Stichting Restauratie Atelier Limburg

Transcriptie

1 Stichting Restauratie Atelier Limburg ANALYSE RAPPORT Rembrandt, De Verloochening van Petrus, Rijksmuseum A 3127, Bredius 594 In totaal zijn veertien verfmonsters bestudeerd onder het mikroskoop en geanalyseerd. Monsters SRAL object nr 41 monster 1 (41/1) en 41/2 zijn genomen door Gwen Tauber, in verband met dunne oppervlaktelaagjes (zie ook rapport Centraal Lab.). Ter aanvulling hierop zijn monsters /3, /4 en /5 genomen door Karin Groen. De overige monsters, 41/6 t/m 41/14, zijn genomen door K. Groen op Van elf van de monsters werden verfdwarsdoorsneden gemaakt, die werden bestudeerd onder een onderzoeksmikroskoop met normaal, gepolariseerd licht en in UV-fluorescentie. Identificatie van de chemische elementen werd gedaan met SEM- EDX op DSM-Research. Identificatie van de gebruikte bindmiddelen d.m.v gas-chromatografie (glc) moet nog gedaan worden. Monsters: 41/1, 62 cm from top left edge, 1.6 cm from top. Hypothetical layer structure from top to bottom: damar-overpaint-fillingoriginal paint and whatever surface layers remmained before. /2 scraping of brownish paint on top of filling in same area (may contain some damar and some filling). Monsters /3, /4 en /5 zijn genomen door Karin Groen naast elkaar, als een aflopend trapje, tijdens een schoonmaakproefje door Gwn Tauber in de helm links (zie foto voor aanduiding monsterplaatsen). Hypothetische laagopbouw van top naar benedenr. ropverflaag / dammar / 'murky green' fluorescerende laag (oplosbaar in isopropanol) / geel-bruin fluorescerend laagje (oplosbaar in spuug) / zwarte helm. $,*-^7 Te zien door het stereo-mikroskoop bij het inbedden: /3 /4 dikke vernislaag / 5 bruin-zwart bruin-zwart bruin bruin (grond?) bruin op lichte laag?? OHeyendahllaan EPKerkrade -Tel Giro OCapucijnenstraat RTMaastricht -Tel Fax

2 /6 Lichte plek met grove craquelures achter de rechterschouder van knielende soldaat. Smaltachtige plek als in De Staalmeesters? /7 Originele 'kale' plek achter de hals van de knielende soldaat. Monster genomen waar dun bruin glacis. Is plaatselijk een origineel bruin glacis, of een andere donkere laag, weggeveegd? /8 Lichte kleding Petrus, schaduwkant (zijn linkerkant) waar lichte onderschildering schijnbaar aan het oppervlak ligt. Bevat de lichte onderschildering krijt + loodwit, veronderstellende dat Rembrandt dit goedkopere wit voor de onderschildering gebruikte. /9 Witte verf in de verticale naad. Stopsel, aantoonbaar niet origineel? /10 Rimpelige, pasteuze lichte verf onder dun, vet bruin, onder rechterhand soldaat. Voor analyse van de anorganische bestanddelen i.v.m. de rheologie van Rembrandt's verf. /II Dikke, pasteuze, lichtbruine rimpelige verf, gebruikt als onderschildering, bij de linkerrand. Voor bindmiddelanalyse d.m.v. glc. /12 Rood, langs de linkerrand (onder de lijst). Voor analyse pigment en bindmiddel (glc). /13 Rode schouderband van de dienstmaagd (monster genomen langs de bestaande beschadiging). De rode verf is zeer gevoelig voor zelfs milde oplosmiddelen. Monster genomen voor dwarsdoorsnede (tussenliggende vernislagen?) en voor bindmiddelanalyse d.m.v. glc. /14 Rood in het handvest van het zwaard. Verf gevoelig, als /13, tussenliggende vernislaag? (zie ook monster Centraal Lab.). Resultaten Oppervlaktelaaq jes De bruine overschildering langs de bovenrand, in monsters 41/1 en /2, die op een krijtvulling is gezet, bevat een mengsel van zwart en weinig rood pigment. Monster /I was genomen op de plaats van de vulling waar de verwachting bestond dat dunne oppervlaktelaagjes onder de vulling door zouden lopen. Tussen de krijtvulling en de eronderliggende originele verflagen zijn inderdaad twee dunne laagjes te zien, waarvan de bovenste niet fluoresceert en zwarte en rode pigmenten bevat. Dit mikroskopische beeld zou kunnen duiden op een gepigmenteerd olievernis. Het onderste laagje vertoont een sterke

3 fluorescentie als van een vernis (zie dia's dwarsdoorsneden). In monster 3 lijkt dit dunne fluorescerende laagje oplosbaar in water. De oppervlaktelaagjes zijn verder onderzocht op het Centraal Laboratorium, zie CL-rapporten. Grondering De grondering is bruin en bevat kwarts met wisselende hoeveelheden rode en bruine oker, krijt^it een koolstofzwart. Voor zover de kleur is af te leiden uit de verfdwarsdoorsneden, varieert de bruine kleur daarom nogal, van lichtbruin naar donkerbruin. Een andere oorzaak van de wisselende kleur kan zijn dat op verschillende plaatsen verschillende hoeveelheden van het was-hars verdoekingsmengsel in de grondering zijn gedrongen. In tegenstelling tot de donkerbruine kleur in bijvoorbeeld monsters 4 en 8, is de grond in monsters 1 en 3, die allebei dichter langs de randen van het doek zijn genomen, lichtbruin van kleur. Aangezien de meeste monsters niet tot op het doek genomen werden, werd slechts in een monster, nummer 8, de dikte gemeten. Deze is ter plaatse groter dan c 100 pm. Op de oorspronkelijk lichtbruine grond, die op grond van SEM- EDX analyses een 'kwartsgrond' genoemd kan worden, bevindt zich vaak een donkere laag die in hoofdzaak beenderzwart en rode oker bevat. Aangezien deze laag zich niet in alle monsters bevindt, moet aangenomen worden dat het niet om een tweede gronderingslaag gaat maar om plaatselijke donkere onderlagen. Het gebruik van een enkele kwartsgrond komt overeen met het gebruik van kwartsgronden op andere schilderijen van Rembrandt. Lichte onderschildering Monster 8 werd genomen in de kleding van Petrus, waar de lichte onderschildering schijnbaar aan het oppervlak ligt. Bij monstername, waarbij gebruik werd gemaakt van het stereomikroskoop, bleek dat de onderschildering niet alleen wit, maar een m^e^jselvan pigmenten bevatte. Analyse-resultaat: laag 3 laag 2 vernis (gele fluorescentie) loodwit, gele en rode oker, weinig beenderzwart, (ook omber?) laag 1 >100 pm bruine grondering: kwarts, krijt, loodwit, weinig rode en bruine oker, in verbruind bindmiddel SEM-EDX laag 1 laag 2 Si, (Si) Pb, Pb, (K), Ca, Fe Fe

4 Een soortgelijke verflaag werd geanalyseerd in monster 10, van een pasteuze lichte verf gebruikt als onderschildering. De lichte verf bleek ook hier een mengsel van pigmenten te bevatten: loodwit, beenderzwart, felgele en weinig bruine en rode oker. Analyseresultaat: laag 2 c laag 1 >100 pm Urnsmalt in bruine matrix van bruine en weinig rode oker, beenderzwart en verbruind bindmiddel loodwit, beenderzwart, felgele, weinig bruine en rode oker SEM-EDX laag 1, overall: laag 1, zwart deeltje Pb, (K), (Ca), Fe P, (Pb), Ca, laag 2 Al, LL,P, Pb, K, Ca, Fe, Co Het bruine toplaagje blijkt veel smalt te bevatten (laag 2, Si, Co). De rimpeligheid van de verf gebruikt voor de onderschildering moet veroorzaakt zijn door een te snelle droging van de smaltlaag, waarinj het cobalt werkte als katalysator in de droging van olie. De aanwezigheid van grote concentraties van smalt werd ook gevonden in: Lichte plekken met grove craquelures Monsters 41/6 en 77 werden genomen op plekken in het schilderij die moeilijk te lezen waren, grove craquelures vertoonden (zoals ter plaatse van /6), of eruit zagen als originele kale plekken (monster /7) Analyseresultaat: monster 41/6 SEM laag 2 c pm smalt (vaalblauw en kleurloos) in bruin bindmiddel laag 1 > c 110 pm bruine oker, beenderzwart, weinig loodwit en rode oker (Pb), K, (Ca), (Fe), Co Laag 2 vertoont een sterke fluorescentie direct rond de smaltdeeltjes en is verwijderd van de deeltjes iets donkerder in UV (olie?). Dit zou erop kunnen duiden dat een substantie anders dan olie werd gebruikt om het pigment te bevochtigen bij het wrijven of bij het vermengen met de olie. Zie ook het

5 verslag van het onderzoek aan De Staalmeesters, waar in een soortgelijke laag de aanwezigheid van een drogende olie en een gom werd afgeleid uit het infra-roodspectrum. De aanwezigheid van een kleine hoeveelheid lood in dit monster zou ook op een drogende olie kunnen duiden. monster 41/7 tt.t r-i I i#.> * laag 3 c 30 pm smalt en weinig rode oker in bruin bindmiddel laag 2 c 60 pm beender(?)zwart, zeer weinig rode oker laag 1 (onvolledige verflaag) rode en bruine oker, weinig beenderzwart SEM-EDX laag 3 Si, (Pb), K, (Ca), Fe, Co Het monster, dat genomen is waar zich nog een origineel bruin glacis bevindt, laat zien dat het bruine glacis volgepakt zit met smaltdeeltjes. Over de bedoeling en het oorspronkelijke aanzien van deze partijen, zie o.a. het verslag van het onderzoek aan De Staalmeesters. Rood in de schouderband van de dienstmaagd en in het handvest van het zwaard In het onvolledige monster van de schouderband ontbreken de onderste lagen. De verfdwarsdoorsnede laat een gecompliceerde opbouw zien, met als onderste verflaag een rode. Dit rood moet afkomstig zijn van de eerdere voorstelling (voor de verandering in het rood). Hierop bevinden zich dikke (tot c 140p), transparante, roodbruine lagen, die in UV-licht een sterke gele fluorescentie vertonen. Het hoge gehalte aan aluminium in deze lagen (aangetoond met SEM-EDX) duidt op de aanwezigheid van aluin als substraat voor een organische kleurstof. De sterke fluorescentie wijst op een harsachtig bindmiddel. Op dit dikke glacis bevindt zich rode oker, dan weer een in UV sterk fluorescerend roodbruin glacis. Dan volgt de laag die zichtbaar is aan het oppervlak, die bij analyse met SEM-EDX veel rode oker met weinig vermiljoen blijkt te bevatten. c -CfOp, Analyseresultaat monster 41/13 laag 6 veel rode oker met weinig vermiljoen 5 glacis?, sterke gele fluorescentie 4 rode oker 3 roodbruine kleurstof op aluin, sterke fluorescentie 2 roodbruine kleurstof op aluin + beenderzwart 1 rode kleurstof

6 SEM-EDX 6 Al, (Si), S/Pb, K, Ca, (Hg) 5 Al, (Si), (P), Pb, K, Ca, Fe 4 Al, Si, Pb, K, (Ca), Fe 3 Al, S, K, Ca 2 Al, P, S, K, Ca In laag 6 werd nog een apart deeltje geanalyseerd, waar als hoofdbestanddelen Hg en S werden gevonden: vermiljoen, en in het materiaal eromheen was Fe het hoofdelement: rode oker. Monster 41/14, rood in handvest zwaard Analyseresultaat SEM-EDX laag 5 1 c 15 pm vermiljoen en rode oker 0-2 pm incompleet transparant laagje met sterke gele fluorascentie (vernis?) c 25 pm bruine, gele en weinig rode oker, beenderzwart, loodwit c 60 pm beenderzwart, weinig bruine en rode oker weinig bruine grond laag 5 S, Fe, Hg 3 Al, Si, P, Pb, K, Ca, Fe, (S?) 2 P, (K), Ca De gevoeligheid voor oplosmiddelen in het rood lijkt te wijten te zijn aan glacerende onder-en tussenlagen die in een harsachtig bindmiddel zijn aangebracht. Monster 1570/59 van het Centraal Laboratorium, rood van het vest van de vrouw, werd ook analyseerd met SEM-EDX: geel: Al, S_i,Pb, Fe fijne gele oker, weinig loodwit rood: Si, (Pb), S, (K), Fe, Hg vermiljoen en rode oker Het typische mengsel van vermiljoen en rode oker, dat zowel in de kleding van de dienstmaagd als in het zwaard voorkomt, duidt erop dat deze partijen in dezelfde tijd zijn geschilderd. Monsters 41/11, /12 en /13, bindmiddel analyse dmv glc moeten nog gedaan worden. Karin Groen, 5 juni \/i5en\u, tat^h w Hooé^eu KNiewn De zit^nöe cölw zm lat ^"TDevce^iH^(<,. ^TÏDZIDNIN W\0.

7 2JCH fcuë&h (H/Vlöt^pE^. VSClHBlYl^T Wc^fBC) OV^ Tx)imut(& VE^Ht^LAft6Ae< HéVn^ffTeN IM e^ii^ 0 Am& uv^tsn vom^h ^ övö^h cw^zg^e^ Cöhao'D^^H XfHT tt^t VrOOQfBuH^T UV^fe, HA ^ mpefëtt^ Ve^- LAAQ,viU^D AAH6i^é> (2<AC4xT/ =HWW^>6tt1^HBUAv<