Duurzaam ondernemen in het. kantoorhoudende MKB. Coen Bertens (Panteia/EIM) Arnoud Muizer (Panteia/Consult)

Transcriptie

1 Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB Coen Bertens (Panteia/EIM) Arnoud Muizer (Panteia/Consult) Zoetermeer, mei 2012

2 ISBN: Bestelnummer: A Prijs: 35,- Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 Inleiding Aanleiding Doel onderzoek Aanpak Opbouw rapportage 8 2 Kantoorhoudend MKB en duurzaam ondernemen Kenmerken kantoorhoudend MKB Mogelijke activiteiten op het gebied van duurzaam ondernemen 11 3 Aandacht voor duurzaam ondernemen 13 4 Activiteiten rond duurzaam ondernemen Materialen en afval Energie Mobiliteit ICT en het nieuwe werken Monitoring van de activiteiten 22 5 Ambities rond duurzaam ondernemen Energiebesparing ICT en het nieuwe werken Mobiliteit Duurzame energiebronnen Materialen en afval 26 6 Ondersteuningsbehoeften 29 3

4

5 Samenvatting Het MKB krijgt in toenemende mate te maken met strengere duurzaamheidseisen in aanbestedingsprocedures. Zo wordt duurzaam inkopen steeds vaker gehanteerd bij aanbestedingen, met name rond bouwwerkzaamheden. De verwachting is dat duurzaamheidseisen in de komende jaren steeds strenger worden en op veel meer terreinen zullen gaan gelden. Dat geldt ook voor het kantoorhoudend MKB, waarvan Nederland er in de categorie 10 tot 200 werkzame personen in 2011 ruim telde. Panteia/EIM heeft onderzoek gedaan onder 375 bedrijven die gerekend kunnen worden tot het kantoorhoudend MKB, met aandacht voor verschillen in grootteklasse. Met het onderzoek wordt inzicht verschaft in de stand van zaken van duurzaam ondernemen in het kantoorhoudend MKB. Het gaat in grote lijnen om de volgende aspecten: de aandacht voor en het gepercipieerde belang van duurzaam ondernemen; reeds genomen maatregelen op het gebied van duurzaam ondernemen (per domein); plannen en ambities op het gebied van duurzaam ondernemen bij de bedrijven; ondersteuning die men nodig heeft om de ambities te realiseren. Dit landelijke inzicht biedt individuele gemeenten de mogelijkheid om zichzelf te vergelijken met het landelijke beeld, aangezien gemeenten zichzelf hier ook een verantwoordelijkheid toerekenen vanuit het gemeentelijke klimaatbeleid. Wel aandacht voor duurzaam ondernemen maar er kan zeker nog meer worden gedaan Uit het onderzoek blijkt dat er door veel MKB-bedrijven duurzaamheidsmaatregelen zijn genomen, maar dat er ook nog een aanzienlijke besparingspotentie is: 40% heeft duurzaamheidsdoelstellingen of geformuleerd of prioriteiten gesteld. 22% heeft iemand vrijgemaakt of een taak gegeven rond duurzaamheid. 60% van alle bedrijven heeft in de afgelopen 3 jaar energiebesparende maatregelen getroffen, 40% dus nog niet. 72% doet nog niets met duurzame energie. 50% heeft nog geen duurzame maatregelen genomen op het gebied van mobiliteit en wagenpark. 54% heeft nog geen maatregelen genomen op het gebied van ICT/flexwerken/ het nieuwe werken. Ook op het gebied van duurzaam inkopen is een minderheid actief (40%). 75% heeft maatregelen genomen op het gebied van afvalstromen en papierverbruik. Belangrijkste redenen waarom men geen maatregelen neemt De belangrijkste redenen om nog geen maatregelen te nemen, volgen uit het onderzoek: Men voelt nog onvoldoende druk vanuit de markt (slechts 30% is het helemaal eens met de stelling dat klanten steeds meer eisen stellen). Bijna 60% van de bedrijven is nog niet overtuigd van het feit dat duurzaamheidsmaatregelen doorgaans meer opleveren dan ze kosten. Kennis over alle mogelijkheden ontbreekt nog bij veel bedrijven, evenals het inzicht in kosten, baten en terugverdientijd van maatregelen. 5

6 Ondersteuningsbehoefte De ondersteuningsbehoefte verschilt sterk per thema. Bedrijven met ambities hebben vooral ondersteuning nodig op de gebieden van duurzame energie, energiebesparing en afvalstromen. Zij hebben vooral behoefte aan kennis van de mogelijkheden en aan inzicht in kosten-batenverhoudingen. 6

7 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Het MKB krijgt in toenemende mate te maken met strengere duurzaamheidseisen in aanbestedingsprocedures. Zo wordt duurzaam inkopen steeds vaker gehanteerd bij aanbestedingen, met name rond bouwwerkzaamheden. De verwachting is dat duurzaamheidseisen in de komende jaren steeds strenger worden en op veel meer terreinen zullen gaan gelden. MKB-bedrijven die niets doen op het gebied van duurzaamheid prijzen zichzelf dan uit de markt, bedrijven die een actief duurzaamheidsbeleid hebben onderscheiden zich daarentegen op een positieve wijze. Het probleem is dat veel ondernemers weliswaar het belang van duurzaamheid beginnen te zien, maar veel moeite hebben met het doorvoeren van duurzaamheidsmaatregelen, terwijl er juist veel laagdrempelige mogelijkheden liggen voor CO2-reducerende maatregelen, die met een snelle terugverdientijd tot besparingen van 25%-50% kunnen leiden. We onderscheiden daarbij maatregelen binnen o.a. de domeinen energie(installaties)/verlichting, ICT en wagenpark. Redenen waarom ondernemers aarzelen, kunnen o.a. te maken hebben met: de onbekendheid van maatregelen en effecten; de perceptie dat maatregelen per saldo niets opleveren; een gebrek aan een visie op MVO/duurzaamheid; een gebrek aan draagvlak binnen de organisatie; meerdere functionarissen die verantwoordelijk zijn voor duurzaamheid, met als mogelijk gevolg dat niemand zich echt verantwoordelijk voelt voor maatregelen die een visie en investeringen vragen; het financieringsprobleem bij grotere investeringen in de relatie 'huurdereigenaar'. 1.2 Doel onderzoek Met het onderzoek wordt inzicht verschaft in de stand van zaken van duurzaam ondernemen in het kantoorhoudend MKB. Het gaat in grote lijnen om de volgende aspecten: de aandacht voor en het gepercipieerde belang van duurzaam ondernemen; reeds genomen maatregelen op het gebied van duurzaam ondernemen (per domein); plannen en ambities op het gebied van duurzaam ondernemen bij de bedrijven; ondersteuning die men nodig heeft om de ambities te realiseren. Dit landelijke inzicht biedt individuele gemeenten de mogelijkheid om zichzelf te vergelijken met het landelijke beeld, aangezien gemeenten zichzelf hier ook een verantwoordelijkheid toerekenen vanuit het gemeentelijke klimaatbeleid. Panteia biedt gemeenten de mogelijkheid voor zo'n benchmark ( Doelgroepen/Panteia-in-de-regio/Duurzaam-ondernemen.aspx), en inmiddels hebben enkele Nederlandse gemeenten hier gebruik van gemaakt. Het project is verder bedoeld ter ondersteuning van de Green Deal MKB. 7

8 1.3 Aanpak Met financiering uit het Programma Ondernemerschap en MKB van het Ministerie van EL&I heeft Panteia/EIM een project geformuleerd, waarin: via een landelijke enquête onder 375 bedrijven kantoorhoudend MKB is vastgesteld hoe ver men is met duurzaamheidsmaatregelen, in welke mate duurzaamheid is verankerd in specifiek beleid, of men klaar is voor de strengere duurzaamheidseisen, tegen welke knelpunten men aanloopt en welke redenen men hanteert waarom men wel/niet in duurzaamheid investeert. via aanvullende enquêtes onder ca. 75 bedrijven in een aantal gemeenten 1 inzicht is verkregen in de duurzaamheidprestaties van bedrijven in die gemeenten ten opzichte van het landelijk gemiddelde. Voor deze gemeenten (waarvan de resultaten overigens niet in dit rapport worden genoemd) is daarmee een basis gelegd voor een goede monitoring en is input geboden voor gemeentelijke stimuleringsmaatregelen. De resultaten van de landelijke meting zijn in deze rapportage verwerkt op totaalniveau en - waar er sprake was van significante verschillen - naar grootteklasse. 1.4 Opbouw rapportage De rapportage start in hoofdstuk 2 met een korte toelichting op de kenmerken van kantoorhoudend MKB en de maatregelen die zijn uitgevraagd. In hoofdstuk 3 wordt stilgestaan bij de aandacht die duurzaam ondernemen krijgt binnen het kantoorhoudende MKB. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de maatregelen die door kantoorhoudende MKB-bedrijven tijdens de laatste 3 jaar zijn getroffen. De (resterende) ambities van de bedrijven rond duurzaam ondernemen worden in hoofdstuk 5 weergegeven. Ten slotte wordt in hoofdstuk 6 kort ingegaan op de mate waarin de bedrijven met ambitie een ondersteuningsbehoefte ervaren. 1 Gemeenten Noord- Veluwe, Assen en Groningen 8

9 2 Kantoorhoudend MKB en duurzaam ondernemen 2.1 Kenmerken kantoorhoudend MKB In deze studie is het kantoorhoudend MKB afgebakend door te stellen dat de hoofdactiviteit van deze bedrijven leidt tot activiteiten die voornamelijk in kantooromgevingen plaatsvinden. Om te bepalen welke groep bedrijven voldoet aan het begrip 'kantoorhoudend MKB' zijn met behulp van de rubriceringen uit het Handelsregister de volgende groepen geselecteerd: architecten, ingenieurs en technisch ontwerp en advies; keuring en controle speur- en ontwikkelingswerk reclame en marktonderzoek industrieel ontwerp en vormgeving, fotografie, vertaling en overige consultancy financiële instellingen woningbouwcorporaties accountantskantoren juridisch advies. Voor het onderzoek is gewerkt met de afbakening van 10 tot 200 werkzame personen. In 2011 ging het daarbij om grofweg bedrijven in Nederland. De totale populatie van kantoorhoudend MKB bedroeg in 2011 ruim bedrijven, waarvan ruim bedrijven met 1 werkzame persoon. De gekozen afbakening betekent dat onder meer handelsbedrijven niet zijn meegenomen in de groep vanwege hun doorgaans omvangrijke opslagruimtes, en dat ook verhuurbedrijven om vergelijkbare redenen niet voldoen aan de kenmerken van deze groep. In de vragen die aan de bedrijven zijn voorgelegd, zijn enkele onderwerpsrelevante achtergrondvragen gesteld, waaronder: of het pand in eigendom is of gehuurd wordt (met het oog op de mogelijkheden om te investeren in energiebesparing)? of men over een eigen wagenpark beschikt? en zo ja, in welke mate het daarbij gaat om leaseauto's? Voor investeringen in energiebesparing is het belangrijk dat bedrijven zelf kunnen beslissen over die investeringen. Uit onderzoek is bekend dat huren vaak beperkingen oplegt op dat gebied. Hierbij valt vooral te denken aan verschillende grote isolatiemaatregelen, maar zeker ook aan investeringen in duurzame energie of de keuze van energieleveranciers. Uit tabel 1 valt af te lezen dat ruim een derde van de bedrijven het pand in eigendom heeft. Bij bijna twee derde is er dus sprake van huur in verschillende vormen (enig huurder, gedeeld huurder of huurder en tegelijk ook verhuurder). 9

10 Tabel 1 Pand in eigendom of huur Percentage Pand in eigendom 37% Enig huurder pand 24% Huurpand gedeeld met andere huurders 34% Huren pand en onderverhuren een gedeelte 5% Weet niet 2% Bron: Panteia/EIM, Nagenoeg alle bedrijven beschikken over een eigen wagenpark (tabel 2). Ruim een derde van de bedrijven in het kantoorhoudend MKB beschikt over 10 of meer auto's. Vanzelfsprekend hangt het aantal auto's samen met het aantal werknemers maar ook met de bedrijfsactiviteit. Tabel 2 Omvang wagenpark Maakt gebruik van Percentage Meer dan 25 auto's 13% auto's 22% 6-10 auto's 21% 2-5 auto's 28% 1 auto 14% Geen enkele auto 2% Bron: Panteia/EIM, Uit tabel 3 valt af te lezen dat bij twee derde van de bedrijven sprake is van leaseauto's in het wagenpark. Bijna de helft van de bedrijven heeft uitsluitend leaseauto's. Tabel 3 Wagenpark in eigendom of lease Maakt vooral gebruik van Percentage Leaseauto(s) 47% Auto(s) in eigendom 31% Een mix van beide 20% Weet niet 1% Bron: Panteia/EIM, Kijkend naar de belangrijkste klanten van de ondervraagde bedrijven (figuur 1), dan valt op dat het merendeel werkt voor de B2B-markt. Daarnaast is nog altijd een kwart van de bedrijven vooral gericht op de consumentenmarkt. Slechts 10% van de bedrijven werkt voornamelijk voor de overheid. 10

11 Figuur 1 Belangrijkste klantengroepen bedrijven 10% 9% 1% Bedrijven Consumenten 23% 57% Overheid Een combinatie van bovenstaande Weet niet Bron: Panteia/EIM, Mogelijke activiteiten op het gebied van duurzaam ondernemen Er zijn verschillende redenen om te werken aan duurzame kantoren. Duurzame gebouwen stijgen harder in waarde dan traditioneel gebouwde kantoren. In de in 2009 uitgebrachte Toolkit Duurzame Kantoren worden verschillende redenen genoemd om te werken aan duurzaamheid binnen kantoren. De focus leek hierbij echter te liggen op grotere kantoren. In dit onderzoek is vooral gekeken naar het kantoorhoudend MKB. In het Lente-Akkoord van 2009 tussen het Ministerie van VROM, NEPROM, NVB en Bouwend Nederland is de intentie uitgesproken om per 2020 alle nieuwbouw CO2-neutraal uit te voeren. Op dit moment worden ook verschillende Green Deals uitgevoerd. De volgende activiteiten/maatregelen rond duurzaam ondernemen zijn in dit onderzoek uitgevraagd: Afvalstromen en -beheer digitalisering van papierstromen (incl. papierverbruik) bedrijfsafval strikt gescheiden afvoeren t.b.v. recycling dubbelzijdig printen, en printontmoedigend systeem reduceren van afvalstromen/efficiënter gebruik van materiaal milieuvriendelijke producten inkopen bij aankoop extra aandacht voor materialen en minder afval gemeenschappelijk vuilophaalcontract meer hergebruik van afval (recycling) waterbesparende maatregelen Energiebesparing medewerkers wijzen op energiezuinig gedrag (bijvoorbeeld 'het licht uit doen') aanschaf energiezuinige verlichting (spaarlampen, LED-verlichting, bewegingsdetector et cetera) 11

12 gebruik apparatuur met lager energieverbruik (bv energiezuinige beeldschermen) energiezuiniger instellen van installaties energiezuinige verwarmingsinstallatie tochtwering ramen en deuren aanbrengen van dak-, gevel- of vloerisolatie het laten maken van een energiescan plaatsen dubbelglas energiezuinige koeling warmte-terugwinningsystemen) Duurzame energie overstap naar duurzame energieleverancier gebruik van warmte-koudeopslag plaatsing van een warmtepomp plaatsing eigen zonnecellen plaatsing van een zonneboiler plaatsing van een windturbine Mobiliteit en wagenpark aanschaf/stimulering zuinige auto's reduceren van het aantal autokilometers banden op spanning houden aanschaf/stimulering auto's duurzame brandstoffen aantal auto's verminderen het maken van een mobiliteitsscan training zuinig rijden stimuleren elektrisch rijden plaatsen oplaadpaal (elektriciteit) technische aanpassingen aan de auto's ICT/flexwerken/het nieuwe werken flexwerken mogelijk maken thuiswerken faciliteren aanschaf energiezuinige pc's/beeldschermen/apparatuur reductie energieverbruik datacenter/servers outsourcen datacenter/servers outsourcen helpdesk toepassing groene software Inkoop duurzame kantoor- en/of bouwmaterialen Over deze laatste groep zijn geen specifieke maatregelen gevraagd. 12

13 3 Aandacht voor duurzaam ondernemen Meten is weten. De belangstelling en aandacht voor duurzaam ondernemen begint bij weten wat er aan energie, afval en brandstof wordt gebruikt. In toenemende mate zijn bedrijven op zoek naar mogelijkheden om klimaatneutraal te ondernemen. Dit wordt ook aangewakkerd door de aandacht voor duurzaam inkopen bij zowel de overheid als het bedrijfsleven. Om te kunnen bepalen welke mogelijkheden daarvoor beschikbaar zijn, moet binnen het bedrijf voldoende (structurele) aandacht zijn voor duurzaam ondernemen. Een minimumvereiste lijkt het inzicht in de energieprestaties van het (kantoor)gebouw waarin men werkt. Het energiegebruik van het gebouw is immers doorgaans veruit de hoogste milieukostenpost. Uit figuur 2 blijkt dat niet meer dan een derde van de ondervraagde bedrijven goed tot heel goed op de hoogte is van de energieprestaties van hun gebouw. Verder blijkt 40% daar geen of nauwelijks aandacht voor te hebben. Het is overduidelijk dat eigenaren van bedrijfspanden doorgaans beter op de hoogte zeggen te zijn van de energieprestaties dan huurders. Ruim de helft van de eigenaren zegt dit goed of heel goed te weten, tegenover minder dan een derde van de huurders. Als er sprake is van meerdere huurders in een pand blijkt de kennis van de energieprestaties het laagst. Figuur 2 Bekendheid met energieprestaties pand (%) 23% 10% 17% 24% heel goed goed enigszins nauwelijks niet 26% Bron: Panteia/EIM, Belangrijke voorwaarden voor (structurele) aandacht voor duurzaam ondernemen binnen de bedrijven zijn: de mate waarin op het gebied van duurzaam ondernemen prioriteiten en concrete doelstellingen zijn gesteld; de mate waarin binnen het bedrijf iemand verantwoordelijk is gesteld voor duurzaam ondernemen. Uit tabel 4 blijkt duidelijk af te lezen dat de meerderheid van de bedrijven geen prioriteiten of doelstellingen heeft gesteld rond duurzaam ondernemen. Dat lijkt wel wat wonderlijk in een tijd waarin bedrijven in toenemende mate worden ge- 13

14 confronteerd met een overheid, maar ook met klanten die steeds meer nadruk leggen op duurzame inkoop. Niettemin blijkt uit diezelfde tabel dat bijna een derde van de bedrijven wel duurzame doelstellingen heeft geformuleerd. Nadere analyse laat zien dat vooral bedrijven die op de overheidsmarkt actief zijn het vaakst aangeven zowel prioriteiten als doelstellingen te hebben gesteld (namelijk 38%). Verder blijkt duidelijk dat grotere bedrijven hier gemiddeld twee keer meer aandacht voor hebben dan kleinere. Tabel 4 Prioriteiten en doelstellingen geformuleerd rond duurzaam ondernemen Heeft uw onderneming op het gebied van duurzaam ondernemen duidelijke prioriteiten gesteld en daarvoor concrete doelstellingen geformuleerd? Ja, prioriteiten gesteld 9% Ja, doelstellingen geformuleerd 6% Ja, beide 25% Nee 58% Weet niet 2% Bron: Panteia/EIM, Uit tabel 5 valt te lezen dat ruim driekwart van de bedrijven aangeeft dat er binnen het bedrijf niemand verantwoordelijk is gesteld of taken heeft gekregen om duurzaam ondernemen in te vullen. Als daarmee geconcludeerd kan worden dat duurzaam ondernemen een zaak is van iedereen binnen het bedrijf, zou er niets aan de hand zijn. Het feit echter dat meer dan de helft van de bedrijven geen prioriteiten hebben gesteld op het gebied van duurzaam ondernemen, doet vermoeden dat deze bedrijven nog weinig doen op dat gebied. Uit nadere analyse blijkt dat ook hier de grotere bedrijven vaker iemand verantwoordelijk hebben gesteld dan de kleinere en dat dit ook vaker gebeurt bij bedrijven die voor de overheidsmarkt werken. In het volgende hoofdstuk zal dit duidelijker worden, aangezien daarin nader wordt ingegaan op de verschillende activiteiten die binnen het kantoorhoudende MKB rond duurzaam ondernemen kunnen worden opgepakt. Tabel 5 Verantwoordelijke aangesteld voor MVO/duurzaamheid Is er binnen uw bedrijf iemand vrijgemaakt, of heeft iemand een taak gekregen rond duurzaamheid, MVO? Ja 22% Nee 77% Weet niet 1% Bron: Panteia/EIM,

15 Ten slotte zijn aan de bedrijven enkele stellingen voorgelegd over duurzaam ondernemen. De resultaten daarvan zijn weergegeven in figuur 3. Daaruit blijkt duidelijk dat: Ruim een kwart van de bedrijven aangeeft meer ambities te hebben dan de meeste van hun branchegenoten (15% is het daar helemaal mee eens. Bedrijven die op de overheidsmarkt actief zijn, geven dit het vaakst aan. Grotere bedrijven zijn hier overigens niet meer uitgesproken in dan kleinere bedrijven). Dat meer dan de helft van de bedrijven constateert dat hun klanten steeds meer eisen stellen op het gebied van duurzaamheid (31% is het daar helemaal mee eens. Bedrijven die op de overheidsmarkt actief zijn en grotere bedrijven geven trouwens het vaakst aan dat men het eens is met deze stelling). Dat bijna de helft van de bedrijven overtuigd is van het feit dat duurzaamheidsmaatregelen meer opleveren dan ze kosten (19% is het daar helemaal mee eens. Bedrijven die op de consumentenmarkt actief zijn, geven het vaakst aan dat men het eens is met deze stelling. Grotere bedrijven zijn het daar vaker 'enigszins mee eens'.). Dat bijna driekwart van de bedrijven vindt dat men voor duurzaamheidsmaatregelen draagvlak nodig heeft onder hun personeel. Figuur 3 Stellingen over belang van duurzaam ondernemen Draagvlak bij onze medewerkers is essentieel voor duurzaamheidsmaatregelen Duurzaamheidsmaatregelen leveren doorgaans meer op dan ze kosten Klanten stellen steeds meer eisen op het gebied van duurzaamheid Ons bedrijf heeft meer duurzaamheidsambities dan de meeste van onze branchegenoten 0% 10% 20% 30% 40%50%60%70% 80% 90% 100 % Eens Oneens Eens noch oneens Bron: Panteia/EIM,

16

17 4 Activiteiten rond duurzaam ondernemen In hoofdstuk 2 werd al ingegaan op de mogelijkheden die het kantoorhoudende MKB ter beschikking staan op het gebied van duurzaam ondernemen. Uiteraard zijn de in dit hoofdstuk genoemde activiteiten niet volledig, maar het beeld is wel dat hiermee de belangrijkste activiteiten zijn afgedekt. Dat blijkt eigenlijk ook uit de resultaten van tabel 6. Bij de restcategorie 'andere maatregelen' is maar door een beperkt aantal bedrijven iets ingevuld. Het ligt voor de hand dat in kantoorhoudend MKB afvalstromen en -beheer, energiegebruik en de mobiliteit belangrijke aandachtspunten zijn. Dat blijkt ook zeker uit tabel 6. Driekwart van de bedrijven heeft de afgelopen 3 jaar maatregelen genomen op het gebied van afvalstromen en -beheer en ruim 60% op het gebied van energiebesparing. Daarnaast zijn bij minder dan de helft van de bedrijven maatregelen genomen rond ICT, het nieuwe werken en de inkoop van duurzame kantoor- en/of bouwmaterialen. Een kwart van de bedrijven heeft maatregelen genomen op het gebied van duurzame energie. De beperkt genoemde 'andere maatregelen' betroffen onder andere de inkoop van biologische lunchartikelen en advisering bij klanten. Nadere analyse op grootteklassenverschillen laat zien dat op het gebied van energiebesparing, ICT/flexwerken, maar vooral bij de inkoop van (duurzame) kantoor en bouwmaterialen, de grotere bedrijven (vanaf 50 werkzame personen) actiever zijn dan de kleinere. Tabel 6 Genomen maatregelen rond duurzaam ondernemen tijdens laatste drie jaar Type maatregelen Ja Afvalstromen en -beheer (incl. papierverbruik) 75% Energiebesparing 62% Mobiliteit en wagenpark 50% ICT/flexwerken/het nieuwe werken 46% Inkoop duurzame kantoor- en/of bouwmaterialen 40% Duurzame energie 24% Andere maatregelen 4% Bron: Panteia/EIM, Kernactiviteiten Verrassend is wel dat deze activiteiten volgens een niet onaanzienlijk deel van de bedrijven nog steeds geen aandacht krijgt. In de groep bedrijven die is ondervraagd, waren ook bedrijven aanwezig die aangaven sinds kort volledig papierloos of klimaatneutraal te zijn. Redenen om niet aan energiebesparing te doen, zouden kunnen samenhangen met een gebrek aan mogelijkheden (bijvoorbeeld doordat de resterende maatregelen door de verhuurder zouden moeten worden genomen) of met het feit dat men daar eenvoudigweg geen belangstelling/middelen voor heeft, of met het feit dat nagenoeg alle maatregelen reeds zijn genomen. 17

18 De helft van de bedrijven geeft aan maatregelen te hebben genomen rond mobiliteit en wagenpark. Dat lijkt overeen te stemmen met het aantal bedrijven dat daar ook de mogelijkheid toe heeft. Uit tabel 3 bleek immers dat ongeveer de helft van de bedrijven gebruikmaakt van leaseauto's. Leasebedrijven in Nederland zijn overigens zelf ook al erg actief in het stimuleren van duurzame activiteiten rond mobiliteit en wagenpark. Bedrijven als Athlon en Business Lease worden in dit kader regelmatig genoemd. Achtereenvolgens wordt ingegaan op de verschillende thema's en de specifieke maatregelen/activiteiten die daarvoor mogelijk zijn. Over het thema 'inkoop duurzame kantoor- en/of bouwmaterialen' zijn echter geen specifieke vragen gesteld. 4.1 Materialen en afval Tabel 6 laat zien dat afvalstromen en -beheer de meeste aandacht krijgt bij kantoorhoudend MKB. Dat valt ook te verwachten vanuit de kantooractiviteiten en de beïnvloedbaarheid ervan. Uit tabel 7 is af te lezen dat het daarbij vooral gaat om minder papier, gebruik van minder en/of milieuvriendelijke producten en materialen en afvalscheiding en -vermindering. Opvallend is dat 43% van de bedrijven aangeeft te werken aan hergebruik van afval. Het gaat daarbij naar verwachting vooral om zaken als papier, toners et cetera, maar daar is niet expliciet naar gevraagd. Tabel 7 Genomen maatregelen op het gebied van materialen en afval Maatregel Ja Digitalisering van papierstromen 91% Bedrijfsafval strikt gescheiden afvoeren t.b.v. recycling 88% Dubbelzijdig printen, en printontmoedigend systeem 82% Reduceren van afvalstromen/efficiënter gebruik van materiaal 73% Milieuvriendelijke producten inkopen 57% Bij aankoop extra aandacht voor materialen en minder afval 56% Gemeenschappelijk vuilophaalcontract 50% Meer hergebruik van afval (recycling) 43% Waterbesparende maatregelen 19% Nog andere niet genoemde maatregelen? 1% Bron: Panteia/EIM, * Meerdere antwoorden mogelijk. 4.2 Energie Behalve het materiaalgebruik is het energiegebruik natuurlijk een belangrijke milieukostenpost voor kantoorhoudend MKB. Aangezien het vooral bij het thema energie belangrijk is om te weten of het bedrijf zelf eigenaar is van het bedrijfspand of juist huurder, is hier in de enquête expliciet naar gevraagd. Als eigenaar van een bedrijfspand is het immers gemakkelijker om investeringsbeslissingen te nemen. Daarom is bij de vragen naar bepaalde energiemaatregelen aanvullend gevraagd of die door de eigenaar, de huurder of de verhuurder zijn genomen. 18

19 Uit tabel 8 valt af te lezen welke energiebesparingsmaatregelen door kantoorhoudend MKB worden getroffen. Daaruit blijkt duidelijk dat maatregelen rond de aanschaf van energiezuinige verlichting en kantoorapparatuur relatief vaak zijn genomen. Dat gaat veelal samen met vervangingsinvesteringen waarbij men doorgaans minder of niet afhankelijk is van een verhuurder. Daarnaast zijn eenvoudige gedragsmaatregelen vaak genoemd: medewerkers wijzen op verantwoordelijkheid en installaties anders instellen. Grotere investeringen zoals verwarmingsinstallaties, grote isolatiemaatregelen en koeling zijn weliswaar wat minder vaak genoemd, maar daar is ook sprake van 'natuurlijke momenten', economische levensduur en meer afhankelijkheid van verhuurders. Eigenaren tonen relatief vaker initiatief als het gaat om dak-, gevel en vloerisolatie. Huurders beperken zich eerder tot energiezuinige apparatuur en verhuurders worden vooral genoemd als het gaat om initiatieven bij maatregelen rond grotere investeringen, zoals installaties en dubbelglas et cetera. Verder valt op dat de verhuurder niet vaak (10-20%) is genoemd als een partij die energiebesparende maatregelen heeft getroffen. Daarnaast blijkt dat nog relatief weinig bedrijven een energiescan 1 hebben laten maken. Tabel 8 Genomen maatregelen op het gebied van energiebesparing, naar initiatiefnemer Maatregelen Initiatief Initiatief Initiatief Maatregel genomen eigenaar huurder verhuurder Medewerkers wijzen op energiezuinig gedrag (bijvoorbeeld 'het licht uit doen') 82% 50% 50% Aanschaf energiezuinige verlichting (spaarlampen, LED-verlichting, bewegingsdetector et cetera) 78% 51% 44% 5% Gebruik apparatuur met lager energieverbruik (bv energiezuinige beeldschermen) 69% 47% 53% Energiezuiniger instellen van installaties 63% 53% 44% 3% Energiezuinige verwarmingsinstallatie 46% 60% 16% 24% Energiezuinige koeling 35% 44% 39% 17% Tochtwering ramen en deuren 34% 58% 26% 16% Aanbrengen van dak-, gevel of vloerisolatie 34% 61% 17% 22% Het laten maken van een energiescan 31% 56% 38% 6% Plaatsen dubbelglas 31% 59% 18% 23% Warmteterugwinningsystemen 19% 60% 20% 20% Nog andere niet genoemde maatregelen? 5% 33% 67% Bron: Panteia/EIM, * Meerdere antwoorden mogelijk

20 De belangstelling van bedrijven in het kantoorhoudend MKB om in duurzame energie te investeren, blijkt nog vrij beperkt. Verwacht zou kunnen worden dat de belangstelling de afgelopen drie jaar zou zijn gestegen vanwege benodigde kostenbesparingen (in relatie tot betere rendementsverwachtingen van nieuwe systemen rond duurzame energie), de beschikbaarheid van subsidieregelingen, (een zekere) gewenste onafhankelijkheid van energiebedrijven, het bedrijfsimago en het streven naar klimaatneutraal ondernemen. De energiekosten die in het kader van klimaatneutraal ondernemen moeten worden gecompenseerd liggen immers hoger dan normale energiekosten. Het merendeel van de bedrijven die op het gebied van duurzame energie maatregelen hebben getroffen (24%), is overgestapt naar een duurzame energieleverancier. Verder worden het gebruik van warmte-koudeopslag en warmtepompen het vaakst genoemd (resp. 3% en 2% van de bedrijven die in duurzame energie hebben geïnvesteerd). 4.3 Mobiliteit Het brandstofgebruik van het wagenpark krijgt steeds meer aandacht. Uitgaande van de steeds maar toenemende brandstofprijzen is dat ook niet verwonderlijk. Uit tabel 9 blijkt dat 82% van de bedrijven aangeeft de laatste jaren te kiezen voor zuinige auto's en dat bijna twee derde door middel van het verminderen van de mobiliteit en aandacht voor de bandenspanning de kosten van mobiliteit probeert te drukken. Wel geeft ruim een kwart aan dat het aantal auto's verminderd is. In hoeverre voorgenoemde maatregelen echt het resultaat zijn van duurzaamheiddoelstellingen of eerder het gevolg van de economische crisis is uiteraard moeilijk te zeggen. Een kwart van de bedrijven heeft een mobiliteitsscan gemaakt of laten maken 1, en 14% heeft de training zuinig rijden gevolgd. Hoewel minder altijd aantrekkelijk is in de wereld van duurzaam, is het uiteraard ook erg interessant wanneer bedrijven overgaan op auto's die gebruikmaken van duurzame brandstoffen. Uit tabel 9 blijkt dat 28% van de bedrijven aangeeft (deels) over te zijn gegaan op auto's die gebruikmaken van duurzame brandstoffen. Daarnaast geeft 14% van de bedrijven aan elektrisch rijden te stimuleren. Opvallend is dat dit door 8% van de bedrijven wordt ondersteund door het plaatsen van een oplaadpaal. Over de gehele linie zijn het vaker de grotere bedrijven die de genoemde activiteiten ondernemen, maar er is ook zeker activiteit op dit gebied bij de bedrijven tussen 10 en 50 werkzame personen. In de categorie 'nog andere niet genoemde maatregelen' zijn onder andere genoemd 'plaatsing groengasstation met enkele andere ondernemers' en de aanschaf van elektrische scooters

21 Tabel 9 Genomen maatregelen op het gebied van mobiliteit Maatregel Ja Aanschaf/stimulering zuinige auto's 82% Reduceren van het aantal autokilometers 65% Banden op spanning houden 64% Aanschaf/stimulering auto's duurzame brandstoffen 28% Aantal auto's verminderen 27% Het maken van een mobiliteitsscan 25% Training zuinig rijden 14% Stimuleren elektrisch rijden 14% Plaatsen oplaadpaal (elektriciteit) 8% Technische aanpassingen aan de auto's 6% Nog andere niet genoemde maatregelen? 4% Bron: Panteia/EIM, * Meerdere antwoorden mogelijk. 4.4 ICT en het nieuwe werken In de groep ICT en het nieuwe werken komen feitelijk twee soorten maatregelen bijeen. Die lijken op het eerste oog niet per se verbonden, maar in de praktijk worden flexwerken en thuiswerken vooral mogelijk gemaakt door flexibilisering van ICT-toepassingen. Het werken in onder meer 'the cloud' biedt het bedrijfsleven mogelijkheden om investeringen in ICT en het bijbehorende energiegebruik te besparen. Uit tabel 10 blijkt duidelijk dat flexwerken en thuiswerken door bedrijven veel wordt toegepast. Daarnaast is er veel aandacht voor vermindering van energiegebruik in de ICT-wereld van de bedrijven. Bijna driekwart van de bedrijven heeft geïnvesteerd in energiezuinige kantoorapparatuur en bijna de helft in energiezuinige servers en datacenters. Opvallend is dat tijdens de afgelopen 3 jaar meer dan een derde aangeeft de servers en datacenters te hebben geoutsourced. Daarmee wordt natuurlijk ook meteen de genoemde energiebesparing bereikt. De toepassing van groene software 1 (energiebesparend) lijkt nog wat beperkt

22 Tabel 10 Genomen maatregelen op het gebied van ICT en het nieuwe werken Maatregel Ja Flexwerken mogelijk maken 92% Thuiswerken faciliteren 91% Aanschaf energiezuinige pc's/beeldschermen/apparatuur 74% Reductie energieverbruik datacenter/servers 49% Outsourcen datacenter/servers 35% Outsourcen helpdesk 27% Toepassing groene software 16% Nog andere niet genoemde maatregelen? 2% Bron: Panteia/EIM, * Meerdere antwoorden mogelijk. Bij de 'nog andere niet genoemde maatregelen' worden enkele maatregelen genoemd die tot papierbesparing leiden, zoals het gebruik van een ipad voor vergaderstukken en het digitaliseren van het dataverkeer met klanten en leveranciers. 4.5 Monitoring van de activiteiten Aan de bedrijven die hebben aangegeven maatregelen te hebben genomen, is vervolgens gevraagd of men de effecten van alle genomen maatregelen ook heeft gevolgd. Uit tabel 11 blijkt dat het monitoren van de maatregelen in het kantoorhoudende MKB nog maar zeer beperkt gebeurt. Bijna twee derde van de bedrijven heeft dat de afgelopen drie jaar niet gedaan. Slechts 11% heeft dat voor alle genomen maatregelen gedaan. Energiebesparingen en mobiliteit en wagenpark lenen zich hier het gemakkelijkst voor. Tabel 11 Mate waarin de genoemde maatregelen worden gemonitord Percentage Ja, alle genoemde maatregelen worden gemonitord 11% Ja, enkele maatregelen worden gemonitord 17% Nee, maar dit gaan we nog wel doen 16% Nee 56% Bron: Panteia/EIM,

23 5 Ambities rond duurzaam ondernemen Een belangrijk onderdeel van dit onderzoek betreft de vraag in hoeverre de bedrijven in het kantoorhoudend MKB nog ambities hebben rond duurzaam ondernemen. Zijn door deze bedrijven de meeste maatregelen rond duurzaam ondernemen al getroffen of is er nog veel mogelijk? Minder dan de helft van de bedrijven in het kantoorhoudende MKB (42%) blijkt voor de komende 3 jaar nog ambities te hebben op het gebied van duurzaam ondernemen. Uit figuur 4 valt af te lezen dat er op het gebied van de ambities nog wel het een en ander te winnen is. De ambitiepercentages zijn in die figuur de optelsom van het bruine en het gele blok. Uit figuur 4 valt af te lezen dat de meeste ambities uitgaan naar energiebesparing en mobiliteit en wagenpark. Verder is opvallend dat de ambities rond duurzame energie duidelijk hoger zijn dan de genomen maatregelen rond duurzame energie. Een mogelijke verklaring voor de wat beperkte ambities rond ICT/flexwerken en afvalstromen en -beheer is dat er door de bedrijven al veel is gedaan. Figuur 4 Ambities rond duurzaam ondernemen, naar maatregelen ICT/ flexwerken Afvalstromen en -beheer Energiebesparing Mobiliteit en wagenpark Duurzame energie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Al maatregelen genomen, geen verdere ambities Ambities Maatregelen genomen en (ook) nog ambities Weet niet Bron: Panteia/EIM, Het valt te verwachten dat grote bedrijven meer ambities hebben dan kleinere bedrijven, aangezien schaalgrootteverschillen het rendement van maatregelen aantrekkelijker kunnen maken. Nadere analyse bevestigt dit beeld: over alle onderwerpen geldt dat grotere bedrijven wat meer ambities hebben dan de kleinere, maar het gaat daarbij echter niet om hele grote verschillen. Achtereenvolgens wordt hier per thema uitgewerkt welke maatregelen bij de genoemde ambities horen. Voor de duidelijkheid gaat het hier om maatregelen die aan de bedrijven zijn aangeboden. De categorie 'andere niet genoemde maatregelen' zijn door de bedrijven zelf toegevoegd aan die maatregelen. 23

24 5.1 Energiebesparing Ruim 42% van de bedrijven heeft ambities om in de komende drie jaar (verdere) maatregelen te nemen op het gebied van energiebesparing. Er is sprake van een grote variatie in het soort maatregelen, maar meestal gaat het om de aanschaf van energiezuinige verlichting of het gebruik van apparatuur met een lager energieverbruik (tabel 12). Verrassend is dat er ook nog steeds sprake is van gedragsmaatregelen. Verder is het opmerkelijk dat bij een thema dat gekenmerkt wordt door de meeste ambitie een vrij laag percentage bedrijven denkt aan een energiescan. Bijna alle antwoorden in de categorie 'andere niet genoemde maatregelen' betreffen de intentie om naar een energiezuiniger pand te verhuizen, hetzij in overleg met de verhuurder, hetzij door bouw van een eigen pand. Tabel 12 Ambities op het gebied van energiebesparing Maatregel Ja Aanschaf energiezuinige verlichting (spaarlampen, led-verlichting, bewegingsdetector etc.) 28% Gebruik apparatuur met lager energieverbruik (bijv. energiezuinige beeldschermen) 14% Energiezuiniger instellen van installaties 11% Energiezuinige verwarmingsinstallatie 10% Medewerkers wijzen op energiezuinig gedrag (bijv. licht uit doen) 8% Aanbrengen van dak-, gevel of vloerisolatie 7% Het laten maken van een energiescan 7% Energiezuinige koeling 6% Tochtwering ramen en deuren 5% Plaatsen dubbelglas 4% Warmteterugwinningsystemen) 2% Nog andere niet genoemde maatregelen? 14% Bron: Panteia/EIM, * Meerdere antwoorden mogelijk. 5.2 ICT en het nieuwe werken ICT en het nieuwe werken worden ook vaak genoemd bij ambities op het gebied van duurzaam ondernemen (tabel 13). Het gaat daarbij vooral over de mogelijkheden om flexwerken beter mogelijk te maken en om thuiswerken te faciliteren. Verder is duidelijk dat het energiegebruik van de kantoorapparatuur en de server als een belangrijk aandachtspunt wordt gezien. In feite versterkt dit nog eens de ambities rond 'energiebesparing'. Ten slotte zijn bijna alle opmerkingen in de categorie 'andere niet genoemde maatregelen' terug te voeren op het realiseren van een papierloos kantoor en digitalisering. Bij de inventarisatie van genomen maatregelen werd deze activiteit vooral benoemd onder het thema 'afvalstromen en -beheer'. Verder geeft 15% van de bedrijven aan wel ambities te hebben op dit thema, maar nog niet te weten welke maatregelen men daarvoor zal nemen. 24

25 Tabel 13 Ambities op het gebied van ICT en het nieuwe werken Maatregel Ja Flexwerken mogelijk maken 46% Thuiswerken faciliteren 39% Aanschaf energiezuinige pc's/beeldschermen/apparatuur 22% Reductie energieverbruik datacenter/servers 11% Outsourcen datacenter/servers 11% Outsourcen helpdesk 7% Toepassing groene software 7% Nog andere niet genoemde maatregelen? 10% Weet (nog) niet 15% Bron: Panteia/EIM, *Meerdere antwoorden mogelijk. 5.3 Mobiliteit Rond mobiliteit zijn de maatregelen die men voor ogen heeft sterk gericht op duurzamer en minder. De belangrijkste maatregel die daar wordt genoemd, betreft de aanschaf van duurzame en zuinigere auto's (tabel 14). Aangezien MKBbedrijven in deze grootteklassen gemiddeld genomen eens per 2-3 jaar hun wagenpark vervangen 1, is het duidelijk dat hier dus vooral de oplossing wordt gezocht bij de aanbieders van voertuigen. Dat daarbij ook zeker wordt gedacht aan elektrische auto's blijkt wel uit het feit dat in de categorie 'andere niet genoemde maatregelen' onder andere het plaatsen van elektrische oplaadpalen wordt genoemd. Tabel 14 Ambities op het gebied van mobiliteit Maatregel Ja Aanschaf/stimulering zuinige/duurzame auto's* 60% Reduceren van het aantal autokilometers 36% Training zuinig rijden 5% Het maken van een mobiliteitsscan 3% Banden op spanning houden 3% Technische aanpassingen aan de auto's 1% Nog andere niet genoemde maatregelen? 8% Weet (nog) niet 9% * Incl. auto's op duurzame brandstoffen. Bron: Panteia/EIM, * Meerdere antwoorden mogelijk. 1 Zie rapport Wagenpark MKB, Coen Bertens en Niek Timmermans, EIM,

26 Evenals bij het thema 'energiebesparing' blijkt ook hier de belangstelling voor een mobiliteitsscan beperkt. Verder geeft 9% van de bedrijven aan wel ambities te hebben op dit thema, maar nog niet te weten welke maatregelen men daarvoor zal nemen. 5.4 Duurzame energiebronnen Van de bedrijven die hebben aangegeven ambities te hebben op het gebied van duurzame energiebronnen, noemt 32% overstappen naar een duurzame energieleverancier en eenzelfde percentage naar eigen zonnecellen (tabel 15). Vervolgens blijkt er ook enige belangstelling voor investeringsmaatregelen als zonneboilers, warmtepompen, windturbines en warmte-koudeopslag. Het is duidelijk dat overstappen op een duurzame energieleverancier de meest eenvoudige oplossing is. Tabel 15 Ambities op het gebied van duurzame energie Maatregel Ja Overstap naar duurzame energieleverancier 32% Plaatsing eigen zonnecellen 32% Plaatsing van een zonneboiler 11% Plaatsing van een warmtepomp 10% Plaatsing van een windturbine 10% Gebruik van warmte-koudeopslag 7% Nog andere niet genoemde maatregelen? 11% Bron: Panteia/EIM, * Meerdere antwoorden mogelijk. In de categorie 'andere niet genoemde maatregelen' wordt onder meer gesproken over verhuizen naar een nieuw pand, met daarin voorzieningen voor duurzame energie. Een enkel bedrijf noemt een zeer innovatief product namelijk 'energieopwekkende verf'. 5.5 Materialen en afval Door de bedrijven die aangeven ambities te hebben rond materialen en afval wordt - zoals in tabel 16 valt te lezen - vooral verminderen van papierstromen genoemd (door digitalisering en door printontmoediging en dubbelzijdig printen). Daarnaast ligt de aandacht vooral bij het verminderen van afval (door ander aankoopgedrag en efficiënter gebruik) en bij meer gescheiden afvoer (voor recycling en hergebruik). 26

27 Tabel 16 Ambities op het gebied van materialen en afval Maatregel Ja Digitalisering van papierstromen 24% Dubbelzijdig printen, en printontmoedigend systeem 8% Reduceren van afvalstromen/efficiënter gebruik van materiaal 21% Bij aankoop extra aandacht voor materialen en minder afval 15% Bedrijfsafval strikt gescheiden afvoeren t.b.v. recycling 19% Meer hergebruik van afval (recycling) 10% Waterbesparende maatregelen 1% Gemeenschappelijk vuilophaalcontract 1% Nog andere niet genoemde maatregelen? 6% Weet (nog) niet 20% Bron: Panteia/EIM, * Meerdere antwoorden mogelijk. In de categorie 'andere niet genoemde maatregelen' worden genoemd: vuilwater saneren, vuilophaalcontracten en ophaal (centraler) onder de loep nemen. Ruim 20% van de bedrijven die zeggen ambities op dit gebied te hebben, weten nog niet precies wat voor maatregelen ze gaan treffen. 27

28

29 6 Ondersteuningsbehoeften Aan de bedrijven is gevraagd om per thema aan te geven of men een ondersteuningsbehoefte heeft. Vanzelfsprekend is dat alleen gedaan bij die bedrijven die hebben aangegeven ambities te hebben op die thema's. Er konden meerdere antwoorden worden gegeven. Vooral belangstelling voor energiemaatregelen In tabel 17 valt te zien dat er vooral bij het thema energie veel interesse bestaat voor ondersteuning. Duidelijk is dat ongeveer een derde van de bedrijven zich nog oriënteert op de verdere mogelijkheden van duurzame energie en energiebesparing. Ook is het thema energie het thema waarbij de bedrijven het vaakst aangeven dat men hulp zoekt bij de uitvoering van interessante maatregelen. Uit tabel 17 blijkt immers duidelijk dat de bedrijven zoeken naar meer inzicht in de besparingsmogelijkheden en de kosten-batenverhoudingen van die mogelijkheden. Het is duidelijk dat er op dit gebied veel nieuwe ontwikkelingen zijn en dat het voor ondernemers niet eenvoudig is om zich een goed beeld te vormen van de kansen die er zijn (of die eraan komen). Ook belangstelling voor afvalstromen Ongeveer een kwart van de bedrijven is op zoek naar ondersteuning rond afvalstromen. Ook daarbij gaat het vooral om inzicht in de besparingsmogelijkheden en de kosten-batenverhoudingen van die mogelijkheden. Minder bela ngstelling voor mobiliteitsmaatregelen en ICT/nieuwe werken De ondersteuningsbehoefte voor mobiliteitsmaatregelen en ICT/nieuwe werken lijkt wat beperkt. Dat kan te maken hebben met een betere informatievoorziening of het feit dat andere partijen (zoals de leasebedrijven) voldoende mogelijkheden aanbieden. Tabel 17 Mate van en soort ondersteuningsbehoefte bij ambities Kennis van Kosten baten verhoudingen Hulp bij Thema mogelijkheden of terugverdientijden uitvoering Geen Duurzame energie 35% 31% 15% 55% Energiebesparing 28% 31% 14% 59% Afvalstromen 27% 24% 9% 65% ICT/nieuwe werken 16% 11% 12% 77% Mobiliteit 12% 12% 5% 79% Bron: Panteia/EIM, * Meerdere antwoorden mogelijk 1 e drie opties. 29

30

31 De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: Recente Publieksrapportages A Vergrijzing en ondernemerschap A Hoe werken bedrijven samen in projecten? A Ondernemen in de Sectoren 2011 A Zelfbewust een Zelfstandige Positie A Kerngegevens MKB 2011 A Financieringsmonitor 2011 A Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbedrijf A Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A Ondernemen voor de toekomst A Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese A Uitvinders in Nederland A Kleinschalig Ondernemen 2010 A Trendstudie MKB en Ondernemerschap A Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010 A Startende ondernemers A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands A Ondernemen in de sectoren brochures A De arbeidsmarkt van Midden-Nederland A Monitor Inkomens Ondernemers A Stand van Zaken Zonder Personeel A Internationale benchmark ondernemerschap 2010 A Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf A april 2010 Octrooien in Nederland A Ondernemen voor anderen! A Een kwestie van ondernemen A Innovatief ondernemerschap in detailhandel, horeca en ambacht A Slim en gezond afslanken A Ondernemen in de Sectoren A Springen over de Grens A Criminaliteitspreventie door kleine bedrijven A Global Entrepreneurship Monitor 2008 The Netherlands A Internationale benchmark ondernemerschap 2009 A Kleinschalig Ondernemen 2009 A Kopstaartbedrijven A Ondernemerschap in de wijk A Van werknemer tot ondernemer 31

32 A half juni 2009 Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB A Monitor Inkomens Ondernemers A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Afhankelijkheid in de metaalsector A Beter inzicht in multicultureel ondernemerschap A Ten years entrepreneurship policy: a global overview A Toekomst concurrentiepositie MKB A MKB in regionaal perspectief A Succes met samenwerking A Tijdelijke samenwerkingsverbanden in het Nederlandse MKB A Sociaal ondernemerschap A Ondernemen in de Sectoren A Ondernemerschap in de zorg A In- en uitstroom in de detailhandel A Internationale benchmark ondernemerschap A Nalevingskosten van wetgeving voor startende bedrijven A september 2008 Stimulering van ondernemerschap in middelgrote gemeenten A HRM-beleid in het MKB A Global Entrepreneurship Monitor 2007 The Netherlands A Kleinschalig Ondernemen 2008 A Ondernemerschap in de regio A Herstructurering van winkelgebieden A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Technologiebedrijven in het MKB A MKB in regionaal perspectief A Voor het gewin of voor het gezin? A Van onbemind tot onmisbaar A Ondernemen in de Sectoren A Ondernemerschap in het primair en voortgezet onderwijs A Kleinschalig Ondernemen 2007 A Global Entrepreneurship Monitor 2006 Nederland A Een eigen bedrijf: loon naar werken? A Internationale benchmark ondernemerschap A Dat loont! A Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A Flexibele arbeid in het MKB A Entrepreneurship in the Netherlands; High growth enterprises; Running fast but still keeping control A Geef richting, geen regels! A januari 2007 Bedrijfsgroei in Nederland A Ondernemen in de Sectoren A Met ervaring aan de start A Global Entrepreneurship Monitor 2005 Nederland 32