Criminologie en opsporing

Transcriptie

1 REDACTIONEEL Er is door criminologen verrassend weinig aandacht besteed aan opsporingsvraagstukken. Dat is begrijpelijk gezien de moeilijkheden die overwonnen moeten worden om empirisch onderzoek naar de opsporingspraktijk te kunnen verrichten. Zo blijft het een uitdaging om toegang te krijgen tot bronnen van politie- en veiligheidsdiensten en om hierover in het openbaar te publiceren. Dit neemt niet weg dat kennis over de opsporingspraktijk en over de effecten daarvan onontbeerlijk is om huidige discussies over de legitimiteit van nieuwe opsporingsmiddelen en daarmee gepaard gaande privacyschendingen te kunnen voeden. Dit themanummer bevat bijdragen van auteurs die wetenschap en opsporingspraktijk met elkaar hebben weten te verbinden. Zij gaan in op maatschappelijk relevante onderwerpen, zoals verhoormethoden, sociale netwerkanalyse binnen de opsporing, opsporing van terrorisme, zedenmisdrijven en private opsporing. Daarmee toont dit themanummer hoe empirisch onderzoek naar de opsporingspraktijk kan worden vormgegeven, en welke inzichten dit onderzoek biedt. Aandacht voor opsporingsvraagstukken is in de criminologie lange tijd een ondergeschoven kindje geweest. In zijn majestueuze historische inleiding in de criminologie schetst Cyrille Fijnaut de ontwikkeling van de criminologie tegen een bredere maatschappelijke en historische achtergrond en constateert hij onder meer dat ten tijde van de opkomst van de wetenschappelijke studie van misdaad, misdadiger en misdaadbestrijding aan het einde van de negentiende eeuw de ontwikkeling van het politiewezen veel minder het voorwerp van intellectuele en politieke discussie was dan het gevangeniswezen (Fijnaut, 2014, 221). In deze periode was de rationalisering en humanisering van de strafrechtspleging het belangrijkste thema, wat niet verwonderlijk is als we de arbitraire en wrede strafrechtstoepassing uit de geschiedenis in herinnering roepen. De invoering van een systeem van cellulaire opsluiting en discussies over de voor- en nadelen daarvan kunnen bijvoorbeeld als een belangrijk humaniseringsinitiatief worden beschouwd, als we het straffenarsenaal uit de late middeleeuwen daar tegenover stellen: Naast verwoesting van het huis, de confiscatie en de boete, was er sprake van verbanning (ook in de mildere vorm van de bedevaart), van de doodstraf die op allerhande manieren ten uitvoer kon worden gebracht: onthoofding, opknopen, verbranden, koken, levend begraven, radbraken en verdrinken, van de verminking, bijvoorbeeld in de vorm van brandmerken, en van de erestraf, zoals de schavotstraf. (Fijnaut, 2014, 23) Ten tijde van de opkomst van de criminologie lag de nadruk dus allerminst op het politiewezen en opsporingsvraagstukken, maar vooral op de rationalisering en de humanisering van de strafrechtspleging. Toch is de geschiedenis van de crimino Tijdschrift voor Criminologie 2014 (56) 4 5

2 logie volgens Fijnaut altijd sterk beleidsgericht geweest, in directe interactie met de vraagstukken van strafrechtspleging en misdaadbestrijding en de instituties die daarvan deel uitmaken, in het bijzonder de politie, de rechterlijke macht en het gevangeniswezen. De criminologie heeft echter in het verre en nabije verleden weinig aandacht besteed aan opsporingsvraagstukken. Dit is allerminst terecht, maar in bepaalde opzichten ook wel begrijpelijk. In de eerste plaats vraagt aandacht voor opsporingsvraagstukken vaak om een verbinding tussen onderzoekers en overheidsinstanties, in het bijzonder de politie. In onze huidige open, democratische samenlevingen lijken deze verbindingen vanzelfsprekend, maar dat is allerminst het geval als we een blik werpen op het verleden en op de situatie in andere landen. Zo beschrijft Fijnaut (2014, ) de gruwelijke ervaringen met totalitaire politiestaten als nazi-duitsland en de voormalige Sovjet-Unie en de fatale gevolgen daarvan voor de ideologisering en de ondergang van de criminologie in deze landen. Ook de na-ijleffecten van dergelijke ervaringen dienen niet te worden onderschat. Daarnaast is een verbinding tussen onderzoekers en politie-eenheden in landen waar de politie niet je beste kameraad is, allerminst vanzelfsprekend en onproblematisch. Ten slotte vraagt ook in open, democratische samenlevingen deze verbinding om evenwichtskunst en stelt deze onderzoekers voor tal van uitdagingen (zie o.a. Cockbain & Knutsson, 2014). In de tweede plaats dit hangt hiermee samen hebben wetenschappers vaak geen toegang tot de bronnen van politie- en veiligheidsdiensten en kunnen zij niet altijd openbaar over de uitkomsten van hun onderzoek rapporteren. Dit verklaart waarom veel kritische stukken over politie en opsporing vooral normatief ingestoken worden, zonder empirische basis, terwijl juist empirisch onderzoek discussies over bepaalde normatieve vraagstukken een nieuwe wending kan geven. Dit maakt dat ook politiediensten niet altijd zitten te wachten op kritische onderzoekers die hun werkwijzen op formele gronden in twijfel trekken zonder te weten in welke situaties opsporingsmethoden worden toegepast en hoe deze vorm krijgen in de praktijk. De niet vanzelfsprekende toegang verklaart ook waarom in het verleden vooral de zichtbare onderdelen van het politiewerk, zoals de politie op straat, onderwerp zijn geweest van empirisch onderzoek (Ponsaers e.a., 2009), en waarom het weinige onderzoek dat er op het gebied van de opsporing is verricht vooral gaat over uitwendige maten zoals de tijdsbesteding en aanrijtijden van de politie, de ophelderingspercentages van verschillende soorten delicten en de aantallen verdachten en veroordeelden; maten die weinig inzicht bieden in het daadwerkelijke opsporingswerk van de politie en effecten van dat werk. Hoewel naast politie- en veiligheidsdiensten steeds meer private partijen een rol spelen in de opsporing, is ook de toegang tot deze private actoren niet altijd eenvoudig, hoewel hier zeker een positieve tendens waarneembaar is. In de derde plaats is de criminologie lange tijd de criminologie van het kleine kwaad geweest met een sterke nadruk op jeugddelinquentie en commune criminaliteit (Fijnaut, 2004, 8). De grote opsporingsvraagstukken liggen echter vooral op het terrein van de belangrijkste misdaadproblemen van het huidige tijdsge 6 Tijdschrift voor Criminologie 2014 (56) 4

3 wricht: georganiseerde misdaad, witteboordencriminaliteit, terrorisme en cybercriminaliteit. Deze vormen van criminaliteit kunnen de samenleving ernstig bedreigen en roepen daarom telkens weer nieuwe vragen op over wat politie en justitie moeten, mogen en moeten mogen bij de bestrijding van deze fenomenen, en vragen dus ook om inzicht in de manier waarop de opsporing van dergelijke misdrijven feitelijk verloopt. Bij dergelijke fenomenen botsen onderzoekers bovendien naast de traditionele opsporingsdiensten vaak op een amalgaam aan betrokken speurders, zoals accountants, privédetectives, financiële instellingen, ICT-bedrijven en dergelijke (o.a. Hoogenboom, 1994; Brodeur, 2010). Dit maakt het doorgronden van de opsporing van deze fenomenen niet altijd gemakkelijk. Maatschappelijk gezien is het dus van groot belang dat de opsporing meer aandacht krijgt van criminologen, want rond deze vormen van ontwrichtende criminaliteit worden steeds zwaardere opsporingsmiddelen ingezet zoals vormen van infiltratie, direct afluisteren (of het opnemen van vertrouwelijke communicatie), het aftappen van telefoon- en internetverkeer, inbeslagnames van computers en mogelijkheden om te hacken en terug te hacken. Vormen van rechtsbescherming staan nog sterker onder druk, naarmate de mogelijke dreigingen van misdaad nog groter en acuter zijn. Zo is bij de bestrijding van terrorisme het verdenkingscriterium steeds verder opgerekt (tot aanwijzingen ) en zijn er voor overheidsdiensten meer mogelijkheden gecreëerd om informatie te delen. Bij de opkomst van de moderne criminologie aan het einde van de negentiende eeuw hadden mensenrechtendiscussies vooral betrekking op straffen en op het gevangeniswezen, maar deze discussies hebben zich nu verplaatst van het einde van de strafrechtsketen naar het begin van de strafrechtsketen. De criminologie kan bij deze ontwikkeling niet achterblijven. Integendeel, de criminologie moet deze onderwerpen onderzoeken, zodat discussies over de legitimiteit van nieuwe opsporingsmiddelen en van de daarmee gepaard gaande privacyschendingen gevoed kunnen worden met kennis over de opsporingspraktijk en over de effecten daarvan. In dit themanummer komt de opsporingspraktijk uitgebreid aan bod. De artikelen in dit nummer weerspiegelen twee kanten van opsporing. De bijdragen gaan enerzijds in op specifieke opsporingstechnieken en -methoden, en anderzijds op specifieke criminaliteitsfenomenen en op de vraag hoe de opsporing hiermee omgaat of mee kan omgaan. Doorgaans volgt de opsporing een traditioneel, reactief parcours. Een opsporingsonderzoek wordt in de meeste gevallen voorafgegaan door een aangifte bij de politie door een slachtoffer of getuige. Daarna begint de opsporing met het verhoor. Slachtoffers en getuigen worden gehoord om bij een verdachte te komen of om bewijs te vergaren, en ook de verdachte zal worden verhoord. Ook bij misdrijven die een minder traditioneel parcours volgen, bijvoorbeeld omdat het slachtofferloze delicten betreft, worden uiteindelijk verdachten verhoord. Het verhoor kan dan ook worden gezien als de meest gebruikte en meest breed inzetbare opsporingsmethode. Het is een methode die bij vrijwel alle opsporingsonderzoeken Tijdschrift voor Criminologie 2014 (56) 4 7

4 wordt ingezet. Het is dan ook opvallend dat er zo weinig bekend is over de wijze waarop het verhoor feitelijk verloopt en over de effecten van verhoorstrategieën op de verklaringsbereidheid van een verdachte. Het artikel van Verhoeven laat op basis van longitudinale data helder zien, dat de verklaringsbereidheid van verdachten slechts in zeer beperkte mate wordt beïnvloed door de verhoormethode van de opsporingsambtenaar. Een veel minder frequent gebruikte opsporingsmethode is de sociale netwerkanalyse. Deze methode wordt vooral ingezet om groepen samenplegende verdachten nader te kunnen onderzoeken. Bij het bestuderen van criminele netwerken kan sociale netwerkanalyse (SNA) helpen om een weg te vinden in een grote hoeveelheid data en inzicht bieden in de wijze waarop deze netwerken functioneren. In hun artikel over sociale netwerkanalyse geven de auteurs Duijn en Klerks inzicht in de meerwaarde van deze methode bij een opsporingsonderzoek en laten ze zien wat het onderzoekers leert over de netwerken en de sociale relaties van de criminele groep. Naast deze bijdragen over specifieke opsporingsmethoden bevat dit themanummer bijdragen over specifieke misdrijven en over de eisen die de aanpak van deze misdrijven stelt aan het opsporingsapparaat. Zo is de opsporing van terroristische misdrijven vooral gericht op het voorkomen van aanslagen. Om aanslagen te kunnen voorkomen zal in een vroeg stadium op voorbereidende handelingen moeten worden gereageerd. In Nederland mag men sinds 2007 op basis van aanwijzingen bijzondere opsporingsmiddelen inzetten en is een verdenking daarvoor niet langer vereist. Van Gestel en De Poot laten in hun artikel, op basis van uitgebreid empirisch onderzoek, zien hoe de politie omgaat met signalen van terrorisme, welke bevoegdheden ze daarbij inzetten en of de nieuwe wettelijke bevoegdheden wel echt nodig zijn in de opsporing. Een ander artikel waarin een specifiek misdrijf centraal staat, gaat over de opsporing van kinderpornografie, een misdrijf dat bijzondere eisen stelt aan rechercheurs. Bij de opsporing van dit misdrijf worden zedenrechercheurs geconfronteerd met schokkend beeldmateriaal. In hun artikel gaan Sollie, Kop en Euwema na in welke mate rechercheurs hierbij copingstrategieën hanteren en hoe deze hen helpen in hun dagelijkse werkzaamheden. Het laatste artikel gaat in op een traject dat afwijkt van het traditionele parcours van de strafrechtsbedeling, waarbij politie en justitie de hoofdrol spelen. Bij misdrijven die gepleegd worden binnen bedrijven, wordt vaak voor een andere route gekozen. Meerts gaat in haar bijdrage in op de private opsporing en toont aan hoe bedrijven grotendeels zelf hun (interne) problemen trachten op te lossen en aan welke vervolgroute (strafrecht, privaatrecht, of geen gevolg) zij hierbij de voorkeur geven. Dit artikel toont aan dat opsporing meer is dan de politiële en justitiele taken die hiermee vaak worden geassocieerd. 8 Tijdschrift voor Criminologie 2014 (56) 4

5 Literatuur Brodeur, J.-P. (2010). The Policing Web. Oxford: Oxford University Press. Cockbain, E. & Knutsson, J. (eds.) (2014). Applied Police Research: Challenges and Opportunities. Crime Science Series. Cullompton: Willan. Fijnaut, C. (2004). De criminologie in Nederland. Een grensoverschrijdende bespiegeling. Tijdschrift voor Criminologie, 46 (Jubileumuitgave Een Vlaamse Spiegel ), 5-8. Fijnaut, C.J.C.F. (2014). Criminologie en strafrechtsbedeling. Een historische en transatlantische inleiding. Antwerpen/Cambridge: Intersentia. Hoogenboom, A.B. (1994). Het Politiecomplex. Over de samenwerking tussen politie, bijzondere opsporingsdiensten en particuliere recherche. Arnhem: Gouda Quint. Ponsaers, P., Tange, C. & Outrive, L. Van (eds.) (2009). Regards sur la police. Insights on police. Brussel: Bruylant. Tijdschrift voor Criminologie 2014 (56) 4 9