardig object of gebied wordt in stand gehouden en dient - met respect voor het verleden - een duurzaam perspectief te krijgen. Het Restauratiefonds biedt eigenaren en beheerders van ons gebouwd en landschappelijk erfgoed daarbij ondersteuning om zo te komen tot een vitalisering van het monument in zijn omgeving. Het fonds ontwikkelt en verstrekt laagdrempelige financieringen en biedt financiële en administratieve diensten aan. Daarnaast is het fonds actief met het geven van voorlichting, advies en begeleiding bij alle financiële

6 bestuursverslag 4. Verslag van het bestuur 4.1 Naar een toekomstgericht monumentenbestel Modernisering Monumentenzorg Eind 2007 ging het project Modernisering Monumentenzorg (MoMo) van start. De huidige Monumentenwet stamt uit 1988 en is nog grotendeels gebaseerd op het denken over de monumentenzorg van het midden van de twintigste eeuw. Sindsdien is er veel veranderd. Kenmerken zijn een verschuiving in denken van object naar gebied en van behoud naar ontwikkeling. Ook het denken over de organisatie van de monumentenzorg is veranderd. Daarom wil het ministerie van OCW het systeem meer toekomstbestendig maken. Het Restauratiefonds is vanaf de start nauw betrokken geweest bij het project. In 2008 al als deelnemer in diverse werkgroepen, die voorstellen hebben gedaan aan minister Plasterk. Deze zijn grotendeels opgenomen in Een lust, geen last, het visiedocument dat de minister in december 2008 aan het monumentenveld toezond. Minister Plasterk heeft aan het 9 werkveld de gelegenheid geboden om hierop schriftelijk te reageren. Over de consequenties hiervan en de exacte uitwerking van de regeling, toekomst van de monumentenzorg eind 2008 immers het voornemen erfgoed met een Nederlandse historie. Onder andere met vertegenwoordigers Ook het Restauratiefonds heeft een reactie aan de minister gestuurd. is het Restauratiefonds in overleg met het ministerie van OCW en de van diverse departementen, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, TU 10 Daarin pleit het Restauratiefonds onder meer voor voldoende structureel Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Delft en erfgoed-vertegenwoordigers uit New York, Suriname, Tatarstan en budget voor de restauratie en instandhouding van monumenten en het Rusland. In november bezochten de voorzitter en de directeur een restauratieproject opstellen van een helder en meetbaar investeringsprogramma, waarmee Financiering monumentenzorg in New York dat door ons is ondersteund in het kader van NY400. ook de verwarrende discussies over achterstand en werkvoorraad tot Een toekomstbestendig monumentenbestel vraagt ook om een adequate het verleden gaan behoren. Daarnaast heeft het Restauratiefonds een en structurele financiering. Een situatie waarin het begrip Restauratieachterstand pleidooi gehouden voor het moderniseren en versterken van het instrumentarium tot het verleden behoort en klantgerichte subsidieregelingen bij het aanwijzen van Beschermde Stads- en Dorpsgezichten. en financieringsinstrumenten de monumenteigenaar in staat stellen ons cultureel erfgoed zo goed mogelijk in stand te houden. De vele reacties op het visiedocument van de minister, hebben in 2009 geleid tot een beleidsbrief van minister Plasterk over de modernisering van de monumentenzorg. Deze is op 16 november 2009 behandeld in de Tweede Kamer. De Kamerleden waren vol lof over de kwaliteit van de beleidsbrief en de wijze waarop de brief tot stand is gekomen. Temeer daar minister Plasterk minder regels, kortere procedures en structureel meer financiële middelen heeft aangekondigd om bij te dragen aan de duurzame instandhouding van rijksmonumenten. In de tweede helft van 2009 is het Restauratiefonds vooral in overleg met het ministerie van OCW en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed over het uitwerken van de ideeën uit de MoMo beleidsbrief. Aanpassen subsidieregeling instandhouding In het project Modernisering Monumentenzorg is een eerste evaluatie van de werking van de instandhoudings subsidieregeling (Brim) opgenomen. Deze evaluatie was voor minister Plasterk aanleiding om begin 2009 al een aantal vereenvoudigingen door te voeren, onder andere in de aanvraag- en de declaratieprocedure. In deze evaluatie is uiteraard ook aandacht gegeven aan het lening deel van de intstandhoudingsregeling, het verstrekken van Restauratiefondshypotheken. Het algehele beeld hiervan is, dat dit prima functioneert. Er kwamen echter ook enkele aandachtspunten naar voren. Deze hebben betrekking op de ondergrens en het maximumbedrag van de Restauratie fonds-hypotheek, en op de wenselijkheid om ook onderhoud met laagrentende leningen te stimuleren. In lijn met de voorstellen vanuit de evaluatie, heeft het bestuur van het Restauratiefonds per 1 januari 2009 het maximumbedrag van de Restauratiefonds-hypotheek verhoogd van euro naar euro. Minister Plasterk heeft bij de Kamerbehandeling van de evaluatie verdere vereenvoudigingen aangekondigd. Eén daarvan is het introduceren van een keuzemogelijkheid tussen subsidie en laagrentende lening. Het ministerie van OCW wil het Brim zodanig aanpassen, dat eigenaren die in aanmerking komen voor subsidie (circa ) in plaats van subsidie ook een Restauratie fonds-hypotheek kunnen aanvragen. Minister Plasterk geeft in zijn beleidsbrief over de modernisering van de monumentenzorg een doorkijkje op het financiële landschap voor de monumentenzorg tot en met Hierin vallen een structurele verhoging van het Brim-budget tot 52 miljoen euro in 2013 en de komst van een structureel restauratiebudget vanaf 2012 direct op. Hiermee lijkt minister Plasterk gehoor te geven aan het door het Restauratiefonds al langer bepleitte tweesporenbeleid, waarin de financiering van enerzijds instandhouding en anderzijds restauratie zorgt voor structurele financiering van het monumentenbeleid. Ook voor groene en archeologische monumenten komt structureel geld beschikbaar. Het per 1 januari 2010 afschaffen van de vrijstelling van het betalen van overdrachtsbelasting (6% van de koopsom) zorgt voor een verschuiving in de financiering van monumentenzorg. Het vrijvallen van deze belastingderving voor het ministerie van Financiën leidt tot een structurele verhoging van het OCW-monumentenbudget van 23 miljoen euro. Een deel hiervan wordt gebruikt om de monumentenorganisaties die het zwaarst getroffen worden door het afschaffen van de vrijstelling te compenseren. De resterende miljoenen worden in 2010 en 2011 benut voor het wegwerken van de laatste restauratieachterstanden. 4.2 Markt- en productontwikkeling en strategische advisering Beschermde Stads- en Dorpsgezichten Het Restauratiefonds hecht grote waarde aan de Beschermde Stads- en Dorpsgezichten in ons land. Het vormde in 2008 het onderwerp voor een themapublicatie van het Restauratiefonds en naar aanleiding hiervan is de afgelopen twee jaar met veel gemeenten en monumentenorganisaties over dit thema gesproken. In oktober 2008 werd al een rondetafelgesprek georganiseerd met wethouders van grotere, monumentrijke gemeenten. Zij werden gevraagd naar de ervaringen met dit instrument en naar verbeterpunten in het beleid. In februari 2009 is een tweede rondetafelgesprek gehouden met wethouders van kleinere en plattelandsgemeenten. Met hen is ook van gedachten gewisseld over het nut en de noodzaak van dit instrument. Minister Plasterk uitte in zijn visiedocument op de om het instrument Beschermd Stads- en Dorpsgezicht af te schaffen. Dit instrument dateert al uit 1961 en ook het Restauratiefonds onderkent dat het aan vernieuwing toe is. Het richt zich op het beschermen van een structuur, maar is in zijn uitwerking nu wellicht te objectgericht. Het instrument moet toepassingsgerichter worden. Of daarvoor een totaal nieuwe benadering gezocht moet worden, was en is voor het Restauratiefonds de vraag. In de gesprekken die het Restauratiefonds voerde met gemeenten, geven deze aan dat het huidige instrumentarium niet optimaal benut wordt en er dus nog kansen liggen. Zo zou het bestemmingsplan beter gekoppeld, c.q. onderbouwd moeten worden met cultuurhistorische waardestellingen en zouden deze samen met bijvoorbeeld welstandscriteria stringenter dan nu leidend moeten zijn bij ontwikkelingen. Gemeenten en bewoners zijn vrijwel altijd trots op hun beschermd gezicht, dat immers een nationale erkenning inhoudt van de bijzondere kwaliteit van hun omgeving. In de praktijk is vrijwel iedereen positief over het fenomeen Beschermd Stadsen Dorpsgezicht en juist het van rijkswege aanwijzen daarvan ziet men als positief, omdat het Rijk voldoende afstand heeft om een goede selectie te kunnen maken. Alleen hebben veel - vooral kleinere - gemeenten vaak niet voldoende kennis om er een goed vervolg aan te kunnen geven; een steuntje in de rug kunnen zij wel gebruiken. Deze conclusies hebben in het voorjaar van 2009 geleid tot een brief van het Restauratiefonds aan minister Plasterk, waarin de conclusies uit deze gesprekken vastgelegd zijn. Deze activiteit heeft bijgedragen aan de doelstelling dit onderwerp op de politieke agenda te krijgen en tot een aanscherping van de visie van de minister op dit instrument. Nederlandse Antillen en Aruba Samen met het ministerie van OCW is in 2009 gezocht naar een financieringsoplossing voor de monumentenproblematiek op de Nederlandse Antillen en Aruba. Er is gewerkt aan het vormen van Monumentenfondsen op de Antillen en Aruba om het uitvoeren van restauraties op deze eilanden te stimuleren. De fondsen worden gevoed met de acht miljoen euro die het ministerie van OCW hiervoor in de periode beschikbaar stelt. Deze middelen worden revolverend, als laagrentende leningen ingezet. De bestemming wordt door de diverse eilandbesturen vastgesteld, binnen de kaders die het ministerie van OCW hiervoor aangeeft. Het Restauratiefonds heeft hierover in 2009 contact gehad met bestuurders, monumentenzorgers en banken op de Antillen en Aruba. Op Curaçao is het Revolverend Fonds in samenwerking met het Monumentenfonds Curaçao (MFC) in oktober 2009 van start gegaan. Wij gaan ervan uit dat in 2010 op alle eilanden een Revolverend Fonds werkzaam zal zijn. Internationaal erfgoed In 2009 is met diverse partijen gesproken over het behoud van inter nationaal In 2009 werd een delegatie uit Tatarstan en een delegatie uit Rusland (waaronder de directeur-generaal van het Russische ministerie van Cultuur) door ons geïnformeerd over de werking van de financiering van de monumentenzorg in Nederland in het algemeen en de werking van het Restauratiefonds in het bijzonder. Onderzoek economische effecten monumentenzorg In september 2009 is aan Berenschot en BNG Advies opdracht gegeven om een economisch onderzoek uit te voeren naar de multiplier effecten en terugverdieneffecten van overheidsuitgaven aan restauraties van monumenten. Aannames en berekeningen uit de jaren negentig worden geactualiseerd op basis van actuele inzichten en ervaringen. De uitkomsten zullen worden gevalideerd en doorgerekend op macro-economische effecten door het Centraal Planbureau (CPB). De eerste conclusie is, dat de multiplier van monumentensubsidies nog altijd boven de 3 ligt en de terugverdieneffecten voor de overheid en de werkgelegenheidseffecten zelfs groter zijn dan eerder werd aangenomen. In 2010 wordt de definitieve rapportage verwerkt in een nieuw rapport Investeren in Monumenten.

7 bestuursverslag Productontwikkeling In 2009 is de Kerken Nevenfunctie-Lening geïntroduceerd en zijn hiermee de eerste ervaringen opgedaan. Deze leningen worden verstrekt om uitgaven die een breder gebruik van de kerk mogelijk maken, zoals toiletgroepen/ pantry s, etc. te financieren. Op deze manier wordt de kerk optimaal gebruikt, wordt de kans op leegstand kleiner en kan de kerk meer opbrengsten genereren om het onderhoud te betalen. Het gaat hierbij om de financiering van kosten voor nevenbestemmingsfaciliteiten aan een kerk die normaliter niet door subsidieregelingen vergoed worden. In het afgelopen jaar is een vereenvoudiging doorgevoerd in de werkwijze voor het aanvragen en verstrekken van de Cultuurfonds-hypotheken. Daarbij zijn ook aanpassingen in het bestaande product doorgevoerd. In 2009 zijn diverse verkenningen uitgevoerd of producten ontwikkeld: ontwikkelen van de mogelijkheid om met één declaratieproces, gekoppeld aan Brim-subsidies, de provinciale subsidie voor molens in Zuid-Holland uit te kunnen betalen; ontwikkelen van een kortlopend financieringsproduct voor de provincie Noord-Brabant, waarmee aanvullend op een provinciale subsidie de eigen bijdrage in de kosten laagrentend en aflossingsvrij geleend kan worden; verkennen van de markt voor een kortlopend financieringsproduct als aanvullingen op de Brim-subsidies. Hiervoor heeft een marktonderzoek onder de grootste doelgroep (kerken) plaatsgevonden. Op basis van de uitkomsten hiervan is in 2009 een koppeling tussen de automatiseringssystemen voor het uitbetalen van de Brim-subsidie en voor het aanbieden van een Totaal-financiering gerealiseerd. 4.3 Restauratie- en instandhoudingsmarkt voor rijksmonumenten Financieringen voor rijksmonumenten Een eigenaar van een monument is pas écht geholpen als de hele financiering van de restauratie is geregeld en hij zich bovendien verlost weet van de bijbehorende administratieve rompslomp. Vanuit die gedachte is de Totaal-financiering ontwikkeld: een financiering op maat voor het hele restauratieproject. Hierin wordt naast de eventuele rijksbijdrage (subsidie of laagrentende lening) ook de financiering van het eigen aandeel (de nietsubsidiabele of fiscaal aftrekbare kosten) opgenomen. Ook de afhandeling van alle betalingen (declareren, incasseren, uitbetalen) hoort bij deze financiering (Bouwrekening). Zo biedt het Restauratiefonds dé oplossing om de financiering centraal te regelen. Deze dienstverlening van het Restauratiefonds wordt door klanten met een 8,5 als rapportcijfer gewaardeerd. Het Restauratiefonds heeft de ambitie om bij ten minste 75% van de restauraties van rijksmonumenten daadwerkelijk betrokken te zijn. Een goede indicator voor het aantal restauraties vormen de afgegeven mededelingen door Bureau Monumentenpanden van de Belastingdienst (BBM) en het aantal door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed afgegeven subsidie beschikkingen voor restauraties. Op basis van deze telling bedroeg het aantal restauraties gedurende geheel 2009: Over geheel 2008 waren dit 883 restauraties. In 2009 was het Restauratiefonds bij 98% van deze restauraties op enigerlei wijze betrokken, bijvoorbeeld via een financiering, de RestauratieWijzer (2008: 87%) of een subsidie-uitbetaling. productie van Bouwrekeningen fors gestegen van 682 in 2008 naar 853 in het afgelopen jaar. De portefeuille Bouwrekeningen bedraagt per ultimo 2009: 46 miljoen euro. In de portefeuille Bouwrekeningen zijn ook de voorfinancieringen van Belastingteruggave opgenomen. Het Restauratiefonds verstrekt eveneens kortlopende leningen, waarmee een eigenaar een deel van de kosten die hij terugontvangt bij de Belastingdienst kan voorfinancieren. Subsidie voor rijksmonumenten Naast het verstrekken van financieringen betaalt het Restauratiefonds ook subsidies uit voor rijksmonumenten. In 2009 zijn door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in totaal nieuwe rijksbeschikkingen afgegeven. Dit is een forse toename ten opzichte van 2008 (1.845). Deze toename is veroorzaakt door het grote aantal aanvragen voor de instandhoudingsregeling (Brim) uit 2008, waarvoor in 2009 een beschikking is afgegeven. samen met de gemeente Haarlem zijn mogelijke productvarianten Besluit rijkssubsidiëring instandhouding monumenten (Brim) verkend voor gemeenten die laagrentende leningen voor monumenten In 2006 is de subsidieregeling voor het in stand houden van rijksmonumenten willen verstrekken, maar niet over voldoende middelen beschikken om van start gegaan, waarmee het Rijk een verschuiving van een Revolverend Fonds al bij de start volledig te voeden; restauratie naar instandhouding van monumenten wil bewerkstelligen. Restauratiefonds-hypotheken Verspreid over een periode van zes jaar worden de verschillende Besluit rijkssubsidiëring onderhoud monumenten (Brom) opzetten van een Revolverend Fonds voor een particuliere stichting Met de invoering van het Brim kwamen alle eigenaren van woonhuizen categorieën monumenten opgenomen in de instandhoudingsregeling. Het aantal eigenaren dat gebruikmaakt van het Brom loopt geleidelijk af 11 (Stichting Elisabeth Strouven); en van boerderijen zonder agrarische functie in aanmerking voor de In 2009 konden voor het eerst eigenaren van kerkelijke gebouwen een in de periode tot 2012, al naar gelang de diverse monumentencategorieën 12 laagrentende Restauratiefonds-hypotheek. Het Restauratiefonds verstrekt deze laagrentende leningen (beduidend lager rentepercentage dan de marktrente met een minimum van 1,5%) uit het Revolving Fund. In 2009 is voor 37,1 miljoen euro aan Restauratiefonds-hypotheken verstrekt. Dit is iets lager dan de 38,8 miljoen euro die in 2008 is gerealiseerd. Overige financieringen voor (rijks)monumenten Naast de laagrentende leningen hebben in 2009 ruim 209 eigenaren gekozen voor het gemak van een langlopende restantfinanciering bij het Restauratiefonds voor een totaalbedrag van 24,4 miljoen euro. Aanvullend op de Restauratiefonds-hypotheken financiert het Restauratiefonds in een kwart van de restauraties ook de overige investeringskosten voor zijn klanten. Naast deze financieringen biedt het Restauratiefonds bijzondere kredietfaciliteiten voor onder meer Stadsherstelorganisaties en restaurerende instellingen. Het totaalbedrag aan verstrekte leningen is gestegen van 66 miljoen euro in 2008 naar 70 miljoen euro in Dit betreft zowel de laagrentende leningen als de marktconforme leningen voor alle soorten monumenten. Bouwrekeningen De productie Bouwrekeningen is in 2009 gestegen ten opzichte van het jaar ervoor. In 2009 werd voor 111,7 miljoen euro aan Bouwrekeningen gecontracteerd, tegen 104 miljoen euro in In aantallen is de totale aanvraag indienen. Daarmee zijn alle categorieën monumenten toegetreden tot de instandhoudingsregeling. In 2009 zijn in het kader van deze regeling in totaal beschikkingen afgegeven, met een totaal toegekend subsidiebedrag van 52,1 miljoen euro. Het Restauratiefonds heeft met het ministerie van OCW en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed afgesproken, dat eigenaren zodra zij een beschikking ontvangen hebben, gebruik kunnen maken van een bevoorschottingsfaciliteit naar gelang het werk wordt uitgevoerd. Het gaat hierbij om het gehele beschikte bedrag voor de planperiode van zes jaar. Hiermee is de regeling voor eigenaren veel toegankelijker en gebruiksvriendelijker, doordat de uitvoering van het geplande onderhoud niet meer afhankelijk is gesteld van het jaarlijks beschikbaar komen van subsidie. Achterstandsregelingen Ook in 2009 zijn extra subsidiegelden beschikbaar gekomen voor monumenten die een restauratieachterstand hebben. De uitvoering van deze bijzondere regelingen is afhankelijk van het beschikbaar komen van incidenteel extra geld. In 2009 is via de Regeling rijkssubsidiëring wegwerken restauratieachterstand (Rrwr 2008) bijna 30 miljoen euro beschikbaar gekomen voor 127 restauratieprojecten. Deze miljoenensubsidies zijn nog onderdeel van de Najaarsnota 2006, waarin 140 miljoen euro beschikbaar werd gesteld voor het wegwerken van restauratieachterstanden. Daarnaast zijn in het kader van de Regeling extra rijkssubsidiëring restauratie monumenten (Rerrm) 14 beschikkingen afgegeven voor een bedrag van 23,6 miljoen euro. Economische impuls De provincies en het ministerie van OCW investeren samen 38 miljoen euro in de restauratie van rijksmonumenten. Het Rijk betaalt de ene helft, de regio draagt onder leiding van de provincie eenmalig de andere 50 procent (publiek en privaat) bij aan de restauratie van rijksmonumenten. De middelen worden ingezet voor restauratieprojecten van rijksmonumenten (gebouwd), die uitvoeringsgereed zijn. Provincies bepalen zelf welke restauratieprojecten daarvoor in aanmerking komen. In de meeste provincies is het geld toegevoegd aan bestaande regelingen, zodat het snel ingezet kan worden. Besluit rijkssubsidiëring restauratie monumenten 1997 (Brrm) Voor het Brrm konden in 2009 geen nieuwe aanvragen meer ingediend worden. Reeds ingediende aanvragen worden nog afgehandeld. Door de Rijksdienst is in 2009 nog voor euro aan Brrmsubsidie beschikkingen afgegeven voor 9 restauratieprojecten. in het Brim instromen. Zolang niet alle categorieën van het Brim gebruik kunnen maken, blijft de huidige éénjarige Brom-regeling bestaan. In 2009 zijn in totaal Brom-beschikkingen afgegeven. Dit is vergelijkbaar met 2008 (1.058 beschikkingen). Uitbetaling rijkssubsidies In totaal is in miljoen euro aan rijkssubsidies uitbetaald (2008: 109,5 miljoen euro). 4.4 Publiek private samenwerking met provincies en gemeenten Naast de financiering van rijksmonumenten financiert het Restauratiefonds ook provinciale monumenten, gemeentelijke monumenten, beeldbepalende panden in Beschermde Stads- en Dorpsgezichten en stadsvernieuwing. Het Restauratiefonds werkt hierbij samen met verschillende gemeenten en provincies, maar ook met particuliere organisaties, zoals Prins Bernhard Cultuurfonds en VSBfonds. Cultuurfondsen voor Monumenten Het Restauratiefonds en Prins Bernhard Cultuurfonds hebben enkele jaren geleden het initiatief genomen om de financiële mogelijkheden te verruimen voor het behoud van gemeentelijke en provinciale

8 bestuursverslag monumenten en van panden in Beschermde Stads- en Dorpsgezichten. Sinds 2005 zijn negen provinciale Cultuurfondsen actief in Friesland, Gelderland, Groningen, Noord-Brabant, Noord-Holland, Overijssel, Utrecht, Zeeland en Zuid-Holland. Deze fondsen worden mede gevoed door VSBfonds, gemeenten, corporaties en andere monumentenorganisaties. Uit de Cultuurfondsen voor Monumenten worden laagrentende leningen verstrekt. De negen provinciale Cultuurfondsen hebben een totaal fondsvermogen van 28 miljoen euro. In 2009 zijn 78 Cultuurfonds-hypotheken verstrekt voor een bedrag van 4,7 miljoen euro. Daarmee is het productievolume licht gedaald, wat vooral te wijten is aan het feit dat in een aantal provincies (Noord-Holland, Friesland, Gelderland, Noord-Brabant, Overijssel en Zeeland ) de beschikbare middelen in 2009 vrijwel geheel besteed zijn. In 2009 is overleg gevoerd met Prins Bernhard Cultuurfonds en de provincies over extra stortingen in de Cultuurfondsen. Dit heeft geleid tot een extra storting door de provincie Overijssel. Restauratiefondsen voor derden Gemeenten, provincies en zelfstandige organisaties richten samen met het Restauratiefonds eigen lokale Restauratiefondsen op. Dit is een eigen Revolving Fund, waaruit de gemeente of provincie laagrentende RestauratieWijzer Met de RestauratieWijzer wordt de eigenaar via persoonlijke begeleiding, vanaf het eerste uur, zo goed mogelijk begeleid bij alle financiële en procesmatige aspecten van het restauratieproject. Bijvoorbeeld met een handig stappenplan, maar ook met een vrijblijvend advies of een eigenaar de financiële lasten van een restauratie kan dragen. Ruim 90% van de aanvragen komt via de website van het Restauratiefonds binnen. Eind 2009 maken ruim 400 klanten gebruik van de RestauratieWijzer. Van hen zijn 213 in 2009 klant geworden. Zij geven een gemiddeld tevredenheidscijfer van 8,5. Van de nieuwe aanvragers zit een groot deel in een aankoopsituatie. Juist op dat moment is grote behoefte aan goede en snel beschikbare informatie en ondersteuning. Bijna de helft van deze klanten besluit uiteindelijk niet over te gaan tot aankoop, bijvoorbeeld omdat de lasten voor de restauratie te hoog worden. Daarmee zijn veel potentiële monument- 13 leningen kan toekennen aan eigenaren van gemeentelijke en provinciale eigenaren behoed voor een valkuil. Wij stellen huize Hoevelaken regelmatig beschikbaar als vergaderlocatie monumenten en beeldbepalende panden. Het Restauratiefonds zorgt Het Restauratiefonds wil monumenteigenaren zo goed mogelijk informeren voor andere organisaties in monumentenland, waarbij wij zelf aan hun 14 daarbij voor de afhandeling en uitbetaling van de leningen. In 2009 is over de financiering van de restauratie en het onderhoud in de meest vergadering deelnemen of daarin een presentatie verzorgen. In 2009 waren een nieuw gemeentelijk Restauratiefonds gestart in Amsterdam en een ruime zin van het woord. Voorlichting over wet- en regelgeving is hier dat bijvoorbeeld het IPO, de provinciale Steunpunten Monumentenzorg, provinciaal fonds in Drenthe. In totaal hebben nu tien decentrale overheden onlosmakelijk mee verbonden. Bureau Monumentenpanden van de Belastingdienst, de Monumentenwacht een eigen fonds, waarvan acht gemeenten: Amsterdam, Den Helder, en de Federatie Instandhouding Monumenten (FIM). Deventer, Dordrecht, Leeuwarden, Rotterdam, Schiedam en Utrecht, en de provincies Gelderland en Drenthe voor de financiering van restauraties In 2009 is een viertal korte filmpjes vervaardigd: een film over het Restauratiefonds van gemeentelijke en provinciale monumenten. De totale omvang van en drie films waarin een product van het Restauratiefonds centraal deze regionale restauratiefondsen bedraagt eind 2009: 23,4 miljoen staat en waarin eigenaren van monumenten aan het woord komen. Deze euro, waarvan 9,8 miljoen euro in de vorm van laagrentende leningen zijn te zien op de website en verkrijgbaar op DVD. is uitgezet. In 2009 werden 18 leningen verstrekt voor een bedrag van 3,3 miljoen euro. Daarnaast is in 2009 een eerste Revolverend Fonds opgezet voor een niet-overheidsorganisatie: Stichting Elisabeth Strouven. termijn bestaat eind 2009 uit definitieve beschikkingen met een totale schuldrest van 102,4 miljoen euro. Deze beschikkingen moeten gedurende hun looptijd aangroeien tot een eindwaarde van 135,2 miljoen euro. Nieuwe beschikkingen worden nog slechts beperkt afgegeven (2009: 71 stuks). Naast de definitief vastgestelde beschikkingen zijn er ook nog 286 voorlopige beschikkingen in portefeuille. Deze beschikkingen worden door de gemeente definitief gemaakt, zodra de betreffende restauratie/ renovatie is uitgevoerd en alle controles daarop hebben plaatsgevonden. Varend erfgoed Het Restauratiefonds wil bijdragen aan een duurzaam behoud van het varend cultureel erfgoed in Nederland en heeft in samenwerking met VSBfonds de Varend Monument-Lening ontwikkeld. In 2006 hebben beide partijen euro beschikbaar gesteld, waardoor het fondsvermogen bij de start euro bedroeg. Uit dit fonds worden laagrentende leningen, de Varend Monument-Lening, verstrekt voor de restauratie van monumentale schepen die zijn geregistreerd in het Nationaal Register Varende Monumenten van Federatie Oud Nederlandse Vaartuigen (FONV). In 2009 zijn vier Varend Monument-Leningen verstrekt. 4.5 Communicatie en voorlichting Intensief contact Voorlichting wordt door het Restauratiefonds op verschillende manieren gegeven. Dagelijks beantwoordt het Restauratiefonds vele vragen van monumenteigenaren en professionele monumentenzorgers. De trend waarin telefonisch contact met eigenaren en professionals steeds meer vooraf wordt gegaan door contact via internet, is dit jaar verder doorgezet. Het aantal inkomende telefoongesprekken was marginaal kleiner, het aantal bezoekers van onze website meer dan 55% hoger. Internet is daarmee een nog belangrijker medium geworden voor (initiële) contacten met onze doelgroepen. Nationaal Restauratiefonds ziet dit terug in een groeiend gebruik van de website. In 2009 heeft de corporate website bijna unieke bezoekers getrokken. Monumenten.nl Monumenten.nl is een overkoepelende informatiebron binnen de monumentenzorg. De site richt zich in eerste instantie op eigenaren van monumenten, met informatie over de instandhouding van hun pand. Daarnaast wil de site iedereen die beroepsmatig betrokken is bij Subsidie-op-termijn Subsidie-op-termijn is feitelijk een mengvorm van subsidie en financiering en wordt met name toegepast bij stadsvernieuwing. De gemeente verstrekt op termijn (veelal na 15 jaar) een subsidie aan de eigenaar. Deze kan voor de tussenliggende periode gebruikmaken van een aflossingsvrije lening van het Restauratiefonds. Deze lening wordt uiteindelijk door de eigenaar afgelost met de subsidie die beschikbaar komt. De portefeuille Subsidie-opmonumenten van dienst zijn. Uiteraard is de informatie ook toegankelijk voor iedereen die geïnteresseerd is in monumenten in de meest brede zin van het woord. Monumenten.nl is een samenwerking tussen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Restauratiefonds. In de redactie van Monumenten.nl participeren ook andere partijen, zoals de Monumentenwacht. Het aantal unieke bezoekers steeg van in 2008 naar bijna in Opleidingen en cursussen De voorlichting aan gemeenteambtenaren en andere professionals vindt plaats binnen het cursusproject Erfgoed in de praktijk. Dit is een samen werkingsverband met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Erfgoed Nederland. In 2009 zijn 25 cursusdagen georganiseerd, waaraan 574 professionals hebben deelgenomen. Naast de cursusdagen zijn ook specifieke groepen eigenaren op verzoek van gemeenten voorgelicht tijdens voorlichtingsavonden. Via Erfgoed in de praktijk worden door het Restauratiefonds ook samen met NVM-SOM, het opleidingsinstituut voor makelaars, cursusdagen georganiseerd. In 2009 zijn elf tweedaagse cursussen gegeven. Deze dagen waren volledig bezet en trokken 212 enthousiaste deelnemers. Naast deze cursusdagen verzorgt het Restauratiefonds regelmatig voorlichtingsbijeenkomsten in samenwerking met gemeenten en monumentenorganisaties. Evenementen en publiciteit In 2009 heeft het Restauratiefonds een aantal evenementen georganiseerd en bijdragen geleverd aan verscheidene door derden georganiseerde evenementen. Voorbeelden hiervan zijn de start en afronding van restauraties, diverse symposia en congressen rond religieus erfgoed, varend erfgoed en herbestemming van monumenten, de Nederlandse Restauratiebeurs en de Open Monumentendag. aantal deelnemers In 2009 zijn door en over het Restauratiefonds veelvuldig persberichten uitgebracht en artikelen geplaatst. Het totale aantal publicaties over het Restauratiefonds in 2009 is niet nauwkeurig aan te geven, omdat veel van deze berichtgeving verschijnt in lokale of regionale media. In 2009 waren het vooral de artikelen naar aanleiding van de Cultuurfondsen voor Monumenten, de Beschermde Stads- en Dorpsgezichten, de Nederlandse Antillen en de optredens van onze voorzitter die de aandacht vroegen. 4.6 Algemeen beheer en bedrijfsvoering Verantwoord ondernemen Nationaal Restauratiefonds wil integer en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). Een hoogwaardig MVO-beleid is daarom onderdeel van onze reguliere dienstverlening en productverantwoordelijkheid. Het Restauratiefonds is transparant in zijn product- en dienstverlening en de rapportages daarover. Het Restauratiefonds hanteert een algemene gedragscode. Deze geeft de spelregels en de speelruimte aan waarbinnen het beleid van het Restauratiefonds en de werkzaamheden van de medewerkers zich moeten afspelen Reguliere cursussen Actualiteiten & Ontwikkelingen NVM-SOM (makelaars) Totaal

9 bestuursverslag Wij hebben daarbij aandacht voor klanttevredenheid, klachtenbehandeling, zorgplicht, transparantie, veiligheid, reclame en privacy. In al onze producten en processen willen wij integer en transparant zijn en voldoen aan de geldende regelgeving en gedragscodes. Het Restauratiefonds streeft in zijn bedrijfsvoering naar een lage milieubelasting door het bewust gebruik van materialen en duurzame inkoop. Papierarm werken en het gebruik van milieuvriendelijk papier met het FSC-keurmerk zijn hier voorbeelden van. Uitvoering activiteiten door Fondsenbeheer Nederland B.V. Evenals voorgaande jaren zijn alle activiteiten voor het Restauratiefonds uitgevoerd door Fondsenbeheer Nederland B.V. Via Fondsenbeheer Nederland stelt de Rabo Vastgoedgroep haar brede expertise van vastgoed (ontwikkeling, financiering en management) beschikbaar aan het Restauratiefonds. Fondsenbeheer Nederland biedt dergelijke faciliteiten, zonder winstoogmerk, ook aan Nationaal Groenfonds, Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse Gemeenten (SVn), Maatschappij voor Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van industrieel erfgoed (BOEi) en Boerderij en Landschap. Dankzij deze organisatievorm worden belangrijke synergievoordelen behaald. Verstrekken van Restauratiefonds-hypotheken 15 De dienstverlening van Fondsenbeheer Nederland is in 2009 contractueel Brim aanzienlijk efficiënter en klantvriendelijker plaatsvinden dan voorheen Op grond van de instandhoudingsregeling worden door het Restauratiefonds Renterisico vastgelegd in een hernieuwde managementovereenkomst. Het waarborgen het geval was bij het Brrm en het Brom. laagrentende leningen (Restauratiefonds-hypotheken) verstrekt aan De activiteiten van het Restauratiefonds brengen altijd renterisico s met 16 van het onafhankelijk opereren van het Restauratiefonds ten opzichte van daarvoor in aanmerking komende eigenaren van rijksmonumenten. Deze zich mee. Binnen de kaders van het treasury-statuut is het beleid erop Fondsenbeheer Nederland is één van de belangrijkste aspecten van deze In 2009 zijn in samenwerking met de ander fondsen binnen Fondsenbeheer leningen worden vanuit het Revolving Fund van het Restauratiefonds gericht deze renterisico s te minimaliseren. overeenkomst. In samenhang met deze managementovereenkomst werken Nederland forse stappen gezet in het papierarm werken. In 2010 zal het verstrekt binnen de kaders van de Voorwaarden en Kenmerken van de het Restauratiefonds en Fondsenbeheer Nederland samen via de methodiek papierarm werken voor meerdere processen binnen het Restauratiefonds hypotheek. Deze zijn door het ministerie van OCW vastgesteld, conform van kostendeling. Fondsenbeheer Nederland gaat via deze methodiek worden ingevoerd. het voorstel van het Restauratiefonds. verplichtingen aan (bijvoorbeeld voor personeel, huisvesting, kantoorautomatisering e.d.) voor rekening en risico van het Restauratiefonds en Bij de automatisering wordt nauw samenwerkt met de Rabo Vastgoedgroep In 2009 heeft het Restauratiefonds 375 nieuwe Restauratiefonds- hypotheken de andere fondsen waarmee Fondsenbeheer soortgelijke overeenkomsten en wordt gebruikgemaakt van alle faciliteiten die zij op dit terrein biedt. verstrekt, met een totale hoofdsom van 37 miljoen euro (balanspost nr 1). heeft gesloten. Voordeel van deze werkwijze is onder andere dat de verrekening van deze onderling gedeelde kosten vrij van btw is. Fondsenbeheer Nederland maakt onderdeel uit van de Rabo Vastgoedgroep, een 100% dochter van de Rabobank. De Rabobank en de Rabo Vastgoedgroep tonen een warme belangstelling voor de activiteiten van en voor het Restauratiefonds. De activiteiten van Fondsenbeheer Nederland passen goed binnen het Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, zoals de Rabo Vastgoedgroep en de Rabobank dat hoog in hun vaandel hebben. Personeel en organisatie Eind 2009 werkten (vanuit Fondsenbeheer Nederland) 40 fte voor het Restauratiefonds (eind 2008: 40 fte). Dit is inclusief alle ondersteunende diensten. Deze relatief beperkte personele inzet bij een flink groeiende omvang van activiteiten, is mede mogelijk dankzij een steeds verdergaande inzet van geautomatiseerde hulpmiddelen en dankzij de samenwerking met de andere organisaties waarvoor Fondsenbeheer Nederland het management voert. Informatievoorziening & Automatisering Ook in 2009 heeft de geautomatiseerde ondersteuning van het merendeel van de Restauratiefonds-activiteiten plaatsgevonden met behulp van het systeem SF2000 in combinatie met het CRM-pakket Scope. Via deze applicaties wordt het proces van uit te betalen subsidies, rekening-courantverhoudingen en het verstrekken en beheren van financieringen ondersteund. De applicatie SF2000 is in 2009 beperkt uitgebreid/aangepast, vanwege nieuwe eisen en wensen. Een belangrijke ontwikkeling betreft het uitbreiden van SF2000, waarin functionaliteit ter ondersteuning van de instandhoudingsregeling (Brim) is opgenomen. Nagenoeg alle processen voor het Brim, zowel het deel dat de rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed uitvoert als het deel van het Restauratiefonds, worden via deze module van het SF2000-systeem ondersteund. Hierbij wordt gebruikgemaakt van de hedendaagse mogelijkheden die het internet biedt, zoals het digitaal kunnen aanvragen van subsidies en het digitaal kunnen indienen van declaraties. Dankzij deze samenwerking tussen de Rijksdienst en het Restauratiefonds kan de uitvoering van het Contractuele relatie met de rijksoverheid Een groot deel van de activiteiten van het Restauratiefonds vloeit voort uit hierover met de rijksoverheid gesloten overeenkomsten. In 2009 zijn er vier nieuwe overeenkomsten met het ministerie van OCW getekend in zake de Nederlandse Antillen. Voor financieringen verstrekt door het Restauratiefonds is de in 1996 gesloten Achterborgovereenkomst tussen de ministeries van Financiën en OCW en het Restauratiefonds van groot belang. Op grond van deze overeenkomst stelt de Staat zich garant voor het Restauratiefonds jegens haar geldgevers, voor zover dit betrekking heeft op door het Restauratiefonds verstrekte financieringen aan eigenaren van rijksmonumenten. In 2009 is voldaan aan de voorwaarden zoals deze zijn vastgelegd in de Achterborgovereenkomst. Rechtmatigheid Bij de overheid is steeds meer aandacht voor rechtmatig handelen. Het Restauratiefonds heeft overeenkomsten met het ministerie van OCW afgesloten, waarin is afgesproken dat onderdelen van overheidsbeleid door het Restauratiefonds worden uitgevoerd. Dit betreft voornamelijk het op voorschot uitbetalen van subsidies, evenals het verstrekken van Restauratiefonds-hypotheken. Via het interne programma van kwaliteitsbewaking wordt continue getoetst of de activiteiten plaatsvinden binnen de kaders die hierover met de overheid zijn afgesproken. Deze controle is mede gericht op het voorkomen van misbruik en oneigenlijk gebruik van overheidsregelingen. Op voorschot uitbetalen van subsidies Het Restauratiefonds is betaalloket voor nagenoeg alle subsidies die door het ministerie van OCW worden toegekend aan eigenaren van rijksmonumenten. Ook de eindverantwoording wordt opgemaakt door het ministerie van OCW. Het Restauratiefonds betaalt naar gelang het werk vordert op voorschot subsidies uit aan eigenaren en incasseert zo nodig te veel uitbetaalde voorschotten terug. De in dit kader uitbetaalde subsidies zijn in balanspost nummer 5 weergegeven. Wet op het financieel toezicht Een deel van de activiteiten van het Restauratiefonds vallen onder de werking van de Wet Financieel Toezicht. Deels is hiervoor is van De Nederlandsche Bank een ontheffing ontvangen. De activiteiten waarvoor ontheffing is verkregen betreffen specifiek zogenaamde niet-professionele partijen die bij het Restauratiefonds gelden aanhouden. Bij banken is op dergelijke gelden het deposito-garantie stelsel van toepassing. Deze ontheffing is door De Nederlandsche Bank in 2006 verleend en in 2009 voor 3 jaar verlengd. De ontheffing loopt nu tot 1 september Aan de aan deze ontheffing gestelde voorwaarden is in 2009 voldaan. Bij het Restauratiefonds aangehouden gelden, waarvoor in principe het depositogarantiestelsel van toepassing zou zijn, zijn gedekt door een hiervoor door Rabobank afgegeven garantie. Risicomanagement Het Restauratiefonds hecht sterk aan een laag risicoprofiel. Het beleid is gericht op een voortdurende en zorgvuldige bewaking en beheersing van risico s die zijn activiteiten met zich meebrengen. De voornaamste te beheersen risico s bij het Restauratiefonds betreffen de kredietverlening, het renterisico en het operationele risico. Kredietverlening De kredietverlening door het Restauratiefonds gebeurt grotendeels voor eigen rekening en risico. De interne en administratieve organisatie is ingesteld op de hoge eisen die dit met zich meebrengt. Er is een Customer Due Diligence-regeling (CDD) voor de acceptatie, identificatie, verificatie, monitoring en review van klanten en transacties. Daarnaast is kennis van de monumentenmarkt cruciaal bij het beheersen van de uit de kredietverlening voortvloeiende risico s. Voor het grootste deel van de kredieten geldt, dat de acceptatie daarvan plaatsvindt op basis van hiervoor in Nederland gangbare bancaire kredietacceptatieregels, evenals regels vastgelegd in het eigen handboek Kredieten. Hierin zijn onder andere de toetsnormen zoals die door AFM zijn ontwikkeld opgenomen. Daarmee volgt het Restauratiefonds de vigerende Gedragscode Hypothecaire Financiers. Operationele risico s Operationele risico s worden beheerst door een continue kwaliteitsbewaking op het juist naleven van procedures zoals vastgelegd in het handboek Administratie Organisatie. Bevindingen vanuit de kwaliteitsbewaking worden periodiek gerapporteerd aan het management, evenals aan de externe accountant. Tweejaarlijks, laatstelijk in 2009, wordt bovendien een audit uitgevoerd op de geautomatiseerde informatievoorziening (EDP-audit), daaronder begrepen het systeem SF2000 in combinatie met het CRM-pakket Scope, dat binnen Fondsenbeheer Nederland specifiek ontwikkeld is voor financieringsactiviteiten met subsidiemiddelen, waaronder uit te betalen subsidies, rekening-courantverhoudingen en het verstrekken en beheren van financieringen. De rapportage van kwaliteitsbewaking, alsmede de EDP-audit, geven aan dat de uitvoering van de processen en het gebruik daarbij van geautomatiseerde hulpmiddelen in control is. Kwaliteitsbewaking In 2009 is het programma van kwaliteitsbewaking gecontinueerd. Hierbij wordt door niet direct bij het uitvoeringsproces betrokken medewerkers stelselmatig beoordeeld of de werkzaamheden voldoen aan de daaraan te

10 bestuursverslag stellen eisen. Hiermee wordt de kwaliteit van dienstverlening vastgesteld en wordt een aanzet tot verbetering gegeven. Het programma van kwaliteitsbewaking wordt in goed overleg met de externe accountant opgesteld. Treasury Alle treasury-activiteiten hebben in 2009 plaatsgevonden binnen de kaders van het in 2006 vastgestelde treasury-statuut van het Restauratiefonds. Hoofdlijn van dit statuut is, dat de treasury-activiteiten een sterk risicomijdend karakter hebben. Bij de uitvoering van de treasury-activiteiten wordt nauw samengewerkt met de Rabo Vastgoedgroep. Hierdoor is de vereiste specialistische kennis steeds voorhanden, terwijl ook toegang tot de geld- en kapitaalmarkt gewaarborgd is. Per eind 2009 wordt voor 98 miljoen euro gelden aangehouden bij het ministerie van Financiën. Dit betreft een groot deel van de nog uit te betalen subsidies die vanwege het Geïntegreerd Middelenbeheer (Schatkistbankieren) verplicht bij het ministerie van Financiën worden aangehouden. In 2009 is specifiek aandacht gegeven aan ontwikkelingen op de geld- en kapitaalmarkt en aan ontwikkelingen bij banken (de kredietcrisis). Mede dankzij het risicomijdende treasury-beleid heeft het Restauratiefonds geen nadelen ondervonden van deze crisis. Het Restauratiefonds houdt zijn middelen alleen aan bij partijen die voldoen aan de hoge eisen die het uitgezette gelden. De kredietverlening van banken aan het Restauratiefonds staat niet onder druk. Als altijd is het Restauratiefonds zeer alert op monumenteigenaren die hun verplichtingen aan het Restauratiefonds niet na kunnen komen, hoewel dit tot op heden nauwelijks voorkomt. Bij dit alles kan het Restauratiefonds zijn toegevoegde waarde voor de monumentensector nu extra laten zien door, daar waar dat krediettechnisch verantwoord is, restauraties te blijven financieren. Financieel resultaat Over 2009 is een financieel resultaat behaald van 8,0 miljoen euro (2008: 9,9 miljoen euro). Dit resultaat wordt toegevoegd aan het Revolving Fund en komt daarmee direct beschikbaar voor het (laagrentend) financieren van restauraties. Het lagere financieel resultaat wordt vooral veroorzaakt door lagere rentebaten over nog uit te betalen subsidies, vooral vanwege de ten opzichte van 2008 gedaalde geldmarktrente, met daarbij t.o.v gedaalde saldi nog uit te betalen subsidies. De totale bedrijfslasten zijn 1,6 miljoen euro lager dan over De aan Fondsenbeheer Nederland betaalde vergoeding evenals de overige kosten zijn euro hoger dan over Daar tegenover staat een aanzienlijke lagere dotatie aan de voorziening voor insolventie van euro over 2009 (2008: 2,5 miljoen euro). Deze dotatie is ingegeven door de Revolving Fund Het Revolving Fund heeft per eind 2009 een omvang van 319 miljoen euro (eind 2008: 279 miljoen euro). De schuldrest van de per eind 2009 vanuit het Revolving Fund verstrekte leningen bedraagt 303 miljoen euro. Belangrijk voor de ronddraaiende werking van het Revolving Fund is de mate waarin verstrekte leningen worden afgelost. In 2009 is voor 18,7 miljoen euro aan aflossingen ontvangen. Dit is 5,32% van de portefeuille per begin 2009 (2008: 6,52%). Door het ministerie van OCW zijn voor de jaren 2009 en 2010 bijdragen toegezegd ter versterking van het Revolving Fund van 22,7 miljoen euro per jaar. In 2009 is een bedrag ontvangen van 28,5 miljoen euro. Daarnaast is in 2009 door het ministerie 2 miljoen euro in het Revolving Fund gestort, specifiek voor de Nederlandse Antillen en mobiel erfgoed. Tot en met 2011 wordt voor de Nederlandse Antillen in totaal 8 miljoen euro aan het Revolving Fund toegevoegd. Hier tegenover staan navenante aan de Antillen te verstrekken leningen. 4.7 Vooruitblik op 2010 en verder In 2010 zal het nieuwe beleid van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap voor de modernisering van de monumentenzorg vorm krijgen. Beleidsvoornemens zullen vertaald moeten worden naar nieuwe wet- en regelgeving, en belangrijker, naar een nieuwe uitvoeringspraktijk. Op basis van zijn specifieke expertise wil het Restauratiefonds als deskundige op het gebied van financiën in relatie tot monumentaal erfgoed in de meest brede zin van het woord bijdragen aan de uitwerking hiervan. Het bestuur van het Restauratiefonds ziet een structureel en transparant financieringsstelsel als een belangrijke voorwaarde voor het behoud van ons cultureel erfgoed en als essentieel onderdeel van zo n toekomstbestendig monumentenbeleid. Een passend budget voor de restauratie en het in stand houden van monumenten is daarbij onontbeerlijk. De minister heeft een verruiming voorgesteld van de financiële middelen voor de twee sporen binnen het in stand houden van monumenten: het onderhoudsspoor en het restauratiespoor. Wij geven graag uitwerking aan dit voornemen en onze ambitie is om in 2010 hiervoor ook daadwerkelijk nieuwe producten en diensten te introduceren. Voor de toekomst heeft de monumentensector behoefte aan een helder en meetbaar investeringsprogramma. Daarmee zullen ook de verwarrende discussies over Het Restauratiefonds wil in de komende jaren blijven bijdragen aan het in stand houden van onze monumenten door het uitbetalen van beschikbare subsidies, het verstrekken van laagrentende Restauratiefonds-hypotheken én door gerichte voorlichting aan monumenteigenaren. De uitbetalingsen financieringsprocessen, evenals de voorlichtingsactiviteiten zullen daarbij steeds verder worden gedigitaliseerd, met als doel deze nog efficiënter en klantvriendelijker te laten verlopen. De toenemende belangstelling onder gemeenten en provincies naar financiële instrumenten (eigen lokale Restauratiefondsen) voor eigen monumentenbeleid, zal in 2010 naar verwachting doorzetten. Het Restauratiefonds blijft voor gemeenten en provincies dé natuurlijke partner bij het uitwerken van nieuwe Revolverende Fondsen voor het behoud van ons cultureel erfgoed. Het Restauratiefonds zet in 2010 extra in op het versterken van de provinciaal georganiseerde Cultuurfondsen voor Monumenten. Met het ministerie van OCW is overeengekomen de bestaande Achterborg-faciliteit voor rijksmonumenten in 2010 te verbreden naar andere cultuurhistorisch waardevolle panden. Hiermee kan het Restauratiefonds ook aan eigenaren van deze panden aanvullende financieringsfaciliteiten bieden. In 2010 verwacht het Restauratiefonds een bijdrage te kunnen leveren aan een financieringsoplossing voor de monumentenproblematiek op de Nederlandse Antillen en Aruba. Samen met het ministerie van OCW wordt gewerkt aan de vorming van revolverende fondsen voor restauratieprojecten op de verschillende eilanden van de Nederlandse Antillen en Aruba. Wij verwachten in 2010 naast Curaçao ook op de andere eilanden leningen voor restauratieprojecten te verstrekken. Voor 2010 is een resultaat begroot van 4 miljoen euro. In dit resultaat zijn rentebaten over nog uit te betalen subsidies opgenomen van 2,2 miljoen euro (2009: 3,7 miljoen euro). Voor 2010 is de totale productie aan leningen begroot op ruim 68 miljoen euro. Hierin is een bedrag begroot van 35 miljoen euro voor het verstrekken van Restauratiefonds-hypotheken. 17 treasury-statuut daaraan stelt. Er zijn daarom geen verliezen geleden op actuele inschatting van de kredietrisico s in de huidige kredietportefeuille achterstand en werkvoorraad tot het verleden gaan behoren. De ontwikkelingen in de Nederlandse economie en binnen de financiële en in relatie met de omvang van de voorziening. wereld laten zich vooralsnog moeilijk inschatten. Zonder enige concessies 18 In het licht van de modernisering van de monumentenzorg zal het te doen aan de kwaliteit van onze dienstverlening en kredietbeoordeling stand van zaken aanwending revolving fund Restauratiefonds ook aandacht blijven vragen voor actuele thema s, blijven wij alert op de ontwikkelingen. De economische crisis biedt niet zoals het stimuleren van herbestemmingen van monumenten en het alleen bedreigingen, maar ook kansen. Eigenaren zullen sneller de weg (bedragen x E ,-) borgen van cultuurhistorie in de ruimtelijke ordeningsprocessen. vinden naar het Restauratiefonds en overheden en instellingen zijn steeds meer geïnteresseerd in het instrument van laagrentend lenen. Deze kansen pakken wij graag op Beschikbaar Revolving Fund Uitgezet in laagrentende leningen Tekort / overschot

11 bestuur 5. Bestuur Samenstelling en mutaties Het bestuur is het hoogste besluitorgaan en geeft strategische richting aan het Restauratiefonds. Het bestuur telt maximaal negen leden. In principe heeft het bestuur vier geplande vergaderingen per jaar. Aanvullende vergaderingen kunnen op ieder gewenst moment worden belegd. Het bestuur is als volgt samengesteld. Professor mr. Pieter van Vollenhoven (1939), voorzitter Eerste benoeming: 1985 Functies: voorzitter Onderzoeksraad voor Veiligheid medeoprichter en lid van de European Transport Safety Council medeoprichter en emeritus voorzitter International Transportation Safety Association lid van de Group of Experts on Accident Investigation (adviesgroep van de Europese Commissie) hoogleraar Risicomanagement, Universiteit Twente Belangrijke nevenfuncties: waarnemer in het bestuur voorzitter Nationaal Groenfonds lid College van Advies van Atana voorzitter Stichting Maatschappij, Veiligheid en Politie voorzitter werkgroep Kunst & Cultuur, PvdA Leiden. voorzitter Fonds Slachtofferhulp. J. (Jan) Jessurun (1934), vice-voorzitter/secretaris Eerste benoeming: 2000 Functie: gepensioneerd Laatste functies: secretaris-generaal ministerie van VWS en voorzitter van de Raad voor Cultuur Belangrijke nevenfuncties: voorzitter Stichting Jeugd en Monumenten voorzitter Openstelling Paleis Soestdijk Iid Raad van Toezicht Berlage Instituut. J.L.M. (Hans) Bartelds RA (1946), penningmeester Eerste benoeming: 2001 Functie: gepensioneerd Laatste functie: voorzitter Raad van Bestuur Fortis Belangrijke nevenfuncties: lid Raad van Commissarissen Heijmans N.V. voorzitter Raad van Toezicht VSBfonds lid bestuur VSB Vermogensfonds secretaris van het bestuur van de KOM voorzitter bestuur Carel Nengermanfonds lid Raad van Toezicht Zorgspectrum. Mevrouw A. (Ans) van den Berg (1942), bestuurslid Eerste benoeming: 1997 Functie: gepensioneerd Laatste functie: lid Onderzoeksraad voor Veiligheid Belangrijke nevenfuncties: bestuurslid / penningmeester Bond Heemschut. lid Raad van Commissarissen E.ON Benelux B.V. lid Raad van Commissarissen HTM personenvervoer N.V. Mevrouw mr. M.M.R. (Marisa) Monsanto (1962), bestuurslid Eerste benoeming: 2001 Functie: senior-communicatieadviseur ministerie van VROM Mr. B. (Boele) Staal (1947), bestuurslid Eerste benoeming: 2001 Functie: voorzitter Nederlandse Vereniging van Banken Belangrijke nevenfuncties: voorzitter ANWB president-commissaris Twynstra Gudde president-commissaris Holland Casino (benoemd door minister van Justitie). Mevrouw A. (Albertine) van Vliet-Kuiper (1951), bestuurslid Eerste benoeming: 2007 Functie: burgemeester gemeente Amersfoort Belangrijke nevenfuncties: voorzitter Nationaal Jeugdfonds Jantje Beton lid van de Commissie Aedescode lid Raad van Toezicht van het Trimbosinstituut lid Raad van Toezicht Huize Het Oosten lid Raad van Toezicht Gooise Scholen Federatie. In 2005 is benoemd tot bijzonder adviseur van het bestuur van Nationaal Restauratiefonds: Professor drs. A.L.L.M. (Fons) Asselbergs (1940), adviseur Eerste benoeming: 2005 Huidige functies: associé bij BMC groep directeur Advies Ruimte en Cultuur te Amersfoort. Laatste functies: rijksadviseur voor het Cultureel Erfgoed ( ) directeur Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Belangrijke nevenfuncties: lid Raad van Toezicht Medisch Centrum Meander Amersfoort lid Raad van Commissarissen van de Koninklijke Tichelaar Makkum lid Raad van Advies NS Poort bv (tot 1 januari 2010). Namens het ministerie van OCW is de heer J. (Jan) van de Voorde, adjunct directeur van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Binnen het bestuur is een Financiële Commissie ingesteld. Deze heeft een adviserende functie naar het bestuur en staat het bestuur bij in haar toezichthoudende taken met betrekking tot de interne controle in de ruimste zin, met inbegrip van de interne controle van de financiële verslaglegging. De Financiële Commissie bestaat uit twee leden van het bestuur, penningmeester J.L.M. Bartelds en algemeen bestuurslid mevrouw A. van den Berg. De directeur en de controller van het Restauratiefonds participeren in de vergaderingen van de Financiële Commissie als adviseur. Desgewenst kan de bezetting van de Financiële Commissie door het bestuur of door de Financiële Commissie worden uitgebreid. De taken en werkwijze van de Financiële Commissie zijn vastgelegd in een separaat bestuursreglement. Op verzoek van het Bestuur is in 2009 een College van Advies samengesteld. Het College van Advies heeft als doel het bestuur van het Restauratiefonds gevraagd en ongevraagd te adviseren met betrekking tot beleidsmatige zaken op het terrein van de monumentenzorg. Het College van Advies komt twee tot vier maal per jaar bijeen. In 2009 is het College eenmaal bijeen gekomen. De leden van het college zijn gevraagd op persoonlijke titel. Het college bestaat uit: mevrouw Machteld Linssen, mevrouw Isja Finaly, de heer Karel Loeff en de heer Hero Klinker. De heer Fons Asselbergs, bijzonder adviseur van het bestuur van Nationaal Restauratiefonds, treedt in dit kader op als voorzitter.

12 bestuur Statutaire bepalingen rond het bestuur Bestuursleden worden sinds de statutenwijziging van 2006, benoemd voor een periode van drie jaar en kunnen daarna twee keer voor een periode van drie jaar worden herbenoemd. Tussentijds benoemde bestuursleden treden in het rooster van aftreden in de plaats van degene die dezelfde functie voordien bekleedde. Benoeming van bestuursleden behoeft de voorafgaande schriftelijke goedkeuring van de minister van OCW. Nationaal Restauratiefonds heeft de werkwijze van het bestuur in een drietal bestuursreglementen nader gedefinieerd. In het algemene bestuursreglement zijn nadere afspraken vastgelegd over het functioneren van het bestuur, uiteraard in aansluiting op hetgeen de statuten hierover bepalen. In het reglement bevoegdhedenstructuur is de gehele procuratie/ volmachtstructuur van het Restauratiefonds vastgelegd. Aansluitend hierop is er een interne procuratieregeling. Functioneren van het bestuur Het bestuur is in 2009 vier keer bijeengekomen. Bestuursvergaderingen vinden plaats in aanwezigheid van de directeur en desgewenst andere medewerkers van het Restauratiefonds. Naast de bestuursvergaderingen is er frequent contact tussen de voorzitter, de vice-voorzitter en de penningmeester met de directeur en andere medewerkers van het Restauratiefonds. De Financiële Commissie is in 2009 vier keer bijeengekomen. Daarnaast kent het Restauratiefonds een reglement voor het functioneren van de Financiële Commissie. De in 2007 vastgestelde (bestuurs)reglementen en de procuratieregeling zijn in 2009 niet gewijzigd. In 2009 is gewerkt binnen de kaders en conform deze reglementen (respectievelijk conform procuratieregeling). In de wijze van verantwoording wordt een scherp onderscheid gemaakt tussen de kwartaalrapportages, waarmee de directeur verantwoording aflegt aan het bestuur, en de jaarrekening, waarmee het bestuur verantwoording aflegt aan haar stakeholders. 21 Zowel het bestuur als de Financiële Commissie heeft in 2009 eenmaal overleg gevoerd met de externe accountant. Dit naar aanleiding van de Het functioneren van het bestuur voldoet daarmee aan de hedendaagse 22 jaarrekening De Financiële Commissie heeft daarbij ook overleg eisen op dit terrein. Via haar waarnemer in het bestuur is het ministerie van gehad met de externe accountant buiten aanwezigheid van de directeur OCW steeds nauw betrokken geweest bij de ontwikkelingen op dit terrein. en de controller van het Restauratiefonds. Corporate governance Het Restauratiefonds hecht aan haar reputatie als een solide en integere partner voor overheden en investeerders in behoudenswaardige panden. In het algemeen is geconstateerd, dat het Restauratiefonds op meerdere facetten zijn governance goed op orde heeft. De inzet en kwaliteit van onze medewerkers vormen hiervoor de basis. Er is een goed toegeruste werkorganisatie bij Fondsenbeheer Nederland die voor een groot gedeelte valt onder richtlijnen en regelingen die voor Rabo Vastgoedgroep als geheel van toepassing zijn. Voor de interne procesgang is dit een keten van goed beschreven procedures, de kwaliteitsbewaking en de eindcontrole daarop door de externe accountant In 2005 heeft een herijking plaatsgevonden van het besturingsmodel voor het Restauratiefonds. Toen is geconstateerd dat het bestaande stichtingsmodel in samenhang met het onderbrengen van het werkapparaat bij een sterke professionele partij, vooralsnog de voorkeur verdient. Dit heeft onder andere geresulteerd in de hernieuwde managementovereenkomst met Fondsenbeheer Nederland. 1 Jan van de Voorde 2 Professor drs. Fons Asselbergs 3 Albertine van Vliet-Kuiper 4 Jan Jessurun 5 Professor mr. Pieter van Vollenhoven 6 Ans van den Berg 7 Hans Bartelds RA 8 Mr. Pieter Siebinga 9 Mr. Marisa Monsanto 10 Mr. Boele Staal

13 jaarrekening 6. Jaarrekening balans per 31 december 2009 (na bestemming resultaat, bedragen x E 1.000,-) actief Financiele vaste activa 1 Portefeuille financieringen Zero-leningen Onderhandse leningen Vlottende activa 4 Vorderingen Op voorschot betaalde Brim-subsidies Liquide middelen staat van baten en lasten gerealiseerd 2009 begroting 2009 gerealiseerd 2008 Rentebaten Rentelasten Extra rentebaten ten behoeve van Revolving Fund Rentemarge Ontvangen provisies Overige baten Som der bedrijfsopbrengsten Beheerkosten Dotatie aan Voorziening voor insolventie Overige lasten Som der bedrijfslasten Resultaat passief 7 Revolving Fund Voorziening Langlopende schulden 9 Onderhandse leningen Regionale Restauratiefondsen Provinciale Cultuurfondsen voor Monumenten Revolving Fund Varend Erfgoed Belegde Subsidie-op-termijn Kortlopende schulden Waarderingsgrondslagen Algemeen Tenzij anders weergegeven, worden bedragen in de jaarrekening vermeld in duizendtallen. Activiteiten De activiteiten van Stichting Nationaal Restauratiefonds, statutair gevestigd te Zeist, kantoorhoudend aan Westerdorpsstraat 68 in Hoevelaken bestaan voornamelijk uit: Kassieren: met name het uitvoeren van subsidieregelingen voortvloeiend uit het stelsel voor monumentenzorg Financieren van monumentaal (on)roerend goed Geven van voorlichting en advies Strategisch adviseren binnen de relevante beleidsvelden vanuit een financieel-economische ervaring. Algemene grondslagen voor de opstelling van de jaarrekening De jaarrekening is opgesteld volgens in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen en de bepalingen volgens Richtlijn voor de jaarverslaggeving 640 Organisaties zonder winststreven. De waardering van activa en passiva en de bepaling van het resultaat vinden plaats op basis van historische kosten. Tenzij bij de desbetreffende grondslag voor de specifieke balanspost anders wordt vermeld, worden de activa en passiva opgenomen tegen nominale waarde. Baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Winsten worden slechts opgenomen voor zover zij op balansdatum zijn gerealiseerd. Verplichtingen en mogelijke verliezen die hun oorsprong vinden voor het einde van het verslagjaar, worden in acht genomen indien zij voor het opmaken van de jaarrekening bekend zijn geworden. Financiële instrumenten Financiële instrumenten worden slechts gebruikt ter afdekking van onderliggende transacties. Het beleid is er op gericht gevolgen van renteen koersschommelingen te beperken. De financiële instrumenten worden toegelicht bij de jaarrekeningposten waarop deze betrekking hebben. Renterisico Het renterisico is het risico dat de waarde van een financieel instrument fluctueert als gevolg van veranderingen in de marktrente. Het renterisicobeleid is gericht op het beheersen van dit risico waaraan de activiteiten worden blootgesteld als gevolg van renteschommelingen. De stichting gebruikt renteswaps teneinde de renterisico s te beperken.

14 jaarrekening Valutarisico Het valutarisico is het risico dat de waarde van een financieel instrument fluctueert als gevolg van veranderingen in de wisselkoers van een valuta. Het valutarisicobeleid is gericht op het beheersen van dit risico waaraan de activiteiten worden blootgesteld als gevolg van wisselkoersschommelingen. De stichting gebruikt valutaswaps teneinde de valutarisico s te beperken. Vreemde valuta Vorderingen, schulden en verplichtingen in vreemde valuta s worden omgerekend tegen de koers per balansdatum. Transacties in vreemde valuta s gedurende de verslagperiode worden in de jaarrekening verwerkt tegen de koers van contractdatum. De uit de omrekening per balansdatum voortvloeiende koersverschillen worden, rekening houdend met eventuele dekkingstransacties, opgenomen in de staat van baten en lasten. Wanneer de koersverschillen beperkt zijn wordt van opname tegen koers per balansdatum afgezien. In dit geval wordt volstaan met het toelichten van de koersverschillen in de toelichting op de betreffende jaarrekeningpost. Grondslagen voor de waardering van activa en passiva Financiële vaste activa De hieronder opgenomen portefeuille financieringen en de verstrekte leningen zijn gewaardeerd tegen nominale waarde. Bij de vorming van de noodzakelijk geachte waardeverandering voor mogelijke oninbaarheid voor vorderingen op klanten wordt ten eerste rekening gehouden met de Dit betreft de verstrekte Restauratie- en Restauratiefonds-hypotheken. Het verloop van de portefeuille naar schuldrest: op balansdatum bekende risico s op basis van een individuele beoordeling van grote posten. Daarnaast wordt een deel van de waardeverandering dynamisch gevormd op basis van de omvang van de laagrentende leningen die voor rekening en risico van Stichting Nationaal Restauratiefonds komen. Overige en overlopende activa De vorderingen worden opgenomen tegen nominale waarde. Langlopende schulden De portefeuille belegde gelden inzake Subsidie-op-termijn is gewaardeerd tegen de nominale waarde van de schuldresten per balansdatum, vermeerderd met de nog bij te schrijven rente per balansdatum. Revolving Fund Het eigen vermogen wordt aangehouden in overeenstemming met de vereisten volgens Richtlijn 640 Organisaties zonder winststreven. Hieronder valt de onderverdeling van algemene reserve en bestemmingsfondsen. Bestemmingsfondsen worden onderscheiden van de algemene reserve omdat daaraan een beperktere bestedingsmogelijkheid is gegeven, welke door derden is aangebracht. Stortingen door het ministerie van OCW, ter versterking van het Revolving Fund, worden rechtstreeks toegevoegd aan het bestemmingsfonds. Voorziening Voor risico s die voortvloeien uit de verstrekking van de financieringen aan derden wordt een voorziening gevormd. Bij de vorming van deze voorziening wordt ten eerste rekening gehouden met de op balansdatum bekende risico s op basis van een individuele beoordeling van grote posten. Daarnaast wordt een deel van de voorziening dynamisch gevormd op basis van de omvang van de laagrentende leningen die voor rekening en risico van Nationaal Restauratiefonds komen. Jaarlijks vindt een statische toets plaats waarbij een soll-positie van de voorziening wordt opgebouwd. Grondslagen voor de resultaatbepaling Rentemarge Rentebaten en rentelasten worden op basis van het toerekeningsbeginsel verantwoord in de staat van baten en lasten voor alle rentedragende instrumenten. Provisie-opbrengsten De aan geldnemers in rekening gebrachte kosten voor de verstrekking van financieringen worden als opbrengst verantwoord op het moment van het verlijden van de (hypotheek-)akte. 6.4 Toelichting op de balans: Financiële vaste activa 1. portefeuille financieringen De portefeuille financieringen is als volgt samengesteld: a. Laagrentende leningen b. Voorfinancieringen rijkssubsidie c. Totaal-financieringen d. Financiering OCW e. Restauratiefonds-hypotheken voor derden f. Cultuurfonds-hypotheken g. Varend Monument-Leningen Ad A. Laagrentende leningen Schuldrest per 1 januari Bij : opgenomen bedragen rente Af : aflossingen en rente Schuldrest per 31 december Het verloop van de portefeuille naar aantallen en percentages: aantal renteperc. aantal renteperc. Lopende leningen per 1 januari ,22% ,27% Bij: verstrekkingen 416 1,27% 471 1,01% Af: aflossingen 245 1,22% 240 1,37% Lopende leningen per 31 december ,21% ,22% Voor deze leningen vindt hypotheekvestiging plaats. Veelal betreft dit een tweede (of lagere) hypotheek. Voor een beperkt aantal leningen vindt geen hypotheekvestiging plaats en worden ook geen andere zekerheden verstrekt. Het totaal van deze leningen bedroeg per 31 december 2009: euro (2008: euro). Voor een bedrag van 38,1 miljoen euro (2008: 41,5 miljoen euro) is tevens gemeentegarantie verkregen.

15 jaarrekening Ad B. voorfinanciering rijkssubsidies Ad c. totaal-financieringen Dit betreft de verstrekte voorfinancieringen van toekomstige Brrm-subsidieuitkeringen. Het verloop van de portefeuille naar schuldrest: Schuldrest per 1 januari Bij : opgenomen bedragen rente Af : aflossingen en rente Schuldrest per 31 december Dit betreft de verstrekte Bouwrekeningen, annuïteitenleningen, aflossingsvrije leningen en overige leningen. Het verloop van de portefeuille naar schuldrest: Schuldrest per 1 januari Bij : opgenomen bedragen rente Af : aflossingen en rente Schuldrest per 31 december Het verloop van de portefeuille naar aantallen en percentages: In deze portefeuille is een USD-lening ( euro) opgenomen. Deze is gewaardeerd tegen de koers van 31 december aantal renteperc. aantal renteperc. Het verloop van de portefeuille naar aantallen en percentages: Lopende leningen per 1 januari 274 1,00% 342 1,10% Bij: verstrekkingen 105 0,96% 75 1,03% aantal renteperc. aantal renteperc. Af: aflossingen 21 1,50% 143 1,50% Lopende leningen per 1 januari ,25% ,28% Lopende leningen per 31 december 358 1,00% 274 1,00% Bij: verstrekkingen 958 5,27% 817 5,13% 27 Af: aflossingen ,35% 986 5,40% 28 Ten aanzien van de gehele portefeuille zijn zekerheden ontvangen in de vorm van verpanding van toegekende subsidies en subsidietoezeggingen door het ministerie van OCW. Lopende leningen per 31 december ,19% ,25% Voor de gehele portefeuille zijn per ultimo onderstaande zekerheden ontvangen. Hierbij de aantekening dat alleen de hoofdzekerheden waaronder een financiering is verstrekt, is aangegeven. In de praktijk komen vele combinaties van zekerheden voor. Gemeentegarantie (met o.a. recht van hypotheek) Verpanding van overheidssubsidie Recht van hypotheek Het deel verstrekt onder recht van hypotheek is het deel van de portefeuille dat voor rekening en risico van het Restauratiefonds is verstrekt aan eigenaren van rijksmonumenten.

16 jaarrekening Ad D. financiering ministerie van ocw Ad f. cultuurfonds-hypotheken Schuldrest per 1 januari Bij : opgenomen bedragen - - rente Af : aflossingen en rente Schuldrest per 31 december Deze financiering is aan het ministerie van OCW verstrekt ten behoeve van door het ministerie afgegeven kanjer-subsidie beschikkingen. Jaarlijks wordt voor rente en aflossing van deze lening 2,8 miljoen euro ontvangen van het ministerie van OCW. De daadwerkelijke looptijd is daarmee afhankelijk van de in rekening te brengen rente. Over deze lening wordt door het ministerie van OCW een marktconforme rente vergoed indien en voor zover het saldo aan nog uit te betalen (normale) rijkssubsidies lager is dan 13,6 miljoen euro. De Cultuurfonds-hypotheken zijn verstrekte leningen uit de Cultuurfondsen voor Monumenten. Het verloop van de portefeuille naar schuldrest: Schuldrest per 1 januari Bij : opgenomen bedragen rente Af : aflossingen en rente Schuldrest per 31 december De leningen worden verstrekt voor risico van het Restauratiefonds met als zekerheid recht van hypotheek. Voor een beperkt deel van de portefeuille is tevens gemeentegarantie verkregen. Ad e. Restauratiefonds-hypotheken voor derden Ad g. varend monument-leningen De Restauratiefonds-hypotheken voor derden zijn verstrekte leningen uit de regionale Restauratiefondsen. De Varend Monument-Leningen zijn verstrekte leningen uit het Revolving Fund Varend Erfgoed. Het verloop van de portefeuille naar schuldrest: Het verloop van de portefeuille naar schuldrest: Schuldrest per 1 januari Bij : opgenomen bedragen rente Af : aflossingen en rente Schuldrest per 31 december De leningen worden verstrekt onder recht van hypotheek voor risico van de betreffende gemeenten. Schuldrest per 1 januari Bij : opgenomen bedragen rente 3 2 Af : aflossingen en rente 20 9 Schuldrest per 31 december De leningen worden verstrekt voor risico van het Restauratiefonds. Als zekerheid is bij deze leningen pandrecht op de gefinancierde schepen bedongen. Het verloop van de portefeuille naar aantallen en percentages: aantal renteperc. aantal renteperc. Lopende leningen per 1 januari 93 1,58% 69 1,62% Bij: verstrekkingen 17 1,50% 27 1,46% Af: aflossingen 4 1,59% 3 1,52% Lopende leningen per 31 december 106 1,54% 93 1,58%

17 jaarrekening 2. zero-leningen De door gemeenten bij het Restauratiefonds belegde Subsidie-op-termijn wordt deels gebruikt voor de financiering van de portefeuille Totaal-financieringen en wordt deels als zero-lening belegd bij bankiers. Het verloop van de portefeuille zero-leningen naar schuldrest en rentepercentages: bedrag renteperc. bedrag renteperc. Schuldrest per 1 januari ,94% ,94% Bij : opgenomen bedragen - 0,00% - 0,00% rente Af : aflossingen en rente ,00% - 0,00% Schuldrest per 31 december ,94% ,94% Toelichting op de balans: Vlottende activa 4. vorderingen Hieronder zijn opgenomen: a. Brom rekeningen-courant b. Rekeningen-courant gemeenten en provincies c. Rekeningen-courant ministerie van Financiën d. Overige vorderingen e. Overlopende activa onderhandse leningen b. Rekeningen-courant gemeenten en provincies 31 De maximale kredietlimiet bedraagt per 31 december 2009: 12,5 miljoen euro (per december 2008: 12.1 miljoen euro). 32 bedrag renteperc. bedrag renteperc. Schuldrest per 1 januari 632 4,00% 711 4,01% Bij : opgenomen bedragen - 0,00% - 0,00% Af : aflossingen en rente 79 4,00% 79 4,02% Schuldrest per 31 december 553 4,00% 632 4,00% Dit betreft een uitgezette lening bij ABN AMRO. a. Brom rekening-courant De maximale kredietlimiet bedraagt per 31 december 2009: 4,0 miljoen euro (per 31 december 2008: 5,1 miljoen euro). c. Rekeningen-courant ministerie van Financiën Van de gelden op de rekeningen-courant bij het ministerie van Financiën is voor 29 miljoen euro in diverse termijnen vastrentend uitgezet. De laatste termijn vervalt per 15 juni De overige gelden zijn dagelijks opvraagbaar. d. Overige vorderingen Dit betreffen voornamelijk de saldi van diverse rekeningen-courant. 5. op voorschot betaalde brim-subsidies Op deze beschikkingen is per eind 2009 voor euro (per december 2008: 4,9 miljoen euro) op voorschot uitbetaald. Deze uitbetalingen zijn gedekt door toezeggingen van het ministerie van OCW van totaal 78 miljoen euro uit te betalen aan het Restauratiefonds in 2012 en 2013.

18 jaarrekening 6. liquide middelen Hieronder zijn opgenomen: Saldi bij bankinstellingen Het saldo bij bankinstellingen is tegen geldmarkt conforme tarieven uitgezet. 7. revolving fund Het Revolving Fund bestaat uit het bestemmingsfonds en de algemene reserve Bestemmingsfonds Algemene reserve Totaal vastgelegd vermogen voorzieningen Dit betreft de voorziening voor insolventie. Het verloop van de voorziening: Stand per 1 januari Bij: toevoeging Af: onttrekking Stand 31 december Aan de voorziening voor insolventie wordt jaarlijks een toevoeging gedaan welke afhankelijk wordt gesteld van de portefeuilles, de rentemarge, het risicoprofiel van de debiteuren en de daadwerkelijk ten laste van de voorziening gebrachte posten. Toelichting op de balans: Langlopende schulden 9. Onderhandse leningen Bestemmingsfonds Het bestemmingsfonds is gevormd uit dotaties van de overheid ten behoeve van te verstrekken laagrentende leningen. Het verloop van het bestemmingsfonds is als volgt: Stand per 1 januari Dotaties Stand 31 december Het verloop van de portefeuille naar schuldrest: aantal renteperc. aantal renteperc. Schuldrest per 1 januari ,39% ,19% Bij: opgenomen - 0,00% ,67% Af : afgelost ,98% ,34% Schuldrest per 31 december ,46% ,39% In 2009 is door het ministerie euro (2008: euro) in het Revolving Fund gestort, specifiek voor de Nederlandse Antillen. Tevens is door het ministerie in 2009: euro gestort voor Mobiel Erfgoed. Volgens afspraak is door het ministerie van OCW een bijdrage van euro voor 2009 gestort ter versterking van het Revolving Fund. Op voorschot op de bijdrage van euro voor 2010 heeft het Nationaal Restauratiefonds in 2009 al euro ontvangen. Algemene reserve De algemene reserve is gevormd uit resultaten van het Restauratiefonds. Het verloop is als volgt: Aan de geldgevers zijn de volgende zekerheden verstrekt: verpanding van (bij dezelfde geldgevers) uitgezette zero-leningen verpanding van hypothecaire vorderingen met gemeentegarantie voor zover de aangetrokken gelden zijn gebruikt voor de financiering van rijksmonumenten is de Achterborg-overeenkomst van toepassing. Het totaal aan verstrekte zekerheden is gelijk aan het bedrag van de schuldrest per balansdatum. In deze portefeuille is een USD-lening ( euro) opgenomen. Deze is gewaardeerd tegen de koers van 31 december Stand per 1 januari Dotaties Stand 31 december

19 jaarrekening 10. regionale restauratiefondsen 12. revolving fund varend erfgoed Stand per 1 januari Bij: gestort door gemeenten bijgeboekte rente vervallen termijnen Af: opgenomen bedragen beheervergoeding Schuldrest per 31 december Van dit bedrag is per 31 december 2009: 9,8 miljoen euro aangewend in de vorm van Restauratiefondshypotheken voor derden. Er zijn geen zekerheden en looptijd overeengekomen. Stand per 1 januari Bij: gestort door VSBfonds bijgeboekte rente 0 0 vervallen termijnen 3 2 Af: opgenomen bedragen 0 0 beheervergoeding 2 1 Schuldrest per 31 december Per 31 december 2009 is, inclusief de bijdrage van het Restauratiefonds, euro aangewend in de vorm van Varend Monument-Leningen. 11. cultuurfondsen voor monumenten 13. belegde subsidie-op-termijn 35 Dit betreft door gemeenten belegde gelden. 36 Stand per 1 januari Bij: gestort door PBC en VSBfonds Schuldrest per 1 januari bijgeboekte rente 0-7 Bij: belegde bedragen vervallen termijnen bijgeschreven rente Af: opgenomen bedragen 10 0 Af: uitgekeerde bedragen beheervergoeding Schuldrest per 31 december Schuldrest per 31 december Per 31 december 2009 is, inclusief de bijdrage van het Restauratiefonds, 17,1 miljoen euro aangewend in de vorm van Cultuurfonds-hypotheken. Er zijn geen zekerheden en looptijd overeengekomen. nog bij te schrijven rente Balanswaarde per 31 december Belegging Pandgarant Balanswaarde per 31 december Het verloop van de portefeuille naar aantallen en percentages: aantal renteperc. aantal renteperc. Lopende beleggingen per 1 januari ,56% ,54% Bij: nieuwe beleggingen 31 4,40% 9 3,57% Af: uitgekeerd Lopende beleggingen per 31 december ,52% ,56%

20 jaarrekening 14. kortlopende schulden a. Nog uit te betalen rijkssubsidies b. Brom rekeningen-courant c. Rekeningen-courant gemeenten en provincies d. Garantiefondsen e. Bouwkredieten f. Overige schulden g. Overlopende passiva De rente baten over nog uit te betalen rijkssubsidies komen ten gunste van het Revolving Fund. Met uitzondering van 3,4 miljoen euro rente op de extra dotatie 2006 en 1,5 miljoen euro op de extra dotatie Deze rentebaten komen ten gunste van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en zijn opgenomen onder de overige schulden. De afwikkeling van de bovengenoemde nog uit te betalen subsidies per 31 december vindt plaats naar gelang de toegekende subsidies worden opgevraagd. De uitbetaling geschiedt aan de hand van door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed of gemeenten geaccordeerde declaraties. b. Brom rekeningen-courant Dit betreft rekeningen-courant faciliteiten voor eigenaren van kerken die per balansdatum een creditstand tonen. A. nog uit te betalen rijkssubsidies c. Rekeningen-courant gemeenten en provincies Dit betreft rekeningen-courant faciliteit met gemeenten en provincies die per balansdatum een creditstand tonen. d. Garantiefondsen Dit betreft de door gemeenten bij Nationaal Restauratiefonds aangehouden De opdracht aan de Stichting Nationaal Restauratiefonds tot uitbetaling van subsidies vloeit voort uit de overeenkomst garantiefondsen ter dekking van eventuele verliezen op financieringen 37 met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Specificaties van de nog uit te betalen rijkssubsidies: verstrekt onder gemeentegarantie. 38 Brrm budget Brom budget, art 11. (meerjaren onderhoud kerken) Brim budget, art 43. (restauratieachterstand) Budgetten Regeling Grootschalige Restauraties (Brgr 1 t/m 4) Extra dotatie 1996 (Kanjerregeling 1996, 1997) Extra dotatie 2006 (Rrwr 2008) Extra dotatie 2008 (Rerrm 2009) Gelden Monumentenselectieproject - 37 Gelden WWI Gelden compensatie VPB-plicht e. Bouwrekeningen Betreft de Bouwrekeningen die per 31 december een creditsaldo vertoonden. Dit creditsaldo is het gevolg van nog niet opgenomen bedragen bij al ingegane leningen, alsmede gestorte en nog niet uitbetaalde eigen bijdragen. De gemiddelde rentevergoeding over deze Bouwrekeningen bedraagt 1,85% (2008: 1,60%). f. Overige schulden De overige schulden betreffen voornamelijk de saldi van diverse rekeningen-courant, die alle direct opvraagbaar zijn. g. Overlopende passiva Dit betreft voornamelijk aan geldgevers nog te betalen rente en van geldnemers vooruit ontvangen rente.