Verslag m.b.t. de restauratie van de "Nachtwacht" september 1975» De grootste beschadigde plek links werd aan de. hangen te voorkomen.

Transcriptie

1 Verslag m.b.t. de restauratie van de "Nachtwacht" september 1975» Na de aanslag op ik september j.l. werd begonnen de beschadiging in kaart te brengen en werden de nodige rapporten gemaakt. maandag 15 sept. De grootste beschadigde plek links werd aan de achterzijde beplakt met sellotape, om verder uit hangen te voorkomen. De uitgevallen driehoek werd met sellotape weer teruggezet. dinsdag 16 sept. De voorkant van de grootste beschadiging links werd beplakt met japans papier en celluloseli jm. donderdag 18 sept. De rechter scheuren werden eveneens beplakt met japans papier en celluloseli jm, terwijl van te voren het oppervlak werd ontvet met xylol. In de periode tussen 15 september en 29 september, toen de restauratie een aanvang nam, werd gewerkt aan de noodzakelijke verbouwingen en voorzieningen. Tot de noodzakelijke aanschaffingen behoorden o.a. een X-Ray apparaat (Balteau), compleet met toebehoren. ( ƒ,26.000, ). Een afzuiginstallatie ( ƒ.5000, ); twee verrijdbare lampen, ieder be staande uit 8 korte neon buizen ( ƒ.1750,--); een verrijdbare werkbrug enz. Er werden afspraken gemaakt en regelingen getroffen met "Polyfoon Profilty" voor het maken van o.a. een instructie film en met de"n.c.r.v." voor het maken van een documentaire over de restauratie. Ten behoeve van de twee laatst genoemde en de fotografische dienst van het Rijksmuseum werd een fotografisch draaiboek samengesteld, waarin de belangrijkste fasen en momenten waren vermeld, inclusief de ver-r moedelijke data, waarop één en ander zou gebeuren. Ten behoeve van de restauratoren werd een uitgebreid draaiboek gemaakt, dat rekening hield met eventuele tegenslagen tijdens de

2 .../Cont 2 Doordat de facing bij vroegere doubleringen meestal werd aangebracht met behulp van roggemeel als lijm gebeurde het dikwijls, dat bij de noodzakelijke verhitting het papier los liet van het schilderij en de roggemeel in de vernislaag brandde. Het gevolg was een deformatie van het originele linnen in de vorm van grote langwerpige blazen, die uit het originele linnen gestreken moesten worden. Hoewel het onbekend was of dit verschijnsel bij verdere doubleringen was voorgekomen diende men er niettemin rekening mee te houden. Dit had tot gevolg, dat het hierin van de doublering afweek van de normale procedure. Ie fase van doublering maandag 29 sept. Van de achterzijde van het spieraam werden de haken verwij derd. -aanvang Nachtwacht uit de lijst - rechter haak breekt af - Nachtwacht uit de lijst - inspectie verfzijde - vernislaag op Ruytenburg is dun - krijtstrepen op de achterkant; met behulp van foto lampen beschadigingen aangegeven. - vjonder schoongemaakt en bekleed met Melinex en vilt Nachtwacht afstoffen: redelijk resultaat, de staat in aanmerking genomen. - Nachtwacht met gezicht naar beneden neergelegd. dinsdag 30 sept Schilderij wordt losgemaakt van spieraam - Krijtstrepen worden aangebracht op 25 cm van de rand om aan te geven tot waar het linnen verwijderd mag worden. - Begin verwijdering doubleer linnen Het linnen laat gemakkelijk los en hecht op sommige plaatsen zelfs helemaal

3 ./Cont 3 Het doek bleek voorgestreken, de wasstreken van de strijkbout waren nog zichtbaar. - Ër werd geen weefselverandering in het oorspronkelijke doek gevonden. - er was geen ruimte in doek - Er waren geen complicaties bij de scheuren Het aantekenen met krijt was erg belangrijk en bleek precies uitgevoerd te zijn. - Men is voorlopig gestopt met het afhalen van het doubleerlinnen om de filmploegen dit onderwerp te laten filmen. De reden voor het gemakkelijk loslaten van het doubleerlinnen moet ge zocht worden in: l) de was-har s-vene tiaanse terpentijn verhouding, 5:^:1 dus eigenlijk 1:1 2) Het gebruikte doubleerlinnen is te dik geweest en heeft bijna alle was-hars opgezogen. 3).Bij de doublering van 19^7 is weinig warmte gebruikt en weinig druk gegeven, waarschijnlijk om de vernis laag te sparen. Het was niet toegestaan het schilderij helemaal van vernis te ontdoen, en om de vele pasteuzen verfpartijen niet te pletten. woensdag 1 okt. Het doubleerlinnen verwijderd. - Randen teruggebracht van 25 cm naar 10 cm, omdat hechting aan de randen redelijk bleek te zijn. - Aanvang proefnemingen. 1) In verband met de sterke verharsing van het originele doek werd een voorgenomen proef om te hechten, met Colle totin, niet uitge voerd. 2) Strookje originele linnen schoonkrabben ; het bleek dat, de kwaliteit van het linnen ne^t best meer wasj er ontstond bovendien door het krabben een kleine vervorming in het

4 ./Contk 3) Stukje origineel linnen schoongemaakt met xylol; dit gaf zeer goed resultaat. k) Stukje dun linnen gespannen; rektest goed. * 5) Stukje dik linnen gespannen; rektest goed *) 6) Dun linnen met was en hars op originele linnen gestreken. 7) Dik linnen met idem gestreken. De hechting van het dikke linnen is beter. De was-hars penetreert volledig tot op het originele linnen. 8) Proef gedaan met Araldit - epoxy hars; resultaat zeer goed en flexibel. 9) Plakproeven gedaan met 2 soorten papier, waarbij R.M. papier het sterkste bleek. 10) Onderzoek gedaan naar eventueel achtergebleven lijmresten van vroegere doubleringen. De zichtbare resten zijn te miniem om te verwijderen. Sporen van vroegere verwijderingen werden niet gevonden. 11) De naden werden zorgvuldig gecontroleerd, plaatselijk kleine stukjes schoongekrabd ; de toestand blijkt zorgwekkend. 12) Overwogen of er in de messneden in de lengte een lange draad moet worden gelgd. Dit bleek niet nodig en zou moeilijk geweest zijn, i.v het niet in de hand kunnen houden van de plaats van de draad. donderdag 2 okt. - Besloten wordt, om behalve rondom de messneden ( + 2 cm) niet verder te krabben i.v.m. de slechte toestand van het doek en eventuele deformaties in he doek te voorkomen. Hofman en Mertens hebben ieder reeds 1 x het doek schoongekrabd. Waarschijnlijk door de vochtigheid en het afhalen van het double erlinnen heeft de fiber van het linnen langs de messneden zich volledig hersteld: her stelling en fixatie was niet

5 <.../Cont 5 - Een proef werd gedaan met Araldit verdund met ace ton; een linnen draadje in deze oplossing gedrenkt werd en dwars op de messnede gelegd. Na droging werden de zijkanten weggesneden en werd de dikte van de draad gehalveerd. Het resultaat was zeer goed; grote flexibiliteit, gemakkelijk te verwijderen. Het bleek nodig, deze hechtingen met melinex te bedekken en onder druk te drogen; hiervoor werden zandzakken gebruikt. vrijdag 3 okt. - De hechting met Araldit en Aceton blijkt goed te zijn. - De eerste hechtingen werden gemaakt. - De hechtingen werden gedeeltelijk afgesneden en vlak gemaakt. - Besloten werd dit af te maken als achterzijde doek zou zijn schoongemaakt en, omdat het vilt een te verende onderlaag bleek. - Er werd doorgegaan met het schoonmaken van de randen langs de messneden. - De uiteinden van de naden, waar de doubleerrand nog aanwezig was, werden ingesmeerd met bijenwas en colofonium ( 5 ï 2 ) en vervolgens gestreken om hier door grotere stevigheid te krijgen i.v.m. het draaien van het schilderij. maandag 6 okt. - 's morgens hechten voor de filmploegen. - 's middags vervolg hechten. dinsdag 7 okt. - vervolg hechten - Alle scheuren, gaten en andere beschadigingen aan de achterzijde nalopen en inspecteren. - Voorbereidingen voor het draairen van het schilderij, d.m.v. een

6 .../Cont 6 woensdag 8 okt. - Spieraam met zachtboord bekleed om doorzakken van het schilderij tijdens het draaien te voorkomen. - Doordat één van de platen zachtboord bobbels ver toonde werd het ondersteboven op de achterzijde van het schilderij gelegd, daar anders het beplakken van de figuur van Ruytenburg moeilijkheden zou geven. * Daar anders, bij het stoppen van de messneden geen vlakke ondergrond aanwezig was. - Tussen schilderij en spieraam werd Melinex aangebracht. - Het doek werd met smalle dunnen latten over de omslagrand van het doek vastgespijkerd. - Door het schilderij iets op te tillen werden er singels ondergelegd kruislings - die vervolgens werden ge spannen en gespijkerd om doorhangen tijdens het draaien te voorkomen. - Er werd voortgegaan met de voorbereidingen voor de katrollen. donderdag 9 okt - Steigers gebouwd om de katrol constructie te onder steunen. - Nachtwacht naar de donkere zijde van de vlonder gedragen. - Haken bevestigd aan de achterzijde van het spieraam om katrollen te bevestigen. - Nachtwacht gedraaid met de messneden naar de licht zijde ( de helft van de vlonder, het dichtst bij de lijst vangt het meeste licht). - De twee vellen japans papier verwijderd; de uitge voerde hechtingen aan de achterzi jdebleken voor treffelijk; was geen niveau

7 ./Cont 7 - Bij het afhalen van het japans papier bleek het eerst aangebrachte stuk beduidend minder plakkracht te hebben dan het tweede; oorzaak hiervan was, het ont vetten van het verf oppervlak alvorens het tweede vel japans papier op te plakken. - Het doek werd doorgesneden op de rand van het spieraam; hier was uitsluitend doubleerlinnen. - De randen doubleerlinnen werden verwijderd door deze weg te rollen van het oorspronkelijke doek. Dit ging erg gemakkelijk. Hierbij bleek, dat het vaststrijken van de uiteinden van de naden totaal geen effect had gehad, waardoor aangetoond is, dat de nog aanwezige doubleringmassa zich niet laat vermengen met de nieuw aan te brengen doubleringmassa. - De wit uitgeslagen gedeelten op de plaatsen waar japans pa+ier was geplakt, werden geregnereerd met alcohol 96%. - Er werd een proef gedaan met gemaakt stopsel: krijt + pigment (rauwe omber) 3' 1 en Colle totin, tot het geheel vloeibaar is. Vervolgens 1 volumedeel Venetiaanse terpentijn verdund met terpentijn. De flexibiliteit bleek erg goed. Het stopsel was doorlaatbaar voor was-hars en liet na ontvetting weer gemakkelijk opnieuw een laag stopsel erop aanbrengen zonder afstoting. - Er werden proeven gedaan met papier maché (cellu loseli jm en japans papier), om de diverse pastositeiten in de verflaag op te vullen. Dit mislukte en bleek niet haalbaar; ook niet met andere oplossingen Bovendien blijkt de vernislaag de pastositeiten toch dermate te bedekken, dat één en ander geen zin heeft en wordt besloten gebruik te maken van

8 ../8 vel polyethyleen om tijdens het strijken de pagto» siteiten te beschermen. vrijdag 10 okt. - Oude stoppen nalopen - Welke ouderdom hebben ingezette stukken? vermoedelijk Besloten om ingezet stuk in de trommel lateif te vervangen en 2 andere ingezette stukken (in laars en onderaan midden), na schoonmaak, achterzijde te hechten en dus te handhaven. - Vernisproeven werden genomen op plaatsen waar over schilderingen zichtbaar waren. Alcohol + Aceton = (2:l), met terpentijn als neutralisant. 1) Naast rechterhand Banning Cocq. Hier was de ongelijkheid aan de voorkart, mogelijk vroeger ontstaan door te warm strijken met was. De was werd verwijderd met xylol. De ongelijkheid kan alleen via de achterzijde be handeld worden. Opvallend was het grote kleurverschil, nu deze plek ontdaan was van de bruine vernislaag en de originele verf tevoorschijn kwam. Deze kleine vernisafname veroorzaakte een witte uitslag. De behandelde partij werd uitgehaald met gele terpentijn. 2) Bij het hoofd en de hoed van "De Schutter met de hoge hoed", was vroeger een grote stop aange bracht, die twee vermoedelijke steken met een land of mes totaal bedekten (25 x 4 cm). Deze stop was

9 ,/Cont 9 Na verwijdering van de retouche# met alcohol en Aceton ( 2 : 1 ), werd het stopsel mechanisch (met een mesje) verwijderd, waarbij veel originele verf tevoorschijn kwam. Proef gedaan met het bruinachtige stopsel op de messneden. 1) Bij middelste messnede met ingedrukte zijkant. 2) Bij één van de twee kruisende messneden rechts. - Het drogen gaat vrij snel. Het resultaat is zeer bevredigend. Besloten wordt, dit op alle messneden toe te passen. maandag 13 okt. - Verwijdering rest stopsel van "De schutter met de hoge hoed"; na verwijdering enkele malen uitgehaald met gele terpentijn. - Twee scheuren aan de bovenzijde schoongemaakt (Alcohol Aceton 2 : 1 ) en ontdaan van vroeger stopsel, dit i.v.m. aftekening na de doublering. - Aanvang stoppen van de messneden. - Plakraam gemaakt. dinsdag ik okt. - Bezoek van de Heer van de Voorde i.v.m. te maken ront genopnamen van rde Nachtwacht. Het blijkt mogelijk met"cronaf lex" film in één keer een totale opname van de Nachtwacht te maken, terwijl anders rónt genopnamen noodzakelijk zouden zijn geweest. De Heer van de Voorde zal rapport toezenden maar zegt toe, te zullen assisteren bij de opnamen, eventueel met apparatuur van het "Instituut Royal de Patrimoine" - Twee soorten papier beproefd op een ander schilderij om de sterkte te

10 ./Cont 10 Voorzetting messneden stoppen. O - Proef om met xylol de voorkant te ontvetten (+ 1 m'). Het blijkt nodig de voorkant nogmaals met xylol te behandelen. Besloten wordt, deze handeling in één keer te doen, maar intensiever en met meer wisseling van stukken celstof. Het gebruik van celstof is te verklaren door het feit, dat watten teveel harige resten achterlaten, die na vervluchtiging van de xylol zich lastig laten verwijderen. - De pasteuze gedeelten in de verflaag worden uitge meten en in tekening gebracht, zodat bij het strijken bekend is waar deze plaatsen zich bevinden. - Plakraam om Nachtwacht gelegd. - Nachtwacht met plakraam gelijk gelegd. - Geverifieerd of Nachtwacht los op spieraam ligt. - Celluloseli jm aangemaakt. - Papier op maat geknipt. woensdag 15 okt. - Het verf oppervlak van de Nachtwacht werd ontvet met xylol, nodig om vochtigheidsaanslag en stof te verwijderen. - De eerste baan papier (breedte 1.^0 m) werd in het midden geplakt over de hoogte en aan één stuk. Het papier was in de lengte aan iedere zijde 25 cm langer gemaakt, welk deel hier met celluloseli jm werd ingesmeerd om scheuren te

11 ./Cont 11 Aan één zijde viel het papier bij het optillen en kreukelde; het werd niettemin op het schilderij geplakt en hiervan was naderhand niets te zien. - De tweede baan werd links (rechts) van de eerste geplakt. De derde baan links van de eerste. - Twee stukken van + 15 cm werden vervolgens beplakt tot aan de rand van het plakraam. - Het geheel duurde (to minuten. Droging van het papier ging vrij snel. - In verband met het omdraaien van het schilderij werd besloten, omde randen nogmaals te beplakken met de zelfde papiersoort. - Op de eerder geregenereerde plaatsen voor japans papier was geplakt, was tijdens het drogen van het papier het creperingsproce s van de vernis duidelijk zichtbaar. Foto's en dia's van dit fenomeen werden onmiddelijk genomen. donderdag l6 okt.- Het beplakte schilderij werd voorzichtig heen en weer geschoven om te zien of het los lag. - Het schilderij werd + 80 cm opgetild en op schragen gelegd. Het spieraam werd eronder uit gehaald en weggezet. - Het schilderij werd weer op de vloer gelegd. - Over het beplakte schilderij werden drie 1.20 m brede banen linnen losjes gespannen. - Een hulplat werd in het midden, aan de achterzijde, aangebracht. - Het schilderij werd, met mankracht,

12 /Cont 12 Door de vergrote afmetingen van het plakraam zouden de katrollen verhoogd moeten worden, hetgeen voor een gedeelte boven het schilderij zou moeten ge beuren. Dit risico was te groot en daarom werd besloten, om met mankracht te draaien. De kracht van de cellulose lijm en het papier waren goed. De aan de voorkant behandelde plekken met Alcohol - Aceton en vervolgens gele terpentijn, hadden de was-har s-vene tiaanse terpentijn substantie aan de achterkant zach )or de Melinex onderlaag was dit niet vcrwac!rt Het is ook duidelijk, dat ook hiervoor de gele terpentijn verantwoordelijk is. Bij krabben en schoonmaken bleek, dat de gele terpen tijn ook de zeer oude doubleringre sten in het weefsel had opgelost. Het bleek voorts dat, na de overweging om eventueel de achterkant zo te reinigen, het weefsel te zeer was verteerd en aangetast en dus werd besloten, deze zeer oude doubleringresten te laten zitten. Doordat, zoals eerder was komen vast te staan, bij krabben het linnen snel een deformatie vertoonde en dus het papier los zou raken van de verflaag, werd een proef genomen om de achterzijde te ontdoen van de doubleringresten van 19^7 met behulp van xylol.

13 .../Cont 13 Deze proef toonde aan, dat er van deze behandeling niets zichtbaar was aan de voorzijde. Deze op het R.M. reeds meermalen gebruikte methode werd nogmaals beproefd op een schoon stukje linnen. Na enige tijd bleek alle xylol te zijn verdwenen, ook de typische lucht van dit oplosmiddel terwijl boven dien niet van verkleuring sprake was. - Nadat de Nachtwacht gedraaid was werd het vilt en de Melinex van de vlonder weggenomen en werd een soort linoleum neergelegd. vrijdag 17 okt. - Tijdens verdere onderzoekingen bleek links en rechts van het schilderij, van onder tot boven, en ter breedte van de overlapping van het papier, een lang werpige luchtbuis te zijn ontstaan. Hier bleek het doek los te zijn geraakt van het papier. Oorzaak is te zoeken in het feit, dat het zachtboord op het spieraam was gedeformeerd door vocht en naar beneden was gezakt, waardoor het midden van het schilderij naar beneden hing en de randen iets om hoog stonden. Doordat de laatste twee te beplakken stroken schilderij smal waren en dus een bredere overlapping werd ge nomen, ontstond hier een vertraging in het drogen ook, omdat de overlapping naar het spieraam er aan grensde, die bovendien eerder droog was. Omdat bij het herplakken van de randen welbewust een moment gekozen was, dat de eerst beplakte randen nog niet helemaal waren gedroogd, werden door de tweede beplakking de ontstaane randen naar beneden gedrukt en op de plaats waar de overlapping nog niet geheel gedroogd was, raakte hier het schilderij los van het

14 ./Cont ik De helft van de achterzijde van het schilderij schoongemaakt met xylol. Bij de randen werd de was -hars oplossing mechanisch verwijderd; evenals langs de oude scheuren beschadigingen.