Stadhuis Harderwijk. Onderzoek aan picturale lagen goudleer wandbespanning Raadzaal. Goudleer op kastdeur raadzaal

Transcriptie

1 Stadhuis Harderwijk Onderzoek aan picturale lagen goudleer wandbespanning Raadzaal Goudleer op kastdeur raadzaal Onderzoek en rapportage: drs. René Hoppenbrouwsers, Bianca van Velzen, Jos van Och Juli

2 Onderzoek naar de picturale lagen op het goudleer De wanden van de raadzaal van het stadhuis te Harderwijk zijn behangen met goudleer wandbespanningen. Dit goudleer is in de 20 ste eeuw twee maal gerestaureerd. In de jaren door de heer Mensing en in de tweede helft van de tachtiger jaren door de Maatschap ten behoeve van het restaureren en conserveren van Goudleer. Er werd toen gerestaureerd volgens de werkwijze van Henk van Soest van het Centraal Laboratorium (Amsterdam) die al in de jaren 70 het ensemble had bestudeerd. Tijdens de voorgaande restauraties is het goudleer ensemble ingrijpend structureel gerestaureerd. De oorspronkelijke, gedegradeerde stikranden zijn verwijderd en met nieuw leer zijn nieuwe randen aangezet. De vellen zijn vervolgens door stiksels aan deze randen weer aan elkaar genaaid. De aan elkaar gestikte goudleervellen zijn vervolgens voorzien van lycra spanranden waarmee de banen tegen houten panelen zijn geniet. Tijdens de kleurinventarisatie in Juni 2016 is een deel van het goudleer aan de raamzijde van de raadzaal losgemaakt: voor de bevindingen wordt verwezen naar het SRAL rapport van Juni. Het deurpaneel op de kastdeur rechts van de schouw is tijdens die kleurinventarisatie afgenomen en vervoerd voor nader onderzoek in het atelier te Maastricht. Volgens afspraak is een tijdelijke reproductie in de raadzaal geplaatst om het monumentale aanzicht van de ruimte niet te verstoren. Het goudleerstuk dat uit vier aan elkaar bevestigde delen bestaat, is onderzocht met behulp van de stereomicroscoop. Het gehele oppervlak is bestudeerd om inzicht te krijgen in de mate van vervuiling, de samenstelling van de picturale laag en de conditie ervan. Van dit onderzoek zijn macroopnamen in dit verslag opgenomen. Vervolgens zijn verfmonsters genomen. Met behulp van een scalpel zijn kleine stukjes verf inclusief leer uitgenomen. Deze monsters zijn in kunsthars ingebed, geslepen tot verdwarsdoorsneden en vervolgens onderzocht met behulp van een onderzoeksmicroscoop met behulp van zichtbaar licht en ultraviolette straling. Op verschillende plaatsen zijn oplosmiddel tests uitgevoerd om te bepalen of de recente vernis verwijderd kan worden. Op basis van dit onderzoek kunnen de volgende algemene uitspraken worden gedaan: - Bij de vernistest bleek dat in het verleden het oppervlak al eens met oplosmiddelen moet zijn schoongemaakt. Daarbij is de originele goudlak op veel plaatsen dunner geworden en op sommige plekken zelfs verdwenen. Dit fenomeen komen we bij andere goudleerensembles ook tegen (Stadhuis Venlo: goudlak geheel verdwenen; Stadhuis Maastricht: goudlak sleets en afgedund). - Op veel plaatsen is te zien dat het onderliggende bladzilver is geoxideerd tot een grijs/zwart restproduct. Dit verstoort de aanblik van het goudleer. Afscheidingen van blaadjes bladgoud zijn bijvoorbeeld zichtbaar geworden en diverse motieven zijn gedeeltelijk verdonkerd vanwege dit onomkeerbaar proces. - Uit het monsteronderzoek blijkt dat het ensemble in het verleden twee keer van een vernis is voorzien: het betreft zeer dunne laagjes die over de picturale laag en de goudlaklaag heenlopen. In alle verfmonsters zijn deze vernislaagjes aangetroffen: in ultravioletfluorescentie lichten ze geel op (Leits UV G filterblok) of wit/grijs (Leits UV G filterblok). Onderzoek met ultraviolet-fluorescentie in de fotostudio gaf echter geen geel-groenachtige 2

3 fluorescentie van het oppervlak die normaliter kenmerkend is voor een verouderde natuurlijke harsvernis: dit betekent dat er mogelijk een synthetische vernis is aangebracht zoals we dat ook bij enkele andere goudleerensembles (o.a. stadhuis Maastricht) hebben aangetroffen). - De vernislagen zijn relatief dun maar geven een duidelijke verkleuring en vergrauwing van de delen die bijvoorbeeld wit zijn geschilderd zoals de bloemetjes. Tussen de twee vernislagen zien we ook een laagje vuil: dit wijst erop dat de tweede vernislaag op een vervuild oppervlak is aangebracht. Zoals eerder gesteld (rapport juni) zullen de nieuwe vernislagen in de toekomst minder oplosbaar worden en moeilijker te scheiden zijn van de originele goudlak waarvan de oplosbaarheid vrijwel vergelijkbaar is. - In de verfmonsters is de goudlaklaag zichtbaar aanwezig onder geschilderde details en het donker groene fond. Dit is exact volgens de productiewijze van goudleer, waarbij eerst het leer werd verzilverd, vervolgens voorzien van een vernislaag met een goudachtige kleur en tenslotte motieven met kleur werden gedecoreerd. Dat betekent dat onder de verflagen dus goudlak aanwezig behoort te zijn. In ultravioletfluorescentie kleurt deze laag enigszins oranje (Leits UV G en A filterblokken) in tegenstelling tot de recentere vernislagen die licht geel fluoresceren. - Het donkerbruine fond, blijkt oorspronkelijk transparant groen te zijn geweest. In de verfmonsters zien we grote blauw/groene kristallen die zelfs met de stereo-microscoop bij een vergroting van 40 keer goed als pigmentdeeltjes te onderscheiden zijn. Het groen bevat koper (sem/edx analyse) en hoogstwaarschijnlijk gaat het hier om het pigment verdigris (koperacetaat). - De verbruining van het groene fond heeft gedeeltelijk te maken met de twee verkleurde vernissen die erop zijn aangebracht. Ook lijkt op verschillende plaatsen een donkere transparante laag te zijn aangebracht op het groen (mogelijk schellak?). Sommige locaties wekken ook de indruk dat de toplaag van de groene verf mogelijk gedegradeerd is tot een transparant bruin product: dit is kon tot dusver echter niet overal in de monsters worden aangetoond. Vernis oplostestjes geven aan dat verwijderen van het vernis kleurwinst oplevert en het groen enigszins herstelt. De aard van de toplaag van het groen behoeft nader onderzoek! - Op sommige plaatsen is het fond ooit geretoucheerd met een bruine verf. Dit zal gebeurd zijn nadat het fond al haar verbruinde toonzetting had gekregen en is dus een foutieve interpretatie van de oorspronkelijke kleur. Sommige van deze bruine retouches lopen over de recentere vernislagen. Mogelijke behandeling - Vernisafname is raadzaam vanwege de toenemende onoplosbaarheid van de twee vernislagen, zeker wanneer blijkt dat het synthetische vernissen betreft (bindmiddelonderzoek van die vernissen is gewenst). - Daarbij zal weliswaar een beschadigde en deels verpoetste goudlaklaag tevoorschijn komen maar deze kan echter met behulp van een terughoudende retouche optisch worden hersteld. - De vergrijsde en vergeelde bloemmotieven zullen hun helderheid terugkrijgen zodat ook de kleine ingeschilderde details op de bloemen beter tot hun recht komen. 3

4 - Vernisafname brengt de groene kleur van het fond gedeeltelijk terug zodat het ensemble beter aansluit bij de eerste beschildering van het houtwerk, dat eveneens lijkt te zijn uitgevoerd in een transparant kopergroen. Indien bij nader onderzoek blijkt dat het groen ook gedeeltelijk wordt versluierd door een verbruind degradatieproduct van de verf zelf, of misschien een later aangebracht glacis, dan zal dit gerespecteerd moeten worden als onderdeel van de verouderingsgeschiedenis. - Diverse plaatsen waar het bladzilver zwart is geworden missen de uitstraling van goudleer. Op die plaatsen zijn de motieven aan het oppervlak donkerbruin gekleurd. Er kan worden overwogen deze plaatsen met een terughoudende retouche te ontstoren en enigszins te integreren. Behandelplan Om een gedegen en realistisch behandelplan voor de picturale afwerking van het goudleer ensemble te kunnen maken zou een groter deel, bijvoorbeeld een half vel goudleer, bij wijze van pilot, schoongemaakt en gerestaureerd kunnen worden. Tijdens die pilot zullen verschillende oplosmiddelsystemen worden uitgetest en zal worden onderzocht op welke wijze het goudleer het veiligst en meest doeltreffend kan worden schoongemaakt. Vervolgens zullen de diverse partijen (goudlak, blootliggend bladzilver, gekleurde details) worden geretoucheerd. SRAL stelt voor om voor deze pilot het stuk goudleer te gebruiken dat reeds bij de SRAL aanwezig is. Door middel van deze pilot kan vervolgens door de betrokken partijen (gemeente, RCE, ) een gerichte keuze voor een toekomstige behandeling worden gemaakt. Vernistests: 4

5 5

6 Macro-fotografische documentatie van de verschillende partijen 6

7 Verkleurd bladzilver: de goudlaklaag ziet er bruin uit. Links boven is het bladzilver niet aangetast. Een fijn netwerk van craquelé verraadt de recente vernissen. Geoxideerd bladzilver: grijs/zwarte verkleuringen 7

8 Naast een licht geschilderd blad zien we een lacune in de goudlaklaag: daar is verzwart zilver zichtbaar 8

9 Op deze plaats (detail bij bloem) lijkt een rood glacis het groen te bedekken. In het groene fond zijn heldergroene kristallen zichtbaar en verbruinde toplaag 9

10 Groene detaillering op de witte bloemen. Het groen van het fond overlapt gedeeltelijk de bloem Verbruind groen grenzend aan de rode tulp 10

11 Beschadiging / lacune in groen fond: groene kristallen zijn zichtbaar op de goudlaklaag. De zwarte toplaag betreft een oude retouche Beschadiging / lacune in groen fond: groene kristallen zijn zichtbaar op de goudlaklaag 11

12 Beschadigde groene laag met verbruinde toplaag Schoonmaaktest op het groene fond: verwijderde verbruinde toplaag en herstel van de groene kleur 12

13 Rode laklaag als detaillering van een bloemstengel 13

14 Onderzoek verfdwarsdoorsneden (in zichtbaar licht, UV fluorescentie met filterblok G en A) Locaties monstername 14

15 HGL 1 (100 x en ): groen fond 100x 100 x Oranje fluorescentie: goudlak; gele fluorescentie: twee recente vernislagen Op de groene kristallijne laag is een verbruinde fluorescerende laag: degradatie of oude retouche? 15

16 100x Oranje fluorescentie: goudlak; lichtgrijze en witte fluorescentie: twee recente vernislagen Op de groene kristallijne laag is een verbruinde fluorescerende laag: degradatie of oude retouche? 200 x 16

17 HGL 2 (): wit blad van een tulpmotief Onder de loodwitlaag is in fluorescentie duidelijk de goudlak zichtbaar (oranje) Op de witte laag is in fluorescentie recenter vernis zichtbaar 17

18 SEM analyse: de licht oplichtende laag wijst op een zwaar element: loodwit In de elementanalyse (EDX) zien we de aanwezigheid van: - Zilver (Ag): bladzilver als preparatielaag voor het goudleereffect - Calcium en Kalium: samenhangend met het leer en de preparatie ervan - Lood Pb (loodwit): pigment waarmee de witte bloemen zijn geschilderd 18

19 HGL 3 (200 x): overlap groen fond en wit tulpenblad: groen loop deels over het wit Oranje fluorescentie: goudlak; gele fluorescentie: twee recente vernislagen Lichtgrijze en witte fluorescentie: twee recente vernislagen 19

20 HGL 4 ( en 500x): bruine overschildering op het groene fond Gele fluorescentie: twee recente vernislagen Bruine retouche is aangebracht op de recente vernissen 500 x 20

21 HGL 5 (): witte bloem Oranje fluorescentie: goudlak 21

22 HGL 7 (): donker groen fond Oranje fluorescentie: goudlak; gele fluorescentie: twee recente vernislagen: ver vernissen lopen duidelijk in de gecraqueleerde groen laag Lichtgrijze en witte fluorescentie: twee recente vernislagen 22

23 HGL 8 (200 x): stangel van witte bloem is aangezet met groen Oranje fluorescentie: goudlak; gele fluorescentie: twee recente vernislagen Lichtgrijze en witte fluorescentie: twee recente vernislagen 23

24 HGL 9: leer met groene laag naast beschadiging sleutelgat Oranje fluorescentie: goudlak; gele fluorescentie: twee recente vernislagen Lichtgrijze en witte fluorescentie: twee recente vernislagen 24

25 Tussen de twee recente vernislagen is duidelijk een laagje vuil aanwezig: dit is bij elk monster geconstateerd 500x 500x 25

26 SEM analyse: de licht oplichtende laag wijst op een zwaar element: loodwit In de elementanalyse (EDX) zien we de aanwezigheid van: - Gespikkelde laag onder: dit is het leer dat niet goed met koolstof is gecaot en daarom dit wit gespikkelde beeld geeft. - Zilver: bladzilver als preparatielaag voor het goudleereffect: ligt onder het koperhoudend groen - Calcium en Kalium: samenhangend met het leer en de preparatie ervan - Lood (loodwit): pigment waarmee de witte bloemen zijn geschilderd 26

27 HGL 10 ( en 500x): grone fond: toplaag is afgesplitst Oranje fluorescentie: goudlak Recente vernissen zijn niet zichtbaar vanwege gespleten monster 500x 27

28 HGL 11 (100x en ): 100x 100 x 28

29 HGL 12 ( en 500 x): groot deel verbruind goudleer: zilver is hier gecorrodeerd 500x Oranje fluorescentie: goudlak; gele fluorescentie: twee recente vernislagen Tusen goudlak en eerste vernis zit een vuillaag Lichtgrijze en witte fluorescentie: twee recente vernislagen 500x 29

30 HGL 13 (linker deel monster): groen fond, In de groene laag afgesplitst dus geen goudlak aanwezig Gele fluorescentie: twee recente vernislagen Lichtgrijze en witte fluorescentie: twee recente vernislagen 500x 500x 30

31 HGL 13 (rechter deel monster): groen fond, In de groene laag afgesplitst dus geen goudlak aanwezig Gele fluorescentie: twee recente vernislagen met ertussen vuillaag 31