Over de rol van het voorstellingsvermogen tussen waarneming en rede in het werk van Hugo van St. Victor

Transcriptie

1 Over de rol van het voorstellingsvermogen tussen waarneming en rede in het werk van Hugo van St. Victor BachelorscriptieWijsbegeerte,uitgevoerdinblok4,collegejaar Door:Drs.R.L.(Rosanne)vanOudheusden BachelorstudentWijsbegeerte(deeltijd),studentnummer Begeleiding:prof.dr.JanvanOphuijsen FaculteitGeesteswetenschappen,departementFilosofieenReligiewetenschap Tweedebeoordelaar:dr.MaartenvanHoute FaculteitGeesteswetenschappen,departementFilosofieenReligiewetenschap Definitieveversie:18augustus2013,aantalwoorden(zondervoetnoten):7188 1

2 Inleiding Omtebegrijpenhoedewereldinelkaarzit,proberenweonzewaarnemingenervanteduiden.Uitde perceptievanonzeomgevingenvanonszelfproberenweinformatietehalen,metonzeobservatiesproberen wekennisoptedoenenhetleventeduiden.maarhoeverwerkenwealsmensallecomplexeindrukkendiewe vandewereldopdoen?hoebepalendzijnonzezintuigenvooronzeindrukkenenhoezekerkunnenwezijnvan deinformatiediezeaanonsdoorgeven?enopwelkewijzeverandertonzekennis,naarmateweinzichthebben indewerkingvanonzezintuigen? Alsbioloogvindikonzezintuigenvanwezenlijkbelangomhetleventekunnenbegrijpenenbenikgeboeid doordeveranderinginfilosofischetheorieënoverdemenselijkewaarneming.doordeeeuwenheenisereen rijkeverscheidenheidvanideeënoverhoewealsmensendewereldbekijkenenerkennisvannemen.soms zijndieideeënsterkgekoppeldaanonzebiologischeaard,somsstaanzeerjuistvervanaf.indeperiodevan demiddeleeuwenkomenideeënuitdeoudheid,arabischeenjoodsetraditiessamenenisereen verscheidenheidaaninvalshoekenoverperceptie.eenvandeinteressanteideeëndieikineeneerderpaper hebonderzocht,wasdatsommigeinvloedrijkemiddeleeuwsedenkersvaakeenonderscheidmaaktentussen interneenexternezintuigen.devijf klassieke externezintuigen 1 gaveninformatieuitdebuitenwereldviade internezintuigen 2 dooraanhetredenerendvermogen.eenvandieinternezintuigenwashet voorstellingsvermogen. InhetwerkvanHugovanSt.Victor( )speelthetvoorstellingsvermogeneenbelangrijkeroltussende waarnemingenderede.smith 3 noemtzijnwerkalseengoedvoorbeeldvanhoevroeglatijnseideeënover perceptie(grieks Latijnseinterpretatievestroming)zichinde12 e eeuwontwikkeldendoorelementenvan PlatotecombinerenmetelementenvanAristoteles(uit2 e hand).dezestromingwordtgezienalsminder belangrijkdandearabischetraditie(invloedopdescholastici),maarwelinvloedrijk(beidestromingenzijnvan invloedzijngeweestoplateremiddeleeuwsetheorieënvanperceptie) 4.Ikbendanooknieuwsgierignaardeze benaderingvanhugovanst.victor(alsvoorbeeldvandegrieks Latijnsestroming)enwildieperingaanophet voorstellingsvermogenalsbrugtussenwaarnemingenredebinnengedachtevormingoverperceptie.ookwilik graaghetbegripvoorstellingsvermogenbestuderen,omdatditfilosofischgeziencomplexisenopverschillende manierenkanwordenuitgelegd(bijvoorbeeldalseenpassiefbegripofeenactiefvermogen).daarnaastbenik geïnteresseerdinderelatiediehetvoorstellingsvermogenmethetbiologischelichaamheeft.voormijzijn dezevragenrelevantomdatikdenkdatondanksdatergroteverschillentussenmiddeleeuwseenmoderne theorieënvanperceptiebestaan,demiddeleeuwseonskunnenhelpenmethetbegrijpenvandemanier waaroponzezintuigenomgaanmethetverwerkenvaninformatie.ikzalindezebachelorscriptiedaaromde volgendevragenonderzoeken: HoebeschrijftHugovanSt.Victorderol/functievanhetvoorstellingsvermogentussendewaarnemingende rede? Welkerelatieheefthetvoorstellingsvermogenmethetbiologischelichaam(endeinternezintuigen)? OmdezevragentebeantwoordenzalikhetgebruikvanhetvoorstellingsvermogeninHugo swerken Didascalicon en Deunionecorporisetspiritus behandelendoordetekst/tekstdelenteonderzoekenopwelke overeenkomstenenverschillenerzijninhetgebruikvanhetbegrip.daarnaastzaliksecundaireliteratuur gebruikenominzichttegevenindeduidingvanhugo sconceptievanhetvoorstellingsvermogen.tenslottezal ikmetvoorgaandeinformatiemijneigeninterpretatiegevenvandebetekenisvanhetvoorstellingsvermogen (inhetwerkvanhugo). InhetbehandelenvandetweewerkenvanHugovanSt.VictormaakikgebruikvandeEngelsevertalingvan Didascalicon vantaylor 5 endelatijnsetekstvan Deunionecorporisetspiritus,zoalsopgenomeninde 1 Zicht,reuk,gehoor,smaakentast. 2 Diverseindelingenbestondenhiervoor,Augustinusmaaktebijvoorbeeldgebruikvaneenenkelinternzintuig,Avicennahadeen vijfvoudigeindelingmet commonsense,hetvasthoudendevoorstellingsvermogen,hetsamenstellendevoorstellingsvermogen,de oordelendekrachtendeherinnerendekracht.latereauteurs(bijvoorbeeldalbertusmagnus,thomasvanaquino)hadden3,4 of5 voudigeindelingen.bron:vanoudheusden2011.paperoverdeinternezintuigenvoorhetvakmiddeleeuwsewijsbegeerte,universiteit Utrecht. 3 Smith,2010,pag Smith,2010,pag DitzalikinverwijzingenverderaanduidenalsDidascalicon,Boek#.Volledigebronis:HugodeSanctoVictore,(jaartalonbekend).The DidascaliconofHughofSt.Victor:amedievalguidetothearts(transl.fromtheLatinwithanintrod.andnotesbyJeromeTaylor),

3 PatrologiaLatinadatabase 6.Taylorspreektvan imagination,in Deunionecorporisetspiritus wordt imaginatio gebruikt,beidezalikvertalenals(het)voorstellingsvermogen 7. Waarneming, rede en voorstellingsvermogen OmtebegrijpenhoeHugovanSt.Victorhetvoorstellingsvermogenalsbrugziettussenwaarnemingenrede,is hetgoedomeerstteonderzoekenopwelkemanierhijaankijkttegen(zintuiglijke)waarnemingenderede afzonderlijk,alvorensteontdekkenhoehijhetvoorstellingsvermogendaartussenplaatst. InhetboekIvan Didascalicon legthugowaarnemingenredeuitinrelatietotdedriedelingvandeziel 8.Hij geefthieraandatdekrachtvandezielbestaatuitdriedelen.heteerstedeelvandezielbestaatuithet onderhoudenenvoedenvanhetlichaam,hettweededeelishetoordeeluitdezintuiglijkewaarneming (judgementofsenseperception)enhetderdedeelisdekrachtvandegeestenderede(mind/reason),hetdeel waaralleendemensoverbeschikt.hugobeschrijftwatdeverschillenzijntussendedriedelenvande menselijkezielenookhoedezeonderlingsamenwerken.zoheefthettweededeelvandezielheteerstedeel vandezielinzichopgenomenals eendeelvanzichzelf 9 envoegthetdaaraantoedeverschillende mogelijkhedenomteoordelenoverobjecten.hetderdedeelvandeziel,dat geheelgeworteldisinderede, gebruiktvolgenshugoheteersteentweededeelvandezielals onderdanen/slaven enkannietalleen zichzelfonderhoudenendedingenomzichheenwaarnemen,maardieookechtbegrijpen.alledierenzijn volgenshugoinstaattotzintuiglijkewaarneming(senseperception)enmakendaarbijgebruikvandiverse zintuigen,waarvanervolgenshemvijfzijnteonderscheiden 10.Zintuiglijkewaarnemingbestaatuithet begrijpenvandevormvandingen (apprehendtheformofthings 11 )enhetonthoudenvandezevormenin opgeslagenbeelden(images).zokaneengeheugen(memory 12 )wordenopgebouwdvanzintuiglijkverkregen indrukkennadatdezintuiglijkewaarnemingisgestoptendewaargenomenobjecten(sensibleobjects) verdwenenzijn,ofhetzintuiglijkelichaam(sensiblebody)zichheeftverwijderd.afhankelijkvandevermogens vandespecifiekedierenkunnendezebeeldendanvooreenbepaaldeduurwordtbehouden.omdatdieren dezebeeldenechteropeenverwarrendeentroebelemanierbezitten,zijnzenietinstaattothetcombineren ofsamenvoegenervan.zekunnenbeeldennietterughalenofoproepenenhebbendaardoorookgeenkennis vandetoekomst.alleendemensisdoorzijnredeinstaatomzijnindrukkenuitdezintuiglijkewaarneming volledigtebevattenentebegrijpen(completeactofunderstanding). Watbetreftde(zintuiglijke)waarneming,gaatHugoin Didascalicon ofin Deunionecorporisetspiritus nergensinopverschillentusseninterneenexternezintuigen.daarwaarhijpraatoverdezintuigen,gaathet overdeklassiekevijf(externe).hijbehandelthetvoorstellingsvermogennietalseenzintuig,maaralseen bijzondervermogentussenlichaamengeest.alleenineenanderwerkvanhem, Miscellanea,wijdtHugoeen paarzinnenaan interiorsensus en exteriorsensus,inhoofdstuk24waarhijpraatover Overdewaarneming vandemens,devleselijkeendegeestelijke 13.HierkoppeltHugohet exteriorsensus aanhetvleselijkeenhet interiorsensus aanhetgeestelijke.hetvleselijkemoetdaarbijafgewezenwordeninvergelijkingmethet (goede)geestelijke,want alshetvleselijkegebruiktwordt,slaapthetgeestelijkealshetwarein 14.Hijspreekt hiernergensovereenrelatiemethetvoorstellingsvermogen. In DeUnionecorporisetspiritus geefthugooverhetvoorstellingsvermogenaandathetnietvoorallelevende wezensisweggelegd 15.Bomenenplantenbeschikkennietovergevoel(sensificat 16 ),alle bruta dierenwel. 6 DitzalikinverwijzingenverderaanduidenalsDeunionecorporisetspiritus,[Col.##].Volledigebronis:HugodeSanctoVictore,(jaartal onbekend).deunionecorporisetspiritus.zoalsopgenomeninpatrologialatinadatabase(vol.177,col ),completeelectronic versionofthefirsteditionofjacques PaulMigne'sPatrologiaLatina( and ).Website: 7 Ikzalnietverderindiscussiegaanofditdejuistedefinitievanhetbegripis,omdathetookkanwordenvertaaldalsfantasie,verbeelding, ofverbeeldingskracht.omdatikvooralgeïnteresseerdbeninderol/functievanhetvoorstellingsvermogentussenwaarnemingenrede,zal ikwelietszeggenoverhetbegripalseenpassiefofactiefvermogen. 8 IndetraditievanAristoteles. 9,VrijvertaalduithetEngels: allesdatbeschiktoverzintuiglijkewaarneming,beschiktookoverheteerstedeelvandeziel.ditcitaatende volgendecitaten/tekstdelenvandezealineazijnvrijvertaaldnaareentekstpassageuitdidascalicon,boek1,pag Hugogeefthiergeenverdereuitlegoverwelkezintuigenditzijn,ikneemaandathijde klassieke vijfzintuigenbedoelt.(didascalicon, Boek1,pag.49). 11 Apprehend :vatten,begrijpen.verderopindetekstgebruiktaylorook understanding gebruikt,inrelatietotderede. 12 Hiergeïnterpreteerdalsgeheugen,mogelijkzoujeookkunnendenkenaaneenherinnering. 13 HugodeSanctoVictore,(jaartalonbekend).Miscellanea,Tit.XXIV,Col.0490D, Desensuhominis,carnalietspirituali. 14 InterpretatievanMiscellanea: (..)etcumexteriorsensus,idestcarnalis,suobonoutitur,tuncmentisinteriossensusquasiobdormit. 15 Deunionecorporisetspiritus,[Col.0286C]Volledigtekstdeelwaardezealineaopisgebaseerd: Vegetatenimquaedam,nonsensificat sicutarboresetplantas,etuniversainterragerminantia;quaedamautemvegetatetsensificat,sicutbrutaanimantiaomnia,inquibus quaedamsuntquaesensumtantumhabent,imaginationemnonhabent;quaedamquaesensumetimaginationemhabent. 3

4 Hiervanbeschikkensommigealleenoverdewaarneming 17,anderebeschikkenzoweloverdewaarnemingals overhetvoorstellingsvermogen.hetvoorstellingsvermogen isindegevoeligheid(sensualitate),enhet werktuigvandegevoeligheidendeoorsprongvanhetvoorstellingsvermogenzijnindewaarneming 18.Verder maakthugoonderscheidttussendierenmetenzonderrede,dierenzonderredebeschikkenvolgenshemwel overhetvoorstellingsvermogen 19. UitdezebeschrijvingenvanHugoblijktdathetbeschikkenoverderededusgeenvoorwaardeisvoorhet hebbenvanhetvoorstellingsvermogen.hethebbenvandewaarnemingisdatwel.indewaarnemingligt kennelijkdeoorsprongvanhetvoorstellingsvermogen.mijnuitgangspuntisdatdoordezeoorsprongnaderte bestuderen,ikmeertewetenkankomenoverdeaardvanhetvoorstellingsvermogen.ikziedaarbijhet lichaamalsstartpunt,omdatditnoodzakelijkisvoorhetfunctionerenvandezintuigenenhetwaarnemenvan debuitenwereld.uitdemanierwaarophugodewaarnemingenderedealsonderdelenvandekrachtenvan dezielziet,valtoptemakendatzijnopvattingenoverdezielalsoverkoepelendgeheelnodigzijnomte begrijpenhoehetvoorstellingsvermogentussenwaarnemingenredestaatenfunctioneert.daaromzieikde zielalstweedebelangrijkeuitgangspuntomhetvoorstellingsvermogennadertebestuderen.alslaatstezalik danderelatievanhetvoorstellingsvermogenmetderedebeschrijven. Relatie van het voorstellingsvermogen met het (biologische) lichaam In Deunionecorporisetspiritus beschrijfthugoopwelkewijzehetvoorstellingsvermogeninhetlichaam aanwezigis.waarnemingviadeogen 20 speelthierbijeenbelangrijkerol.viadeogen 21 wordtinformatie(de vormvandedingen)uitdebuitenwereldopgenomen 22.Viazeven lagen (tunica)indeogen,gaatdeze informatievervolgensdoordrielichaamsvochten(humores),wordthetgereinigdenverzameld(ofvergeleken, zievoetnoot22)enonafgebrokentotaandehersenen(cerebrum 23 )gevoerd,waarhetvoorstellingsvermogen (verbeelding?)totstandwordtgebracht 24.Daarnagaathetvoorstellingsvermogenovervanhetvoorstedeel vanhethoofdnaarhetmiddelste,waarhethetwezenvandezielaanraakt(hetredelijkvermogenvande ziel/geest?) 25.Hetvoorstellingsvermogen roeptonderscheidingop,inzoverrealgereinigdenheldertotstand gebracht,zodatdezeaandezielwordtverbonden 26.Hugomaaktonderscheidtussenhoeditproceszich afspeeltinhetlichaamvanmetderedebegaafdewezens,integenstellingtotindatvanredelozelevende wezens.hetverschilzitinhetovergaanvanhetvoorstellingsvermogennaarde cellaphantastica 27,eenproces 16 Hetwerkwoord sensificare betekent gevoeligmakenvoor.bijdeinterpretatievandealinea(zievoetnoot12)hebikervoorgekozen datbomenenplantengeengevoelhebben.jekanjeookafvragenoferbedoeltwordtdatzegeengevoelopwekken. 17 Sensum ishiervertaaldalswaarneming,kanookvertaaldwordenalsgewaarwordingofwaarnemingsvermogen.indittekstdeelkande lijdendevormzowelvansensusofsensumkomen. 18 Deunionecorporisetspiritus[Col.0285C]:( Theophaniaestinrevelatione,intelligentiaincontemplatione),imaginatioinsensualitate,in sensuinstrumentumsensualitatis,etorigoimaginationis. 19 Deunionecorporisetspiritus,[Col.0287D].Hugospreekthierover vimimaginandi,datjekanvertalenalskrachtvande verbeelding/hetvoorstellingsvermogen). 20 VolgensSheridan1962,pag.64kanhetvoorbeeldvandeogenwordentoegepastopdeandereexternezintuigen.Indittekstdeel (tussen[col.287ben287c]van Deunione geefthugoalleenaanhoeviadeogeninformatiewordtopgenomen.laterindetekstkomt Hugowelterugopdeanderezintuigen:[Col.0288A] Sensusnamquesivepervisum,siveperauditum,siveperolfactum,sivepergustum, sivepertactum,extrinsecuscorpuscontingensformatur,ipsamqueformamexcorporiscontactuconceptamintrinsecusreducensper meatussingulissensibusemittendisetrevocandisintrorsumdispositosadcellamphantasticamcolligit,eamqueillipartipurioricorporei spiritusimprimensimaginationemfacit. 21 Bundy,1927,pag.199,geeftaandathetgezichtsvermogennietalleenbestaatuithetlichamelijkeoog,maardaterookeeninneroogis datwerktalsweonsdingenherinneringen,enookeenderdetranscendentoog,zoalstoenmozesgodaanschouwde. Dezintuigenende internekrachtenvande3cellenkunnenhelpenbijhetinterpreterenvanboodschappen,maareriseenhogerevormvankennisdieboven delagerestadiavangedachtengaat. 22Deunionecorporisetspiritus[Col.0287B C]: Formanamquereisensibilisperradiosvisionisforisconcepta,operantenatura,adoculos usqueretrahitur,atqueabeisdemsusceptavisionominatur. 23 Cerebrumzijnindemodernetijddegrotehersenen,Latijnsevertalinggeeftgewoonhersenen. 24Deunionecorporisetspiritus[Col.0287B C]: Deindeperseptemoculorumtunicasettreshumorestransiens,novissimepurificataet collataintrorsumadcerebrumusquetraducitur,etimaginatioefficitur.onduidelijkishoe collata hieropgevatmoetworden.isdithet verzamelenvaninformatie,ofwordtinformatieookvergeleken?. 25 Deunionecorporisetspiritus,[Col.0287C): Posteaeademimaginatioabanteriorepartecapitisadmediamtransiens,ipsumanimae rationalissubstantiamcontingit. 26 Deunionecorporisetspiritus,[Col.0287C](volgendnatekstinvoetnoot21) excitatdiscretionem,intantumjampurificataetsubtilis effecta,utipsispirituiimmediateconjungatur. 27 Deunionecorporisetspiritus,[Col.0288A]. 4

5 datbijredelozewezensnietoptreedt,maarbijredelijkewezenszorgendezeervoordatercontactkanzijnmet degeest,zodatdiehetvoorstellingsvermogen maakt enzijnstempelkanzettenopdelichamelijkeindrukken. HoeHugodefunctievanhetcerebrumende cellaphantastica ziet,enderelatietussendetweestructuren, wordtnietduidelijkinzijntekst.taylor 28 neemtinzijninterpretatievanhugohetcerebrumende cella phantastica samenindehersenen(vanzowelmensenalsdieren),waardevormenuitdebuitenwereld voorstellingenworden(enpuurlichamelijkzijn).volgenstaylorishetverschildatbijmensendeze voorstellingenovergaannaarhetmiddelstedeelvandehersenen,waarderedezereinigtenspiritualiseertom deredeaanteraken.inhugo stekstzijnnaarmijnideedezeelementenechternietaanelkaargekoppeldzoals Taylorhetbenadert(het cerebrum ende cellaphantastica wordeninverschillendetekstdelengenoemd)en gaathetvoorstellingsvermogenbijredelozewezensjuistnietovernaarde cellaphantastica.bundygeeftdit laatsteookaanenzegtoverde cellaphantastica datdaar desimpelsteweergavenvandezintuigenworden gebracht 29.Hugogaatverdernietinopdestructuurvandehersenen,waarschijnlijkwasditvoorhemookniet heelbelangrijk.bundygeeftaandatvoorhugoalsmysticusinformatieoverervaringenfenomenenalleenin zoverreinteressantwasalshetbijdroegaan visionofthehighestsort 30,ofditbelemmerde.Demensdient zichbezigtehoudenmetbeschouwing,hetbegrijpenvanzakendiehogerzijndanzintuiglijkewaarneming,(en hogerdangedachten) 31. HetvoorstellingsvermogenligtvolgensHugo buitenhetwezenvanderedelijkeziel 32 enisvolgenshugoniets andersdande gelijkenisvanhetlichaam 33.Hetnoemenvandestructurenindehersenenalslocatiewaarhet voorstellingsvermogentotstandwordtgebracht,lijktditteonderstrepen.omhetonderscheidtussenlichaam engeesttebenadrukken,citeerthugoeenaantalkeerbijbeltekstenuitjohannes,zoals watgeborenwordtuit vlees,isvleesenwatgeborenwordtuitdegeest,isgeest 34.HiermeegeeftHugoaandatlichaamengeestniet uitelkaarkunnenvoortkomen.ookindesecundaireliteratuurwordthetvoorstellingsvermogeninhetwerk vanhugogeïnterpreteerdalspuurlichamelijk.sheridan 35 geeftaandathetvoorstellingsvermogenlichamelijk indenatuurblijft,hoeverhetookgepurificeerdwordt.haureauverondersteltdathugohet voorstellingsvermogenindewereldvandegevoeligheidzet(zievoetnoot33),waarhetzichkandoengelijken oplichamenindebuitenwereld,diehetaandeintelligentiedoorgeeft 36.Bundygeeftaandathet voorstellingsvermogennietalleendenatuurmaarookdeeigenschappenvanhetlichaambehoudtalshetbij degeestkomt.hijvatsamendathetvoorstellingsvermogengelijkenisvertoontmetzin/waarneming(sense)en dathetinzijnhoogstevormdelichamelijkezielkaninformeren,eninzijnlaagstevormhetrationelelichaam, deredeaanrakend 37.VolgensWetherbeewordthetvoorstellingsvermogen,wanneerhetvanzintuiglijke waarneming(senseperception)naardehersenenovergaat, quasispiritueel ennoemthugoditvitalis sapientia(hierzaliklaterbijderedeverderopingaan) 38. Delichamelijkheidvanhetvoorstellingsvermogenisdusweleenbijzondersoortlichamelijkheid,wanthet voorstellingsvermogenslaagter,ondankszijnlichamelijkheid,welinomcontacttemakenmetdeziel(en/of metderede).hetvoorstellingsvermogenstaatdusincontactmetdebuitenwerelddoordevormenvan lichamenuitdezintuiglijkewaarnemingenincontactmetdezieldoorhetoverbrengenvandezeindrukken. Overdemanierwaarophetvoorstellingsvermogenhiertoeinstaatis,wordtnieteenduidiggedacht.Volgens Spruit 39 geefthugogeendetailsoverhoedeoverdrachttussenfysiologischgeorganiseerdezintuigenende immateriëlezieldaadwerkelijkoptreedt.spruitvindtdatdecommunicatiediehugotussendetwee 28 TayorineenvoetnootvanDidascalicon(201n37,pag.201)overDeunionecorporisetspiritus(PL,CLXXVII,287Bff). 29 Bundy,1927,pag Bundy,1927,pag Bundy,1927,pag Deunionecorporisetspiritus,[Col.0287D): Quodenimimaginatioextrasubstantiamanimaerationalissit,(argumentumestquodbruta animaliavimimaginandihabereprobantur,quaerationemomninononhabent). 33Deunionecorporisetspiritus,[Col.0288A),vertalingvan Ergoimaginationihilaliudestquamsimilitudocorporis,daaromwordthet vertaaldmetgelijkenisvan(genitivus),vrijervertaaldzoujemisschiennogkunnenzeggen overeenkomstigmethetlichaam. 34 Deunionecorporisetspiritus,[Col.0287C] Quodnatumestexcarnecaroest(JoanIII). 35 Sheridan,1962,pag Haureau,1886,pag : Aveclememedocteur,iletablitl imaginationdansladomainedelasensibilite,ou,dit il,ellesémploiea faconnercertainessimiltudesdescorpsexterieurs,quélletransmetensuitealíntelligence.hetfransesensibilitékomtvermoedelijkvan hetlatijnsesensualitas. 37 Bundy,1927,pag Wetherbee,1976,pag Spruit,1994,pag

6 suggereert,lijktoptetredenzonderdaadwerkelijkcontact.spruitgaathierechternietinophet voorstellingsvermogen,maartrekteenverbandmetde speciesdoctrine enschrijftaanhugodegedachtetoe datdezintuigenvrijautonoomoptredeninhunrelatiemetderationeleziel.hetlijktalsofspruithetbelang vanhetvoorstellingsvermogenhiernietopmerkt.indetekstvan Deunionecorporisetspiritus geefthugoals enigeaanwijzingvoordeoverdrachtdathetvoorstellingsvermogenzelfofvanzelfhetwezenvandezielraakt (voetnoot[col.0278c]).volgensbundy 40 encocking 41 (diehierbijnaarbundyverwijst)gebruikthugode termen sensualitas en sensus omdemaniervanhetrakenvandezieluitteleggen.bundyencockinglaten dezetweetermenonvertaaldenbundylegtderelatiealsvolgtuit:vooreenmystiekedenkeralshugoiser nietshogerdancommunicerenmetgod.omditmogelijktemakeniseenperfecteeenheidtussengodende geestelijkemensnodig,degeestelijkemenskanalleenwordenverkregenalszijneigenlichaamengeestin eenheidzijn.alleenindieeenheidkangodafdalenrichtingdemensenkandemensopstijgenrichtinggod (zoalsbijhetverhaalvanmozes).deafdalingvangodvindtplaatsinopenbaring,hetopstijgenvandemensin beschouwing(enveroorzaaktintelligentie).denoodzakelijkeeenheiddiedemenshiervoornodigheefttussen zijneigenlichaamengeest,legthugo(volgensbundy)uitmet sensualitas,waarinbundyhetcontactvande geestmetmaterieziet.deze sensualitas wordtnoodzakelijkvoorafgegaandoorhetvermogenvan sensus ; volgensbundyzijn sensualitas en sensus inderelatietussenlichaamengeest,analoogaanbeschouwingen openbaringinhetopstijgenvandegeestnaargod 42.Bundyschrijftdeanalogieverdernietuit,maarvolgens zijnredeneringkanhetlichaamdoordesensualitasopstijgenrichtingdegeestendaaltdegeestviade sensus afnaarhetlichaam.envolgensbundyishetvoorstellingsvermogendenaamdiehugoaanhetinstrumentvan de sensualitas geeftenishetafhankelijkvande sensus.hetvoorstellingsvermogenisduseeninstrument datwordtingezetomeeneenheidtussenlichaamengeesttebereiken,waarmeedemensuiteindelijkin contactkankomenmetgod. VolgensBundystaathetvoorstellingsvermogenbijdenkersvaaktussenhetmateriëleenhetimmateriëleinen neemthetdeelaandenatuurvanbeide 43.WaarBundy 44 aangeeftdathugovooralgeïnteresseerdisinde zakendiedeervaringenhetmateriëleoverstijgen,zogeeftsheridan 45 juistaandathugoderealiteitenhet belangvanelkvandecomponentenvandemenselijkesamenstellingbenadrukt.zowellichaamalszielmaken demenselijkenatuur 46.WelzietHugovolgensSheridandaarineenjuistehiërarchie,waarbijdezielbovenaan staat.hetlijktmedathugoplaatsheeftvoorzowelhetlichamelijkealshetgeestelijkeendatelkzijneigenrol speeltbijhetbereikenvaneeneenheidtussenlichaamengeest.beidezijnnodigenafhankelijkvanelkaar.het voorstellingsvermogenvormteenbelangrijkeschakeltussendetweewereldenenkanalsinstrumentworden ingezetomeeneenheidtebereiken.hetlichaamisdaarbijdenatuurwaaruithetvoorstellingsvermogen voorkomtenwaarinhethuist.hetisookdoorhetvoorstellingsvermogendatlichaamengeestmetelkaarin contactkunnenkomen.bijwezensdieoverderedebeschikken,ishetvoorstellingsvermogeninhetlichaamop eenanderemanierindehersenenaanwezigdaninredelozewezens. Erishierbovenalietsgeschrevenoverdathetvoorstellingsvermogenindrukkenuitdebuitenwereldaandeziel doorgeeftenzorgtvooreeneenheidtussenlichaamengeest.hieronderzaliknaderingaanopderelatiedie hetvoorstellingsvermogenmetdezielheeft. Relatie van het voorstellingsvermogen met de ziel Omderelatietussenhetvoorstellingsvermogenendezieltebegrijpen,ishetonderscheiddatHugomaakt tussendatwat intelligible endatwat intellectible is,inrelatietothetverkrijgenvankennis,eenbelangrijk punt.hetonderscheidvanendeverhoudingtussen intellectible en intelligible iscomplex 47 enhugo beschrijftdanookopverschillendemanierenwatdetweezakenonderscheidtenverbindt.inboek2van Didascalicon 48 starthijdooreenrelatieteschetsentussenwiskundeentheoretischefilosofie 49.Deeerste 40 Bundy,1927,pag Cocking,1991,pag Bundylaatdetermen sensualitas en sensus onvertaald. Sensualitas interpreteerikalsgevoeligheid, sensus alswaarneming. 43 Bundy1927,pag Bundy1927,pag Sheridan,1962,pag InteressantisdatSheridanbijHugoeennadrukzietopdeintegratievanlichaamengeestbinnenhetindividu(pag.60). 47 OmdatHugoveelverschillendedingenaanduidtals intellectible en intelligible,enhiersomstegenstrijdiginis,kiesikerhiervoorom dezebegrippenniettevertalenvanuithetengels. 48 Didascalicon,Boek2,hoofdstuk3,pag Hugobedoelthierbijdeeducatieve/leerzamewetenschap,dienietsvandoenheeftmetdelinkdiemeninzijntijdlegdebijastrologie 6

7 wetenschaphoudtzichvolgenshembezigmettheoretischekennis,overabstractekwantiteit.boethiusduidt daarbijvolgenshugodewiskundeaanals intelligible endetheologieals intellectible.datwat intellectible is, iseeuwigdurend,eenenhetzelfdemetzijneigengoddelijkheidendatkannooitbevatkanwordendoorde zintuigen,maaralleendoordegeestenhetintellect 50.Hugodoelthierbijophetzoekennaarbeschouwingvan Godendeonlichamelijkeziel.Het intelligible bevattevanoorsprongwel intellectible substantie,maardoor hetcontactvandezesubstantiemetlichamenisdesubstantiegedegenereerdnaareenlagerniveau 51. SommigedingenkunnenvolgensHugotegelijkertijdbeidezijn,dooronlichamelijkenonwaarneembaartezijn voordezintuigen(=intellectible)endoorgelijkenistehebbenmetwaarneembaredingenzonderzelfeen waarneembaardingtezijn(=intelligible) 52.Het intelligible wordtalleendoorhetintellectwaargenomen,maar zelfbeschikthetookoverhetvoorstellingsvermogenendezintuigenenkanhierdoorallezakenvande waarnemingbevatten.doorzintuiglijkeindrukken haasthet intelligible zichnaarbuiten,richtingdezichtbare vormvanlichamenenalsdaarmeecontactisgemaakt,wordtdevormvandelichamendoorhet voorstellingsvermogennaarbinnengetrokken.het intelligible wordtdanweggesnedenvanzijnsimpelheid, elkekeerdatindrukkenuitdevijandigezintuiglijkeervaringerindoordringen.maar,verplaatsendvanafleiding naarpuurbegrip,verzamelthet intelligible zichzelfineen,endoordeeltenemenin intellectible substantie, raakthetmeergezegend 53.Smith 54 geeftalsinterpretatiehiervandathetde ziel isdiezichnaarbuitenhaast omlichamelijkeobjectentebegrijpen,terwijlindevertalingvantaylorhetgaatomhet intelligible.het intelligible zoalshugodat(indevertalingvantaylor)beschrijft,isnietoverlappendmetdeziel.het onderscheidtussen intellectible en intelligible iswelvanbelanginhugo sinterpretatievande onlichamelijkeensimpele ziel,demanierwaaropdieviadezintuigenafdaaltenhoehet voorstellingsvermogendaarineenrolspeelt: Forthenatureofspiritsandsouls,becauseitisincorporealand simple,participatesinintellectiblesubstance;butbecausethroughthesenseorgansspiritorsouldescendsin differentwaystotheapprehensionofphysicalobjectsanddrawsintoitselfalikenessofthemthroughits imagination,itdesertsitssimplicitysomehowbyadmittingatypeofcomposition.fornothingthatresemblesa compositecan,strictlyspeaking,becalledsimple 55.Dezielkanzichdusmetbehulpvan zijn voorstellingsvermogenlatenlijkenopdefysiekeobjectenomdezetekunnenbevatten,waardoordezielzijn simpelheidverlaateneensamenstellingwordt.hugogeeftverderaan: het intellectible inonsiswat begrijpenis,het intelligible iswathetvoorstellingsvermogenis 56.BegrijpenisvoorHugo pureenzekere kennisvanenigeprincipesvanzaken,namelijk,overgod,overideeëneneerstematerieenvanonlichamelijke substanties.hetvoorstellingsvermogenisechterzintuiglijkgeheugen 57,opgestelduitsporenvanlichamelijke objectenonlosmakelijkverbondenindegeest:inzichzelfbezithetnietszekeralseenbronvankennis 58.(Op hetverwervenvankenniszaliklaterterugkomen,bijdebehandelingvanderede). ZielendegenererenvolgensHugovan intellectible naar intelligible wanneerzeafdalennaarhet voorstellingsvermogenvanhetzichtbareobject 59,vanuit depuurheidvanhetsimpelebegrijpen, ongehinderddoorlichamelijkedingen.dezielen rakennogmaalsmeergezegendwanneerze,zichzelf verzameldvanuitdezeafgeleidestaatteruggaannaardebronvanhunnatuur.hierkomendezielentotrust, gemarkeerdalswarehetdegelijkenisvanhetmeestoverstijgendenumerieke 60. (Didascalicon,Boek2,pag.62 63). 50 Didascalicon,Boek2,hoofdstuk3,pag.62 63,vrijvertaaldvan Theintellectibleisthatwhich,everduringofitself,oneandthesamein itsowndivinity,isnoteverapprehendedbyanyofthesenses,butbythemindandtheintellectalone. 51 Didascalicon,Boek2,hoofdstuk3,pag Didascalicon,Boek2,hoofdstuk3pag Didascalicon,Boek2,hoofdstuk3pag.64.Vrijevertalingvan. whilethroughsenseimpressionsitrushesouttowardthevisibleforms ofbodies,and,havingmadecontactwiththem,drawsthemintoitselfthroughimagination,itiscutawayfromitssimplicityeachtimeitis penetratedbyanyqualitiesenteringthroughhostilesenseexperience.butwhen,mountingfromsuchdistractiontowardpure understanding,itgathersitselfintoone,itbecomesmoreblessedthroughparticipatinginintellectiblesubstance. 54 Smith,2010,pag Didascalicon,Boek2,hoofdstuk3,pag Didascalicon,Boek2,hoofdstuk5,pag Erbestaanverschillendeinterpretatiesofhetvoorstellingsvermogengeheugenis,ofdaareenrelatiemeeheeft.Minnis(pag.242)geeft bijvoorbeeldaandathetvoorstellingsvermogendoorgeheugen eenlenskanzijnnaargebeurtenissenuithetverleden.opderelatie tussenhetvoorstellingsvermogenenhetgeheugenzalikindezescriptienietheeldiepingaan. 58 Didascalicon,Boek2,hoofdstuk5,pag Didascalicon,Boek2,hoofdstuk5,pag Hijziethiervooraanwijzingeninrelatietoteensoortnummer en vermenigvuldigingslogica(zielishetgetal1,hetlichaamis2).hierdoorwilhugolatenziendatallesdatbestaatuitsamenstellingenvan deelbaarhedenofondeelbaarheden,zelfookdeelbaarofondeelbaaris. 60 Didascalicon,Boek2,hoofdstuk5,pag.66,citatenvandezealineazijnvrijevertalingenvan: Andnowyouseeclearlyenough,Ishould think,howsoulsdegenerateformbeingintellectiblethingstobeingintelligiblethings,when,fromthepurityofsimpleunderstanding 7

8 Hugogeeftdusmeerdereverbandentussenhet intelligible enhetvoorstellingsvermogen.hijgeeftaandat het intelligible overhetvoorstellingsvermogenbeschikt,omcontacttekunnenmakenmetlichamen.maar ookgeefthijaandathet intelligible inonshetzelfdeisalshetvoorstellingsvermogen(hierishugodus tegenstrijdig).omdatdezielkanafdalenvan intellectible naar intelligible,kanditdusgaanoverderelatie tussendezielenhetvoorstellingsvermogen,dieookdubbelis.hetvoorstellingsvermogenkanwordenopgevat alseenonderdeelvandeziel,ofalleeneenmiddeldatdoordezielwordtingezet.sheridan 61 ziethet voorstellingsvermogeninhugo swerkalseeninstrument,doordeactiviteitervankunnendezichtbarevormen vanlichamendezielbinnendringen.dezintuigenlatendeziel ontmoeten metdezelichamen,het voorstellingsvermogenlaatditgebeuren.doorhetcontactvandemenselijkezielmetdezelichamen,kande zielkennen.ookbundygafalaandathetvoorstellingsvermogeninhugo swerkeeninstrumentis,datingezet wordtvoorhetverkrijgenvaneenheidtussenlichaamengeest(ziel).tochvindikhetnieteenduidigvastte stellen,ofhetvoorstellingsvermogenalleeneeninstrumentvandezielis,ofdaarookeenonderdeelvan.de liggingvanhetvoorstellingsvermogen,tussenlichaamengeest,suggereerteenliggingtussenverschillende krachtenvandeziel,diehugoinzijndriedelingvandezielaanhoudt.hetvoorstellingsvermogenkanook wordengezienalseennoodzakelijkverbandtussende2 e en3 e krachtvandezielenkannietalleen instrumenteel,maarookalsafzonderlijkonderdeelwordenbenaderd.hugo stekstbiedthiervoormijgeen duidelijkeaanknopingspuntenomvooreenvandetweetekiezen,zoalssheridanenbundyweldoen. Relatie van het voorstellingsvermogen met de rede Naderelatiediehetvoorstellingsvermogenmetdewaarneming,hetlichaamendezielheeft,zalikalslaatste ingaanopderelatievanhetvoorstellingsvermogenmetderede. Hetverwervenvankennisenhetkunnenoordelenoverdiekennis(wetenschap)isvoorHugoeenbelangrijk thema.voorhetvoorstellingsvermogenlijktereenbelangrijkerolweggelegdbijhetverwervenvankennis(zie voorgaandetekstdelen)enhetkunnenoordelenoverindrukkenuitdebuitenwereld.inboek1van Didascalicon geefthugoaandathetvoorstellingsvermogeneensuggestiegeeftvoorhoewezintuiglijke indrukkenkunneninterpreteren,maardathetvolledigbegrijpenervanalleenbevestigdkanwordendoorde rede: It 62 notonlytakesinsenseimpressionsandimageswhichareperfectandwellfounded,but,bya completeactofunderstandingitexplainsandconfirmswhatimaginationhasonlysuggested 63.Hijvervolgtdat hoeweindewereldstaan,hoortbijonzegoddelijkenatuurdienamelijk niettevredenismetalleendekennis vandedingendiezichaanonzezintuigenvoordoen,maar,inaanvullingdaarop,is(dezenatuur)instaatom, zelfsaandedingendieverwijderdzijnvanonzezintuigen,namentegeven,diehetvoorstellingsvermogenheeft bevat 64 uitdezintuiglijkewereld,enmaakthet,doorderangschikkingvanwoorden,kenbaarwathetheeft begrepen byreasonofunderstanding 65.Hethoortookbijdezegoddelijkenatuuromtezoekennaarnogniet gekendedingenenomnietalleenvandedingentewetenofzebestaan,maarwatdenatuurvandezedingen is,metwelkeeigenschappenenvoorwelkdoel.erlijkthiernaarmijnideevoorhetvoorstellingsvermogeneen rolweggelegdalstussenoordelaaroverinformatieuitdewaarnemingvoordathetdefinitieveoordeeldaarover doorderedewordtbevestigd(hetvoorstellingsvermogenoppertmogelijkeopvattingeneninterpretaties,de redekiestengeefteeneindoordeel).ookhelpthetvoorstellingsvermogenbijhetverwoordenvande indrukkenuitdewaarneming.derelatietussenhetvoorstellingsvermogenenderedeiseencomplexe,hugo gebruiktin Deunionecorporisetspiritus verschillendemetaforenomdezetebeschrijven.deeerstemetafoor diehugogebruiktisdemetafoorvandeschaduw.hijnoemthet redelijkelichamelijkewezenishetlichtenin zoverrealshetvoorstellingsvermogendeverbeeldingvanhetlichaamis,ishetdeschaduw 66.Desymboliek vanlichtenschaduwisookaanwezigbijhetopstijgenvanhetvoorstellingsvermogennaarderede alseen cloudedbynoimagesofbodilythings,theydescendtotheimaginationofvisibleobject;andhowtheyoncemorebecomemoreblessed when,recollectedthemselvesfromthisdistractedstatebachtowardthesimplesourceoftheirnature,they,markedasitwerethelikeness ofthemostexcellentnumeral,cometorest. 61 Sheridan,1962,pag It slaathierbijterugopde3 e krachtvandeziel,diegeheelinderedeisgeworteldenwaaralleendemensheidoverbeschikt (Didascalicon,Boek1,pag.49). 63 Didascalicon,Boek1,pag NaarEngelseterm conceived,kanookwordengeïnterpreteerdalsbegrepenofvoorgesteld.verderopindezinwordt grasped verbondenaanderede(hiervertaaldalsbegrepen). 65 Didascalicon,Boek1,pag Deunionecorporisetspiritus,[Col.0288B]: Rationalisautemsubstantiacorporealuxest;imaginatiovero,inquantumcorporisimago est,umbraest. 8

9 schaduwkomendenaarhetlicht 67.Hetvoorstellingsvermogennaderthetlichtvanderedewanneerhetde redenadert,maaralshetvoorstellingsvermogenderedeoverstijgt,hulthetvoorstellingsvermogenderede in wolkenenomwikkeltenbedekthem (zievoetnoot65).hetvoorstellingsvermogenkanderedevolgensmijdus helpen,maarookoverheersen.detweedemetafoordiehugogebruikt,ishoehetvoorstellingsvermogenkan wordengedragenalseenkledingstuk.deredekanhetvoorstellingsvermogen(doorbeschouwingofuit zichzelf)dragenalseenkledingstuk,hetvoorstellingsvermogenisdan buitenderedeeneromheenis, waardoorhijhetmakkelijkkanafleggenenontnemen 68.Derelatietussenderedeenhet voorstellingsvermogenalskledingstukkanechterookeenhechterezijn,waarbijhetvoorstellingsvermogenals hetwareeenhuidvormt.volgenshugokanderededezehuid nietzonderverdrietafleggen,voorwiemet liefdeeraanvastheeftgezeten 69.Deredeisdantezeergehechtaanhetvoorstellingsvermogenendegeest wordtteveelbeïnvloeddoordelichamelijkheidvanhetvoorstellingsvermogen.indesecundaireliteratuur wordtoverdezemetaforengezegddathugoermeewaarschuwtvoordemogelijkenegatieveinvloedvanhet voorstellingsvermogen. Derolvanhetvoorstellingsvermogenwordtverschillendgeïnterpreteerd.Cocking 70 noemtditdeambiguïteit vanhetvoorstellingsvermogen,doordathetvoorstellingsvermogentussenhetnatuurlijkeenhetgeestelijkein staatenhetnieteenondergeschikte,maareenbemiddelenderolspeelt.volgensbundy 71 staatinrationele wezenshetvoorstellingsvermogenwelindienstvanderede.hijbespreektdathugoin Deunionecorporiset spiritus aangeeftdatderedehogerisdanhetvoorstellingsvermogen,ookaliserinhetlichaamnietsdat hogerofdichterbijdegeestelijkenatuurisdanhetvoorstellingsvermogen.uithugo sbeschrijvingvande metafoorvanhetlicht,lijkthetmijalsofhetvoorstellingsvermogenderedekan(omindetermenvanlichtte spreken)verduisteren.deredelijktzoenigszinshulpeloosennietinstaatomzichteontdoenvanhet voorstellingsvermogen;hierinishetvoorstellingsvermogennietondergeschiktaanderede.bijdemetafoor vanhetkledingstukgeefthugoduidelijkeraandatderedehetkledingstukkanafleggen,ookalkandatverdriet doen.deredeishierniethulpeloos,maarkanzelfbeslissenomzichvanhetvoorstellingsvermogenteontdoen ofniet;hierinzouhetvoorstellingsvermogenondergeschiktaanderedezijn.debeschrijvingenvande metaforengevennaarmijnideeiniedergevalweerdathetvoorstellingsvermogennietaltijdeen ondergeschikterolindienstvanderedehoefttehebben.hetvoorstellingsvermogenkanmeerzijndaneen passiefvermogenominformatieuitdebuitenwerelddoortegevenaanderede.hetkanookactiefeen oordeelvormen,voordatderededaartoeinstaatis,zelfszoverdathetderedekanoverheersen.hugo waarschuwtmisschienwelvoordezeschaduwkantvanhetvoorstellingsvermogen,maarindemetafoorvan hetkledingstukgeefthijvolgensmijduidelijkaandatderedeervoorkankiezenomhetvoorstellingsvermogen tedragenofafteleggen,endathetvoorstellingsvermogenderededientalnaargelangderededatzelf besluit.indemetafoorvanhetlichtlijkthetalsofalshetvoorstellingsvermogenopeigenhoutjevoorbijde redekangaanenhemkanovertreffen,maaruitdemetafoorvanhetkledingstukblijktdatditalleenmogelijkis alsderededattoelaat.verderopindetekstgeefthugoaandatdezuivereredehogerstaatdanhet voorstellingsvermogenendatderedehethoogsteisvandeziel 72.Deredeheeftnaarmijnideedusde touwtjesinhanden,maarhetmoetoppassenvoorhetvoorstellingsvermogen.hetlijktmeookdathugohier eenbredere(misschienethische)contextaanstipt,datjemoetoppasseninjelevenjeniettelatenverleiden doorhetvleselijkeenhetlichamelijke(enhetvoorstellingsvermogenheeftimmerseenvleselijkeband),maar datjejemoetlatenleidendoordezuivererede.hetvoorstellingsvermogenhebjedanwelnodigomjetelaten informeren,maarderedemoethetdefinitieveoordeelgevenoverdezeinformatie. Hetvoorstellingsvermogengeeftinformatieaanderededoor,watbelangrijkisvoorhetverwervenvankennis (zieookrelatiemetdeziel).volgensbundy 73 ziethugohetuniversumalseenrationeelgeheeldatdoorderede vandemenskanwordengeïnterpreteerd.omhetmateriëlevandewereldtebegrijpenmetderede,ishet 67 Deunionecorporisetspiritus,[Col.0288B]: Etidcircopostquamimaginatiousqueadrationemascendit,quasiumbrainlucemveniens, etlucisuperveniens,inquantumadeamvenit,manifestatur,etcircumscribitur;inquantumillisupervenit,obnubilateam,etobumbrat,et involvit,etcontegit. 68 imaginatioextraeam,etcircaeamquofacileexuietspoliaripossit. Deunionecorporisetspiritus,[Col.0288B]: Etsiquidemratioipsasolacontemplationeeamsusceperitquasivestimentum,eiestipsa 69 Deunionecorporisetspiritus,[Col.0288B]: Siveroetiamdelectationeilliadhaeserit,quasipelliseifitipsaimaginatio,itautnonsine doloreexuipossit,cuicumamoreinhaesit. 70 Cocking,1991,pag Bundy1927,pag Deunionecorporisetspiritus,[Col.0289A]. 73 DeangstvoordelagerefunctiesvandezielishoortvolgensBundybijmysticizoalsHugo(pag.266). 9

10 voorstellingsvermogennodig.marenbon 74 geeftaandatinde12eeeuwhetvoorstellingsvermogenvaakwordt gezienalseenintermediairniveauvandezieltussendegewaarwording(sensation)enderede.somswordthet meergerelateerdaandegewaarwordingenishetdaardoorinferieuraanderede,maarsomswordthetmeer inverbandgebrachtmetderedeenishetdaaromsuperieuraandegewaarwording(zoalsvolgensmarenbon bijhugohetgevalis).in Deunionecorporisetspiritus 75 wordthetvoorstellingsvermogenomschrevenalshet laagsteniveauvanderationelegeestenalshoogsteniveauvandeuniverseleziel,derelatiemetderedeisvan grootbelang,omdat zoalsdeintelligentiederedevanboveninformeertomwijsheid(sapientia)teproduceren, zoinformeerthetvoorstellingsvermogenderedevanafonderdoorkennis(scientia)teproduceren 76.Ook Wetherbee 77 suggereertdathugoeenanalogiemaakttussenhoehetvoorstellingsvermogenderedevan informatievoorzietendekennisdiedoor sapientia 78 verkregenwordtwanneerderedewordtgeïnformeerd doorhetgoddelijke.hetvoorstellingsvermogendientalleenderedeendezielwanneerhetinformatievan lichamen onbesmet doorgeeft 79.Dathetvoorstellingsvermogenbelangrijkisvoorhetverwervenvankennis, lijktmeduidelijk.aandeenekantgeefthugoaandathetvoorstellingsvermogenzintuiglijkgeheugenis (sporenvanlichamelijkeobjecten),datinzichzelfnietszekeralseenbronvankennisbezit.aandeanderekant geefthetvoorstellingsvermogenweleenindrukofoordeeloverdebuitenwereld,voordatderededaareen eindoordeeloverheeft,enkanderedenietzonderdeinformatievanhetvoorstellingsvermogen.deredeis dusafhankelijkvanhetvoorstellingsvermogenvoorhetverwervenvankennis. Voorstellingsvermogenincontext DemanierwaaropHugohetvoorstellingsvermogenbeschrijftendefunctiesdiehijhettoekentiserg uitgebreid.inhoeverrehetbijzonderisofafwijktvanzijntijdgenoteneninhoeverrehijgebruikmaaktvanhet samenkomenvanideeënuitverschillendetraditieszijnuitgebreidevragen,dieikhierslechtsheelkortaande ordezallatenkomen.ikzalalleenderelatievanhetvoorstellingsvermogentotdeinternezintuigenproberen teschetsen. DemanierwaaropHugonaarhetvoorstellingsvermogenkijkt,lijktopideeënvantijdgenotenoverhet voorstellingsvermogenalsinternzintuig,maarwijktookafinzoverredathijhetvoorstellingsvermogengeen zintuignoemt.hetislastigomderelatievanhetvoorstellingsvermogentotdeinternezintuigente beschouwen.bloomfield 80 verondersteltdatdegeschiedenisvanhetvoorstellingsvermogenextreemcomplex is.zowelhetconceptalsdeterminologievanhetvoorstellingsvermogenbevatgeenhelderegrenzenof stabiliteit,daardoorbestaaterondanksvelestudiesnoggeenconsistentesynthese.bundy 81 geeftookaandat erindemiddeleeuwengeenconsistentetheorieoverhetvoorstellingsvermogenis.hugogeeftvolgenshem welongebruikelijkveelaandachtaanhetvoorstellingsvermogen 82.Wetherbee 83 onderscheidtvoorhet voorstellingsvermogenbijtwaalfde eeuwsedenkerstweeaanelkaargerelateerdeinterpretatiewijzen.als eerstebestaaterhetvoorstellingsvermogen alsvermogenofkrachtomsnelietswaartenemen,ietsdat reageertopzintuiglijkewaarnemingendatooksynthetiseert,ineenzodanigematedatdevormtoegankelijkis voorderedeenhetgeheugen.tentweedekanhetvoorstellingsvermogeneeninternzintuigzijn,dat instaat isomviageheugeneenbeeldtevormenvanobjectenvanhetdenkenofvanverlangens.kijkendnaardit onderscheid,ishetvoorstellingsvermogenbijhugozekereenkrachtomsnelietswaartenemen,aangezien heteeneersteoordeeloverdezakenvelt,hetpastbinnendeeerstebeschrijvingvaneenreactieopzintuiglijke waarnemingeneenkrachtdiezorgtvoorsynthesebijhetdoorgevenvaninformatieaanderede.hugonoemt hetvoorstellingsvermogennietalsinternzintuig.aangezienhetweleenrolspeeltbijhetterughalenvan informatieoverzintuiglijkeindrukken(uithetgeheugen)wanneerdienietaanwezigzijn,iserweleenlinkmet beeldvorming,derelatiemetobjectenvanonsdenkenofonzeverlangensisalleennietzoduidelijkbijhugo aanwezig.naarmijnmeningdoethetonderscheidvanwetherbeegeenrechtaandevelerollenenfunctiesdie Hugohetvoorstellingsvermogentoeschrijft,wanthetisveelmeerdandat.Misschien,omdathet 74 Marenbon,2001,pag Marenbonzietditookterugkomenin Didascalicon (onderscheidintellectible intelligible),waarinboethiusalsbroninvaltteherkennen. 76 Marenbon,2001,pag Wetherbee,1976,pag VolgensWetherbeeduidtHugometvissapientiaaan hetpuntwaarwededingenzodichtmogelijkbijhunnatuurzien,eenpure perceptiedieonsbrengtbijdedrempelvanverlichting.wetherbeenoemtditookwel deverhoogdeperceptievansensibilia,een gepurificeerdevormdiederedeprikkelt.(wetherbee,1976,pag.48). 79 CitaatWetherbee. 80 Bloomfield,1927,pag Bundy1927,pag BundyvolgensCocking,pag Wetherbee,1976,pag

11 voorstellingsvermogentussendewaarnemingenderedestaatenbeidevoorhugovanbelangzijn,heefthij juisthetvoorstellingsvermogennietaangeduidalszintuig,omdathijdaarmeeeennauwererelatiemetde waarnemingzousuggererendanmetderede. Jolivet 84 geeftinhetalgemeenaandathugoin Didascalicon leuntoparistotelesdoordeinvloedvanboethius endebijdragevanuitdearabischewetenschappennegeert.ditlaatsteiseeninteressantpunt,aangezienhugo schreefineenperiodedatgedachtenuitverschillendetraditiessamenkwamenenjolivetsuggereertdathugo bewustdearabischetraditienegeert.toivanen 85 geeftaandatindeontwikkelingvangedachtenoverde internezintuigeninde13 e eeuwaugustinusendevroegelatijnsetraditiealsaanvullingopdearabische bronnenwerdengebruikt.dehoofdstroomvanideeënoverinternezintuigenliepvolgenstoivanenvolgensde manierdatgedachtenvanplatoenaristotelesviavertalingenvandearabischetheorieënweerbijlatijnse denkersterechtkwam.devroegerelatijnsetraditiewaarvanhugodeeluitmaakt,isvolgenshaaronafhankelijk hiervanontwikkeldindevroegemiddeleeuwen.zoalseerderaangegevenbeschrijftsmithdathetwerkvan HugoeengoedvoorbeeldisvanhoevroegLatijnseideeënoverperceptiezichinde12 e eeuwontwikkelden. BinnendezeGrieks LatijnseinterpretatievestromingleunendenkersvolgensSmithopvoorgangersalsPlinius, Macrobius,enookAugustinusenBoethius.Smith 86 geeftaandathugoplatoenaristotelescombineert,door uittegaanvandearistotelischedriedelingvandeziel,endeambivalentietegenoverzintuiglijkewaarneming dietotplatovaltteherleiden.zintuiglijkewaarnemingiseenhulpomzakentebegrijpen,maarhetkanook eenvalstrikzijn,diehetintellectkanafleidenvande juisteopwaartseblikrichtinghetideaal.ookdemanier waaropdeziel naarbuitenstormt omzintuiglijkeobjectenwaartenemen,isvolgenssmithvanplatoafte leiden(ditlaatsteisvoorhetwerkvanhugoeerderindezescriptiealterdiscussiegesteld). IkdenknietdatdeideeënvanHugoonafhankelijkzijnontwikkeld.Hijverwijstzelfin Didascalicon regelmatig naarboethius.in Deunionecorporisetspiritus verwijsthijvoornamelijknaartekstenuitdebijbel.de levenswijzeaanst.victorstondintraditievanaugustinus 87,ikkanmedanooknietvoorstellendatdeze omgevinggeeninvloedheeftgehadopdewerkenvanhugo.watbetreftdearabischetraditiegeven genoemdebronnenaandathugodaarinzijnwerkennietsmeedoet(bewustofonbewust).tochzouikniet willenuitsluitendathijhierkennisvanheeftgehad.st.victorwasnietcompleetafgeslotenvande buitenwereldenstondincontactmetdesamenleving 88.Smith 89 geeftbovendienaandatindearabische traditiedehersenenwordenaangewezenalsbelangrijksteplaatsvoorhetprocesvanzintuiglijkewaarneming (invloedanatomie/fysiologievangalenus)enniethethartzoalsbijaristoteles.indearabischetraditiewordt (volgenssmith)aristotelesmetdeanatomievangalenusgecombineerdinideeënoverdeinternezintuigen, waarbij desensuscommunismethetvoorstellingsvermogen(aristotelesphantasia)wordtgeplaatstinhet voorstehersenventrikel,deinschattingenderedeinhetmiddelsteenhetintellectueelgeheugeninhet occipitale 90.DezebeschrijvinglijktergveelopdemanierwaaropHugohetvoorstellingsvermogeninde hersenenplaatst.hoehijdezeinformatievanzijnvoorgangersofuitanderetraditiesheeftgebruikt,enofhij bekendwasmettijdgenotendiebeïnvloedzijndoordearabischetraditie,iseenvraagdiebuitendescopevan dezescriptieligt.geziendeovereenkomstentussendebeschrijvingenenhetfeitdathugobekendstondom hetsamenbrengenvaninformatie 91 ishetwatmijbetreftnietuitgeslotendathugoweldoordearabische traditiekanzijnbeïnvloed,ookaliszijnterminologie(bijv.t.a.v.hetvoorstellingsvermogenalsinternzintuig) anders. Wat stelt het voorstellingsvermogen voor? UitbovenstaandebeschrijvingenvanHugoeninterpretatiesuitdesecundaireliteratuurkomtnaarvorendat Hugoveelverschillendebeschrijvingengeeftvoorhetvoorstellingsvermogenendatdeinterpretatieervanook opverschillendemanierenkanwordenopgevat.alseigensamenvattingzouikhugo sinterpretatievanhet voorstellingsvermogenalsvolgtweergeven.hetvoorstellingsvermogenisalleenweggelegdvoorwezensdie beschikkenoverzintuiglijkewaarneming,hugoduidthetvoorstellingsvermogendaarbijnietaanalseenintern 84 Jolivet,1988pag Toivanen,2013pag Smith2010,pag Wei,2012,Hoofdstuk2,pag Wei,2012,Hoofdstuk2,pag Smith,2010,pag CitaatuitSmith,2010,pag.336.HijverwijsthierbijooknaareenartikelvanWolfsonoverhetArabischemodelvandeinternezintuigen. 91 Spruit,1994,pag.114,noemtHugo saanpakeclectisch,waarbijhugogebruikmaaktvanaristotelischeelementen(waarschijnlijkvanuit hetcommentaarvanboethiusopporfyrius),stoicijnsedoctrinesenelementenvanaugustinus.cocking,1991,pag.145noemthugoeen grootsystematicusvankennis. 11

12 12 zintuig.deredeisnietpersenodigomtekunnenbeschikkenoverhetvoorstellingsvermogen,maarinwezens dieoverderedebeschikkenishetvoorstellingsvermogenwelopeenanderemanierindehersenenaanwezig. Hetlichaamisdenatuurwaaruithetvoorstellingsvermogenvoortkomtenwaarinhethuist,deoorsprongvan hetvoorstellingsvermogenligtindewaarneming.hetvoorstellingsvermogenbrengthetlichaamendegeest metelkaarincontactenzorgtvooreeneenheiddienoodzakelijkisomincontacttekunnenkomenmetgod. Dezielkanzichmetbehulpvanhetvoorstellingsvermogen(alsonderdeelvandezielofalsinstrumentvande ziel)latenlijkenoplichamelijkeobjecten.hetvoorstellingsvermogendientdaarbijalszintuiglijkgeheugenenis opzichzelfgeenzekerebronvankennis,maarderedeiswelafhankelijkvanhetvoorstellingsvermogenvoor hetverwervenvankennis.hetisaanderedeomteoordelenoverdeeersteindrukkenendeverwoordingdie hetvoorstellingsvermogenoverdewaarnemingenvelt.deredemoetdaarbijoppassendathet voorstellingsvermogenhem/haarnietoverheerstenhetoordeelvanderedevervuiltmetlichamelijkheid.de zuivereredeishogerdanhetvoorstellingsvermogenenhethoogstedeelvandeziel. Terugkomendopmijnvragendieikaanhetbeginvandezescriptiesteldeishetvoorstellingsvermogenvoor Hugovanessentieelbelangvooreenbemiddelingtussendewaarnemingenderede.Doordelichamelijkheid vanhetvoorstellingsvermogenstaathetinnauwcontactmetdebuitenwereld,doorzijncontactmetderede endezielverbindthetzichookaanhetgeestelijke.ondanksdathugohetvoorstellingsvermogenduidelijk neerzetalsietslichamelijks,isdezelichamelijkheidbijzonderdoordemanierwaarophetcontactkanmaken methetgeestelijke.enondanksdathetvoorstellingsvermogenbelangrijkeinformatiedoorgeeft,ishetalsnog deredediedaarbovenstaatenheteindoordeelkanvellen.hugonoemthetvoorstellingsvermogenmisschien geeninternzintuig(mogelijkbewust?),maarinzijnbeschrijvingvertoonthetwelovereenkomstenmet beschrijvingenvandeinvullingvanhetvoorstellingsvermogenalsinternzintuig.hoehijdezeinformatievan zijnvoorgangersofuitanderetraditiesheeftgebruikt,iseenvraagdiebuitendescopevandezescriptieligt, maargeziendebeschrevenovereenkomstenzouikvoorlopignietuitsluitendathugoookdoorarabische traditieskanzijnbeïnvloed.hetvoorstellingsvermogenisvoorhugoiniedergevalveelmeerdaneenzintuig datalleenwaarneminguitdebuitenwerelddoorgeeftaandebinnenwereld.hetisookeenactiefvermogen, datonshelptomonzeindrukkenoverdewereldtevormen.daarmeeishetvoorhugoeenessentieel onderdeelvanonzeziel/geestdieineenheidmethetlichaamincontactwilkomenmethetgoddelijke.ookis onzeredevoorhetverwevenvankennisafhankelijkvanhetvoorstellingsvermogen. Voormijalsbioloogvindikhetbijzonderdathetvoorstellingsvermogenalredelijkspecifiekinhetlichaaminin dehersenenwordtgeplaatstenzoveelfunctieskanherbergen.ondanksdaternognietzulkegedetailleerde kennisoverhetmenselijklichaamaanwezigwasalsnu,zagendezevroegedenkerswelhetbelangvande hersenenengavenzedaarookveelaandachtaan.hetisduidelijkdathugozijnuitgebreidebeschrijvingenin dienstvanhethogeredoelstaan,hetcontactmetgodenhetopstijgenvandemensnaarhethogere.hugo geeftaandatvoordeeenheidindemensdiedaarvoornodigis,zowellichaamalsgeesteenbelangrijkerol spelenendathetvoorstellingsvermogennoodzakelijkisomdieeenheidtebereiken. Doordedubbelroldiehetvoorstellingsvermogenspeeltinhetlichamelijkeenhetgeestelijkeblijfthetbegrip voorstellingsvermogenvoormijweleenmoeilijk tevatten begrip.hetvoorstellingsvermogeninhetwerkvan Hugokannaarmijnideezowelalseenpassiefvermogenalseenactievekrachtwordengezien.Het voorstellingsvermogenispassiefindezindatheteendoorgeefluikisvanindrukkenuitdebuitenwereldaande redeendeziel.actiefisdemanierwaarophetvoorstellingsvermogenhieralseersteeenoordeelovervelt, voordatderedeereendefinitiefoordeelovergeeft.doorhetlichamelijkeaspectvanhet voorstellingsvermogenlijkthetmogelijkdatereensoortbeeldofindrukuitdebuitenwereldwordtgemaakt datachterblijftindehersenen(eensoortbeeldalszintuiglijkgeheugen)datergtastbaaris.doordeconnectie metderedeendegeestlijkthetbegripvoorstellingsvermogenbuitendelichamelijkheidtetreden.hetgeeft voormijdanookexactdeworstelingweertussenhoeweonzetastbareindrukkenuitdebuitenwereld,diewe nuzoudenvangeninprikkels,neuronenengeheugen,somsmoeilijkkunnenrijmenmetdekrachtvanonze denkendegeest,dieinstaatistotconceptuelevoorstellingenhetvormenvanconcepten.ikvindhet verbazingwekkenddat,ineentijddatdekennisoverhetmenselijklichaamveelbeperkterwas,bijzulkevroege denkersalshugoeigenlijkdezezelfdeproblemendoorschemeren.watdatbetreftstaandetheorieënvan perceptieingedetailleerdezinmisschienvervanonzemodernetheorieënaf,maaropconceptueelniveau lijkenwetochoverovereenkomstigeproblementefilosoferen.