MUSEUM. 3 cr. f 30 <D. Presentatie vanzeven gerestaureerde schilderijen vanrembrandt <T>

Transcriptie

1 MUSEUM Presentatie vanzeven gerestaureerde schilderijen vanrembrandt ED f 30 <D 3 cr 0) <T> I In het Rijksmuseum zijn de afgelopen driejaar zeven schilderijen van Rembrandt gerestaureerd. Dit restauratieprojekt was noodzakelijk geworden omdat in de jaren daarvoor weliswaar talrijke belangrijke schilderijen uit de verzameling van het Rijksmuseum waren schoongemaakt, maar de werken uit Rembrandts late jaren van die activiteit waren uitgezonderd. Deze groep omvat wereld beroemde schilderijen als De staalmeesters en Het joodse bruidje, schilderijen die door Rembrandt op een bijzonder forse wijze zijn uitgevoerd en die bij een restauratie meer dan gewone omzichtigheid vereisen. Daarbij was het niet mogelijk een enkel werkuitdezegroepterestaureren endeandereop behandeling te laten wachten. Eén schoongemaakt doek zou de vergeelde toestand van de andere stukken alleen nog maar benadrukken. Daarom is er eenplangemaaktvoordehelegroep,waaraannog een enkel stuk uit eerdere jaren werd toegevoegd, Rembrandts Pauwen. Zo zou worden bereikt dat zowel vroege als late schilderijen van Rembrandt er goed verzorgd zouden uitzien. Een aanzienlijke sponsorbijdrage van ABN AMRO maakte het in 1990 mogelijk de plannen uit te voeren. Tijdens de uitvoering ervan deden zich twee nieuwe ontwikkelingen voor. In de eerste plaats werd het Rijksmuseum een Rembrandt rijker, het in 1992 verworven Portret vanjohannes Uyttenbogaert. Dit grote portret uit Rembrandts vroege jaren, uit de tijd dat de jonge kunstenaar als portretschilder veel succes boekte, was bijzonder vuil en diende zo spoedig mogelijk presentabel te worden gemaakt. Detweedeontwikkelingwasdatdeinhet restauratieplan opgenomen Anatomische les van Dr.Deyman,éénvandebruiklenen vandestad Amsterdam, door de eigenaar werd teruggevraagd ter plaatsing in het Amsterdams Historisch Museum. Besloten werd de behandeling van De anatomische les vandr.deymanopteschortenenhetportretvan Johannes Uyttenbogaert voorrang te verlenen. De behandeling van het eerste schilderij zal in aansluiting op de al uitgevoerde restauraties plaatsvinden in het atelier van het Rijksmuseum. Daarbij werd overwogen dat de opgedane ervaring methetlatewerkvanrembrandt ooktennuttevan dit schilderij, dat zo lang door het Rijksmuseum was beheerd, zou moeten worden aangewend. Schilderijen hebben niet het uiterlijk bewaarddatzijhaddentoenzijhetateliervande kunstenaar verlieten. Kleuren zijn nagedonkerd, door de meester weggeschilderde opzetjes zijn in de loop der tijden'doorgegroeid', d.w.z. weer enigszins zichtbaar geworden, er zijn bij restauraties partijen 'verpoetst', een schilderij kan een winkelhaak hebben opgelopen enzokandetijdvelesporenopeen schilderij hebben achtergelaten. Altijd weer hoopt men bij een restauratie dat een schilderij in goede staatisenlangnietaltijdisdathetgeval.berichten over een minder goede staat van bewaring waren tot voorkortnietergwelkom.veelalookwerderover gezwegen. Het publiek diende genoegen te nemen met de toestand waarin het kunstwerk werd gepresenteerd en die toestand was steeds, op het eerste gezicht, goed. Over de inzichten die bij restauraties waren verkregen werd slechts bij uitzondering gesproken. Tegenwoordig wordt daarover anders gedacht. Kritische bezoekers willen weten in

2 hoeverre een schilderij origineel is, waar het werk van de kunstenaar ophoudt en dat van de restaurator begint. Zij hebben recht op die informatie, aangezien het met stukken uit de openbare verzamelingen gaat om algemeen bezit. Daarbij moet worden aangetekend dat die informatie niet in alle gevallen kan worden gegeven. Niet elke stap kan worden gedocumenteerd en niet altijd is de bij restauratie verkregen informatie eenduidig. Bovendien kan worden besloten een oude restauratie als een belangrijk historisch gegeven te handhaven. In algemene zin wil het Rijksmuseum bij restauraties voortaan een grotere openheid betrachten. Daaromishetplanopgevatomindetoekomstde resultaten van restauraties niet alleen zorgvuldig te documenteren, maar ook te publiceren. De tentoonstelling over de restauratie van de late schilderijen van Rembrandt geeft daarvan een voorproefje. HERKOMST Enkele belangrijke schilderijen van Rembrandt in het Rijksmuseum zijn het eigendom van de stad Amsterdam, zoals De Nachtwacht, De staalmeesters en Het joodse bruidje. Een van de uitgangspunten bij de plannen voor het in 1885 gereed gekomen Rijksmuseumgebouw was dat het Rijksmuseum ook de stedelijke verzamelingen zou herbergen. Deze omvatte, naast talrijke groepsportretten van schutterijen en gilden, ook de collectie van de grote verzamelaar Adriaan van der Hoop, die in 1833 Het joodse bruidje had gekocht. Eén van de stedelijke schilderijen, De anatomische les van Dr.Joan Deyman, zal in 1994 aan het Amsterdams Historisch Museum worden overgedragen en is op dit ogenblik in restauratie. Pasin1900kwaminAmsterdam met DestenenbrugeeneerstewerkvanRembrandt in rijksbezit. Met een buitengewone financiële inspanning werden vervolgens in 1933 twee werken verworven uit de Hermitage in Leningrad, De verloocheningvan Petrus en Titus in monniksdracht. DezewarendoordeSovjetUniemeteengrotegroep schilderijen verkocht om aan deviezen te komen. De afbetaling van deze stukken zou overigens pas in de jaren'70 worden afgerond. Depauwen,eenschilderijdatindejaren '30alsbruikleeninhetRijksmuseum tezienwas geweest, was in de Tweede Wereldoorlog door de eigenaar naar Duitsland verkocht. Omdat dergelijke transacties ongeldig werden verklaard, werd ook dit schilderij na de oorlog gerecupereerd en aan het Rijksmuseum toegewezen. Het zelfportret als de apostel Paulus is in 1949 door het echtpaar De Bruijn-van der Leeuw, met een aantal andere schilderijen en een prachtige verzameling etsen van Rembrandt, aan het Rijksmuseum ten geschenke gegeven. Indejaren'70en'80dedenenkele werken uit Rembrandts vroege jaren hun intrede in het Rijksmuseum, met name het vroege Zelfportret, TobiasenAnnamethetbokjeenhetPortretvanHaesje van Cleyburg.Dat onlangs nog een laatste schilderij van Rembrandt kon worden verworven, het imposante Portret vanjohannes Uyttenbogaert, mag wel een wonder heten. Grote bedragen werden daarvoor ter beschikking gesteld door de Vereniging Rembrandt, het Prins Bernhard Fonds, de Rijksmuseum Stichting, de Stichting VSB Fonds, door particulieren en een buitengewone bijdrage van de Nederlandse overheid. Ermoetophetmomentvanpublikatievandezebrochure nog steeds een deel van het aankoopbedrag voorhet Portret vanjohannes Uyttenbogaert worden bijeengebracht. Elke bijdrage is uiteraard zeer welkom. Giften kunnen worden gestort op girorekening , of op de speciale bankrekening (ABN AMRO), ten name van het Rijksmuseum Amsterdam, onder vermelding van'uyttenbogaert is terug'. ZELFPORTRETALSDE APOSTELPAULUS Het Zelfportret als de apostel Paulus had een dof en vlak uiterlijk vanwege een zeer vergeelde vernislaag. Een duidelijk zichtbare, gerepareerde scheur van circa 5 cm liep dwars door deneusvandeapostelenindeachtergrond ontsierdenvele kleine verkleurde overschilderingen het beeld. Na verwijdering van de afdekkende vernislaag werd duidelijk dat de talloze retouches in de achtergrond kleine deeltjes felgele en rozige verf bedekten. Zonder enige twijfel zijn deze kleuraccenten door Rembrandt zelf aangebracht om de achtergrond te verlevendigen. Ditzelfde schilderachtige effekt is bijvoorbeeld ook te zien, zij het iets minder prominent, bij het Stilleven met pauwen en de Verloocheningvan Petrus. Rechts van de apostel heeft Rembrandt vaagdestructuurvaneenmuurofraamaangeduidmetiets van een traliewerk. Een bijzondere vondst werd na afneming van de overschilderingen aan de randen van het doek gedaan. Daar bleek Rembrandt zelf het beeld omkaderd te hebben door een ongeveer3mmdikkelijn,diehijmeteenenigszinsstomp voorwerp in de nog niet geheel gedroogde, donkere verf heeft gekrast(afbeelding). Deze kaderlijnen zijn tot op de bruinrode grondering langs alle randen van het schilderij terug gevonden.hieruitvaltoptemakendathetwerknooitis afgesneden of anderszins is ingekort. Rembrandt probeerde waarschijnlijk met het kleiner maken van het schilderij de aandacht voor de apostelfiguur te vergroten. De grondering van het schilderij is roodachtig van kleurenbestaatuitkrijt,waaraanrodeeneenbeetjegeleoker is toegevoegd. Een krijtgrond werd meestal op een drager van hout aangebracht, maar juist Rembrandt heeft dit materiaal welvakervoordepreparering vaneendoekgebruikt.ookde Titus in monniksdracht bijvoorbeeld heeft een krijtgrondering. 1 REMBRANDTHARMENSZ VANRIJN( ) Zelfportret als de apostel Paulus,1661 olieverf op doek, 92x77,5cm links midden: Rembrandtf1661 Inv. SKA DedoorRembrandtinde natte verf getrokken kaderlijn langs de rand rechts

3 PORTRETVANJOHANNES 3REMBRANDT PortretvanJohannes Uyttenbogaert( ), Remonstrantspredikant, 1633 olieverfop doek, 130x 103cm rechtsmidden: Rembrandt, ft./1633 links midden: JEt. 76 inv.ska 4885 (fototijdens restauratie) UYTTENBOGAERT Toen dit schilderij in december 1992 werd verworven, was al duidelijk dat de conditie evidente tekortkomingen had, die door een restauratie in belangrijke mate waren te verhelpen. Aldirectnaafnemingvandelijstbleekdatdeze strokenvancirca4cmaanboven-enonderzijdevanhetdoek bedekte, die hierdoor echter minder goed bewaard zijn gebleven. De kleine wijziging in de proportie maakt de geportretteerde evenwel beduidend imposanter en rijziger van gestalte. De vergeelde vernis en ook veel rookaanslag 4 werden gemakkelijk afgenomen. De vernis bleek in de donkeregedeeltenvandemantel,demutsenookdehoed rechtsonder met een zwart pigment te zijn overschilderd. Afgezien van een aantal kleine beschadigingen, vooral rechts onder, is de verflaag opmerkelijk goed bewaard gebleven. Weliswaar heeft het schilderij door een hard uitgevoerde verdoeking geleden, doordat de verflaag enigszins werd ingedrukt, maar deze aantasting is veel minder ernstig dan aanvankelijk is gedacht. Rembrandts losse en open penseel streken zijn nog uitstekend te zien. Na verwijdering van de meeste ongerechtigheden zijn de oorspronkelijke kleurschakeringen prachtig tevoor schijn gekomen. Een saillant detail is ook hoe Rembrandt bij de tekst van het boek rechts de grondering laat meespreken en er op spaarzame wijze slechts grijze toetsen naast heeft gezet. Voorts is de figuur van Uyttenbogaert veel ruimtelijker geworden.deverschilleninkleurentextuurvanhetbonten hetlakenvandemantelzijnweertezienenzoookdevorm vandemouwen.nuhetkostuumzoveelaankleur, transparantie en ruimtelijkheid gewonnen heeft, staan de door een assistent van Rembrandt uitgevoerde handen veel minder geïsoleerd in het vlak. Onderaan de pink van de rechterhand zat bovendien een repentir, een eigenhandige overschildering, die bij een vorige restauratie ten onrechte was blootgelegd. Nudezeweerisafgedektisdevormvandehandaanmerkelijk verbeterd. Tenslotte bleek de mantel rechts onderaan naar binnenaftelopenennietrechtnaarbenedenteeindigen, waardoor de in de houding gesuggereerde beweging wordt versterkt. Uyttenbogaert poseert niet stil en statig, maar, zo 4 Detail van hoofd en kraag halverwege het afnemen lijkt het, keert zich met een welsprekend gebaar naar ons toe. van vernis en

4 STILLEVENMETPAUWEN Het schilderij had verschillende lagen sterk vergeelde vernis. Op sommige plaatsen, met name in de donkere achtergrond, bleek deze vernis met een zwart pigment te zijn gekleurd, terwijl een bruin getoonde vernis vooral werd aangetroffen op plaatsen waar de verf veel slijtage vertoonde. Nog voordat met het schoonmaken van het schil derij begonnen was, werd duidelijk dat zich in de achtergrond een groot repentir bevond van de spectaculaire staartveren van de hangende pauw. Bij het heldere licht in het restauratie atelier is dit door Rembrandt later weer afgedekte repentir met het blote oog te zien (afbeelding). Bij het wegschilderen de staartveren binnen de stenen vensteromlijsting luik heeft Rembrandt en over het overigens gebruik gemaakt van anders gekleurde verf. Dankzij dit kleurverschil verandering van Kati is zijn eigenhandige voor iedereen duidelijk waarneembaar. Tijdens het schoonmaken repentirs gevonden restauratoren werden nog meer (afbeelding). Deze moeten vorige overigens heel wat hoofdbrekens Rechtsonderaan de contouren bijvoorbeeld hebben gekost. waren naast de fruitmand nog aangegeven van een tweede mand met een hengsel halverwege. Rembrandt reeds weggeschilderd. zelf had deze tweede mand Deze kwam tot circa tien centimeter van de rand boven de signatuur. Als gevolg van dit verkeerd begrepen repentir is daar bij een eerdere restauratie ooit de onderschildering Rembrandts gedeeltelijk blootgelegd, waarbij originele afdekkende verflaag werd beschadigd. Ditzelfde geldt ook voor de bloedvlek onder de kop van de hangende pauw. Deze rode plas was ooit door een restaurator abusievelijk gedeeltelijk blootgelegd, nadat Rembrandt hem al had weggeschilderd. Op de bek van de hangende pauw is overigens nog een bloedspoor te zien. Het schilderij was langs de randen geheel geretoucheerd. De randen zijn ooit eens ten onrechte om een spieraam heen gevouwen geweest, waardoor aanzienlijke schade werd veroorzaakt. In een later stadium zijn deze randen weer uitgelegd en zijn er links en onderaan 5 REMBRANDT Stilleven met pauwen, circa 1639 olieverf op doek, 140,5 x 132,5 cm Rechtsonder gesigneerd: Rembrand(t) inv. SKA 3981 stroken van respectievelijk zelfs 3 en 5 cm toegevoegd. Bij de laatste restauratie zijn de zware retouches vervangen door nieuwe die echter geen originele verf meer afdekken. Ook werden de in deze of in de vorige eeuw toegevoegde stroken door de nieuwe lijst afgedekt, zodat thans binnen de dagmaat van de lijst alle nog bewaarde, originele verf is te zien. 6 Schematisch overzicht van alle aangetroffen eigen handige overschilderingen (repentirs). Schema: Laurent Sozzani

5 DEVERLOOCHENING VANPETRUS De vernislaag van dit schilderij was behoorlijk gecrepeerd en erg vergeeld, terwijl de randen en ook de kromlopende, vertikale naad van het doek rechts van het midden aanzienlijk overschilderd waren. Sommige van deze retouches, die veel groter leken dan nodig, waren verkleurd, andere weer nagedonkerd. De pasteus opgebrachte verf was overigens licht ingedrukt, doordat het schilderij reeds twee maal bleek te zijn verdoekt. Na het afnemen van verschillende oude vernis lagenenderetouchesbleekdatdeverfhelaasnietoveral goed bewaard is gebleven. Door eerdere behandelingen is deze op sommige plaatsen nogal aangetast en soms ook van glacis ontdaan. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in de kledingvanpetrus,dehandenhethaarvandedienstmaagd, bijhetdijbeenvandezittendesoldaatenookbijdelinker schouder van de staande krijgsman uiterst links. De signatuur isdoorslijtageofverkleuring vandeverfmethetbloteoog nauwelijks meer te zien. Onder infrarood licht is deze echter nog wel uitstekend leesbaar. Tijdens het schoonmaken kwamen veel zoge naamde repentirs, veranderingen door de kunstenaar zelf, aan het licht. Boven het hoofd van de dienstmaagd bijvoorbeeld waseentoortstegendemuur(?)geplaatst,dielaterweerwerd weggeschilderd. Röntgenfoto's van het schilderij wijzen er eveneens op dat de kunstenaar met de samenstelling van de compositie de grootste moeite had en vaak wijzigingen aanbracht. Ook bleek er aan alle randen van het schilderij veel verfverlies te zijn opgetreden, waarschijnlijk doordat het ooit omgeslagen is geweest op een kleiner spieraam. Bij een latere restauratie zijn deze omgeslagen randen weer uitgelegd. Bij strijklicht is bovenaan, rechts van de kromme 7REMBRANDT DeverloocheningvanPetrus, 1660 olieverf op doek, 152x167cm rechtsonder: Rembrandtf1660 inv. SKA i naad,eenmoettezien.dezemoetisdeafdrukvaneen steunlat van het oude spieraam. Uit deze vertikale moet blijkt overigens dat het schilderij aanvankelijk aanzienlijk groter was. Aannemend dat de moet oorspronkelijk in het midden vanhetdoekzat,magmenconcluderen daterrechtseenreep van ongeveer 50 tot 60 cm is afgesneden. Waarschijnlijk is dit door de kunstenaar zelf gedaan om redenen van compositie. Het schilderen van De verloochening van Petrus lijkt voor de meester een ware worsteling te zijn geweest. 8 Het schilderij met erin aangegeven de moet rechtsboven, afkomstig van een steunlat in het originele spieraam. Hieruit blijkt dat hetdoekaande rechterzijde met minstens 50 centimeter is

6 9 9REMBRANDT Titusvan Rijn( ), Rembrandtszoon,in monniksdracht,1660 olieverf op doek, 79x66cm links midden: Rembrandt./ f: 1660 inv. SKA 3138 * MONNIKSDRACHT Alsgevolgvaneendikke,vuileenhierendaarzelfsblindgeslagen vernislaag was de originele schildering heel moeilijk tezien,metnameindeachtergrond. Bovendienwashetdoek bij een vorige restauratie plaatselijk schoongemaakt, vooral bij het gezicht. Dit leverde mede een onduidelijk en nogal storend beeld van het gehele schilderij op. Tijdens het schoonmaken van de achtergrond linksnaasttitusbleekdatmetdevernisookzwarteenrode pigmentdeeltjes werden afgenomen. Het zwart bleek bitumen (asfalt) te zijn. Een dwarsdoorsnede van de verflagen laat echter zien dat de gekleurde vernis een latere toevoeging is, want de craquelures van de originele schildering zijn ermee volgelopen. Overigens werden door het verwijderen van de vernis de bossages in de achtergrond beter zichtbaar. Rechtsonder bleek zich bovendien iets van architectuur te bevinden, wellicht een laag muurtje. De ruimtelijkheid van het schilderij werd zo aanmerkelijk verbeterd. Omdat de linkerhand van Titus beduidend lichter van kleur was dan zijn rechter, werden er enkele verfmonsters genomenomerachtertekomenofdezemisschienlaterwas overschilderd en veranderd. Een dwarsdoorsnede en pigment analysevandeverfweesevenweluitdatdepigmenten inde bovenste verflaag van de linkerhand overeen komen met die in de rest van de schildering. In de onderliggende verflaag werden bovendien dezelfde pigmenten aangetroffen als in de monnikspij van Titus. Dit betekent dat de vorm van Titus' linkerhand pas veranderd werd, nadat de pij was geschilderd. Deze verandering dateert bovendien uit Rembrandts tijd en is hoogstwaarschijnlijk van de meester zelf. Tijdens de restauratie werd tevens onderzoek verricht naar de moeilijk leesbare signatuur. Over de originaliteit hiervan bestond enige twijfel. Na bestudering van een verfmonster van deze signatuurbleekdathijdirect,maarwelheeldun,opde verflaag van de achtergrond was aangebracht (afbeelding). De gebruikte pigmenten zijn daarbij dezelfde als in de rest van het schilderij, zodat Rembrandts signatuur naar alle waarschijnlijkheid origineel is Dwarsdoorsnede van de verflagen bij de signatuur onder ultraviolet fluores cerend licht. De onderste laag is een bruin geworden transparante krijtgrondering. Daarop ligt een vrij dikke laag met veel zwart pigment gemengd met rood. Op deze ondergrond is heel dun een zwarte verflaag aan gebracht, die van de signa tuur. Het geheel wordt afge dekt door twee vernislagen. Foto Matthijs de Keijzer, Centraal Laboratorium,

7 ligt gedeeltelijk op zo'n oude retouche, waarmee het bewijs geleverd is dat deze signatuur, overigens net als de retouches, niet van Rembrandts hand is. Vermoedelijk is deze signatuur, die daar reeds aan het einde van de 18de eeuw is gezien, er in dezelfde tijd als de overschilderingen nadat de uitzonderlijk opgezet, grote, uit stippen opgebouwde het ware in het tafelkleed geknoopte en als signatuur onderaan slecht leesbaar was geworden. De overschilderingen waarschijnlijk in de achtergrond allerlei kleurstellingen had aangebracht teniet die Rembrandt om onregelmatigheden suggereren, zoals hij dat bijvoorbeeld doen 12 in de muur te ook bij zijn Zelfportret als de apostel Paulus heeft gedaan. Het was niet mogelijk deze oude retouches van de originele verflaag te scheiden zonder een grote kans op beschadiging van de oorspronkelijke verf. Daarom werd besloten ze te laten zitten en ook niet bij te werken. In de schaduwpartijen van het tafelkleed waren rtfybftk*/ gelige, grijze plekken te zien. Nader onderzoek leerde dat deze vreemd uitziende laag toch tot de originele schildering 11 behoorde. Analyse van enkele verfmonsters Rembrandt Dit werk werd ontsierd door een zeer sterk vergeelde en op oorspronkelijk sommige plaatsen wit uitgeslagen vernislaag. Bovendien was heeft. Deze smaltlaag lag mogelijk als een blauw glacis over de het doek plaatselijk op een grove wijze overgeschilderd, rode ondergrond vooral op de muur in de achtergrond, ook lila-achtig van kleur kan zijn geweest. terwijl er ook langs de randen tal van retouches waren aangebracht. waren nagedonkerd Al deze bleken de randen niet beschilderd en verkleurd. te zijn. De grondering overschilderingen en touwtjes teruggevonden een naad. Aan de achterzijde is het nog te zien. Ook zijn de van de zoom waarin, zoals in de 17de eeuw wel vaker voorkwam, een koord werd geregen om het doek in een raam of lijst op te spannen. Pas na verwijdering van de vernis werd duidelijk hoe hard en grof de overschilderingen achtergrond op de muur in de waren. De signatuur rechtsboven en latere bleek het schilderij eigenlijk in een goede - Rembrandt f. in de plaatsing van de figuren was al geruime tijd door röntgenfoto's bekend - ten dele door de bovenste laag heen schijnen. Bij de restauratie bleek het Ongeveer in het midden van het originele stiksel van de omslagranden van het tafelkleed, dat op die plaatsen dan de talrijke veranderingen schildering zelf. Hieruit blijkt dat het schilderij zijn originele doek loopt horizontaal 13 conditie te zijn. Wel bleven de talloze repentirs in de verflaag - is daar wel aanwezig, maar niet de afmetingen heeft behouden. blauw van kleur was en hier zijn kleur verloren Na het afnemen van de vuile vernislagen Nadat de lijst om het schilderij was verwijderd mogelijk de imprimatuur m hier als pigment gebruik gemaakt heeft van veel smalt, een fijngemaakt glas dat door kobaltoxide DESTAALMEESTERS overschilderingen ^ éifll toonde aan dat daarom soms nodig om de transparantie 11 REMBRANDT De staalmeesters:het college van staalmeesters (waardijns)van het Amsterdamselakenbereidersgilde, 1662 olieverfop doek, 191,5x 279cm op het tafelkleed: Rembrandtf. 1662rechtsboven een niet originele signatuur inv.sk C 6, bruikleen van de Stad Amsterdam van de verf hier en daar wat af te dekken. Overigens was slechts aan de onderrand van het doek verfverlies opgetreden. onderaan Misschien heeft het doek ooit slap en naar voren gehangen, waardoor het op die plaats snel beschadigde. Doordat de levendigheid van de geportretteerden aanzienlijk is toegenomen, van Rembrandts paletmes en penseel opnieuw zijn bloot gelegd en ook de krachtige kleurstellingen de forse streken herwonnen zijn, heeft het schilderij thans veel van zijn vroegere glorie terug. 12 Vergroting(200 maal) van smalt omgeven door gedegradeerd bindmiddel (het wittigemateriaal). Foto Karin Groen, SRAL 13 De 17de-eeuwsetouwtjes van de zoom waarin een koord geregen werd om het doek in een raam op te

8 14 REMBRANDT Portretvaneenpaarals Oud-Testamentische figuren,genaamd 'Het joodse bruidje' olieverfop doek, 120x 165,4cm rechts onder: Rembrandt f16[..] inv.skc 216,bruikleen van de StadAmsterdam (fototijdens restauratie) HETJOODSEBRUIDJE Ook dit schilderij had een dikke, zeer gele vernislaag met daar overheen nog een streperige waslaag. Het werk werd voorts ontsierd door grote, verkleurde retouches op dikke stopsels langsdeonderrand, diedaardemoeten-deafdrukindeverfvan het originele spanraam volgen. De beschadiging is mogelijk ontstaan doordat het doek, vanwege de dik opgebrachte verf op het in verhouding dunne schilderslinnen, slap is gaan hangen. Bij het verwijderen van de stopsels bleek eronder overigens nog veel oorspronkelijke verf van goede kwaliteit te zitten. Uitderöntgenfoto vieloptemakendathet schilderij oorspronkelijk groter was en dat alle randen zijn afgesneden. Spanbogen in het linnen zijn links en onder nog wel aanwezig, maar bovenaan en rechts niet. Waarschijnlijk is het schilderij door Rembrandt zelf verkleind, want de vorm van het 17de-eeuwse spanraam is aan alle zijden herkenbaar aandemoetenindeverf.bijdezemoeteniseenafwijkende patroon van de craquelure te zien, wat betrekkelijk kort na de beschildering is ontstaan. Rembrandt heeft in een vroeg stadium een schets gemaakt(afbeelding). Deze opzet heeft hij echter in een later stadium aanzienlijk gewijzigd. Op de röntgenfoto is bijvoorbeeld duidelijkteziendathetbeenvandeman oorspronkelijk veel langer was. Hierop was eerst, conform de tekening, de vrouw gezeten, maar repentirs laten zien dat Rembrandt vervolgens van gedachte is veranderd. Bij de kleding van de vrouw zijn onderaan links en rechts grote partijen overschilderd om de vrouw meer los en staande naast demanweertegeven.voordeveranderingen indejurkheeft Rembrandt overigens gebruik gemaakt van een ander soort rood. De jurk is in eerste opzet geschilderd met het oranjerode vermiljoen, maar voor de donkerrode overschilderingen is van een ander pigment gebruik gemaakt. Bij het schoonmaken werd duidelijk hoe de eertijds moeilijk te definiëren contouren rechts van de vrouw moeten worden gelezen. De ooit als een fonteintje beschreven vormbleekdievaneenpottezijnmeteenstruikjeerin. Deze potvorm staat in een vaag aangeduide architectonische omgeving, waarvan andere elementen duidelijker boven het 66 J r,r,.,,,r,-r 15 REMBRANDT hoofdvandevrouwzijntezien. IsaacenRebecca tekening, 14,5x 18,5cm Er zijn overigens veel meer repentirs aanwezig. Particuliereverzameling ^l L.-...v MmJV*,-W F? j

9 Opderöntgenfoto isteziendatdevrouwoorspronkelijk een kroontje(?)ophethoofdhad,datlaterdoorrembrandt is weggeschilderd. Een ander repentir is te vinden bij de elleboogvanderechterarm vandeman.daarheeftde schilderonderaanmetzwartdevormvandemouw veranderd. Bijhetafnemenvandevernisbleekdathetzwart vandehoedgrotendeels vanlaterdatumwas.uitdetekening (afbeelding)valtoverigensaloptemakendatdeman oorspronkelijk een dergelijk groot hoofddeksel moest ontberen en een kapje ophad. Ook uit de röntgenfoto blijkt 16 dat een hoed oorspronkelijk niet was voorzien: de voor Rembrandt welhaast kenmerkende onderschildering van de hoed ontbreekt geheel. Verfanaly se toonde aan dat een deel vanditzwartbestonduiteenzwartpigmentmeteen synthetisch bindmiddel van alkyd en een ander deel uit zwart pigment gemengd met damar. Alkyd wordt sinds circa 1930 gebruikt in doodgewone huis-, tuin- en keukenverf, terwijl damar sinds ongeveer 1825 wordt gebruikt. Bij verder schoonmaken van de hoed bleven er echter toch nog enkele zwarte contouren van de hoed als dunne verfstreken achter, die met hetzelfde oplosmiddel niet verdwenen. Zoals uit de röntgenfoto al viel af te leiden bleek op het hoofd van de man bovendien een bruin-oranje verflaag tezitten,diedevormhadvaneensoortbaretofkalotje (afbeelding). Onderzoek hiervan heeft aangetoond dat de resterende zwarte verf weliswaar in de craquelures van de onderliggende laag is gelopen, maar zodanig is samengesteld dathijinde17deeeuwgebruiktkanzijn-maarookvanlater datum kan zijn. Deze resten werden dan ook niet verwijderd. Aangezien de zwarte contouren van een hoofd dekselbijdeschoonmaak bewaardbleven-ookalisniet duidelijkofzevanrembrandt zelfafkomstigzijn-enhet verder verwijderen van de hoed een essentiële verandering in hetuiterlijkvanhetjoodsebruidjezouinhouden,werdende _.,,,.. J J J 16Detailvanhethootdvande resten zwarte verf gebruikt om een hoofddeksel te man na verwijderingvan de zwarte verf op basisvan reconstrueren. alkyd. Sponsor: ABNAMRO RIJKS MUSEUM amsterda Tekst: W.Th. Kloek, G. M.C.Jansen Basisvormgeving: Studio Dumbar, Den Haag Druk: Drukkerij Mart. Spruijt bv, Amsterdam Copyright: Rijksmuseum, Amsterdam