SACRAMENTUM. Een hermeneutisch-methodologische benadering. Anko Ypenga

Transcriptie

1 SACRAMENTUM Hugo van St.-Victor (t 1141) en zijn invloed op de allegorische interpretatie van de liturgie en de sacramentele theologie vanaf 1140 tot aan Durandus van Mende (t 1296) Een hermeneutisch-methodologische benadering Anko Ypenga

2 RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN SACRAMENTUM Hugo van St.-Victor (t 1141) en zijn invloed op de allegorische interpretatie van de liturgie en de sacramentele theologie vanaf 1140 tot aan Durandus van Mende (t 1296). Een hermeneutisch-methodologische benadering Proefschrift ter verkrijging van het doctoraat in de Letteren aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts, in het openbaar te verdedigen op donderdag 28 november 2002 om uur door Anko Ypenga geboren op 1 mei 1966 te Smallingerland

3 Promotores: Prof. dr. C.H.J.M. Kneepkens Prof. dr. C. Meier-Staubach Prof. dr. H.W.M. Rikhof

4

5 Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE...1 DEEL I INLEIDEND KADER...6 HOOFDSTUK 1 STAND VAN HET ONDERZOEK EN INRICHTING VAN DE STUDIE Inleiding Geschiedenis van het onderzoek De allegorese van personen en voorwerpen De verhouding van bijbel en liturgieallegorese Onderzoeksvragen Structuur en karakter van de studie Gehanteerde begrippen...30 HOOFDSTUK 2 ALLEGORESE, TYPOLOGIE EN ALLEGORIE IN DE MIDDELEEUWEN Inleiding De middeleeuwse bijbeluitleg: de allegorese De tekenleer van Augustinus en haar latere uitwerking Het tekenkarakter van de dingen Taalopvatting Tekenleer van Augustinus De legitimatie van het systeem van de allegorie Knelpunten in het allegorie-onderzoek Allegoria verbi et facti en de typologie Precisering van de terminologie van de allegorese...53 DEEL II HUGO VAN ST.-VICTORS METHODE VAN DE LITURGIEALLEGORESE...56 HOOFDSTUK 3 HUGO S VROEGE WERK: DE FUNDAMENTEN VAN DE ALLEGORISCHE UITLEG De opzet van dit hoofdstuk: Hugo van St.-Victors Didascalicon, De scripturis en de Dialogus De grondregel: het verschil tussen heilige en heidense geschriften De bijbel: mensentaal van woorden, Godstaal van dingen, maar ook van woorden en feiten Drievoudige uitleg van de bijbel: letterlijke exegese op grond van de historie, dogmatiek op grond van allegorie, ethiek op grond van tropologie...67

6 3.5. Historisch tijdsverloop versus heilseconomische rangorde Geloof en anagogie Drie sacramentsorden, één Redder Allegorie en sacramenten Conclusie: de fundamenten van Hugo's denken...88 HOOFDSTUK 4 DE STRUCTUUR VAN DE LITURGISCHE SYMBOLIEK ONTHULD: HUGO'S EXPOSITIO IN HIERARCHIAM COELESTEM Inleiding Afbakening van het onderwerp: theologie en allegorie Hiërarchie: goddelijke verlichting (illuminatie) en menselijke deelname (participatie) De symboliek van Schrift en Liturgie Het Goede komt van boven, van de Vader der Lichten Jezus de Middelaar tussen God en mensen De bijbel beschrijft de hiërarchieën symbolisch en anagogisch Symbolen: omhulling van het goddelijk Licht door een verscheidenheid aan heilige sluiers De reden van de verhulling in symbolen De soorten en categorieën sensibele symbolen De tekens van de schepping, heilige Schrift en de liturgie Concluderende opmerkingen HOOFDSTUK 5 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE Overzicht van te behandelen kwesties Inhoud, indeling en karakteristiek van De sacramentis Centrale passages uit De sacramentis over de liturgische sacramenten Over de val en het herstel van de mens De instelling van de sacramenten In de liturgie is alles drievoudig Het geloof als sacrament De vroegere sacramenten, hun werking en progressie De sacramentsdefinitie en de verhouding tot de triniteit in de heilseconomie: Vader, Zoon en heilige Geest Hugo's visie op de Triniteit De sacramentsdefinitie en de Triniteit De sacramentsdefinitie en de kosmologie: sacramentum/species, res/veritas, virtus De sacramentsdefinitie en de heilige werkelijkheid van res, facta en verba in de liturgie Conclusie van hoofdstuk 5 en van deel II Conclusie hoofdstuk V Conclusie van deel II van dit onderzoek (hoofdstuk 3,4,5)...186

7 DEEL III DE INVLOED VAN HUGO OP DE LITURGISCHE DISCUSSIE TOT AAN DURANDUS VAN MENDE HOOFDSTUK 6 DE DISCUSSIE OVER DE LITURGIE VAN DE TWAALFDE EEUW Stellingname De zeven sacramenten versus de definitie van het tekenkarakter van de liturgie De formulering van het probleem in de literatuur De eerste nuance De oplossing Ruimte voor eigen onderzoek Berengarius en de verandering in de mis Inleiding Berengarius' rol in de discussie over de verandering in de mis De waardering van Berengarius rondom de mis Hugo's definiëring van het sacramentum als integratiepunt Concluderende opmerkingen HOOFDSTUK 7 DE TWAALFDE EEUW: LITURGIE IN VERANDERING Het tekenkarakter van de liturgie: sacrae rei signum of sacrum secretum/signatum Sacrae rei signum als uitgangspunt Hugo van St.-Victor en het sacrae rei signum Het 'sacrum secretum/signatum' in de bronnen Magister Simon, Tractatus de sacramentis, rond Tractatus de septem sacramentis ecclesiae, na 1145 (Traité de Madrid) Het sacrum secretum en de verhouding van res tot virtus (de lijn van Isidorus, Liber Quare, Speculum Ecclesiae) De verhouding van res sacra (heilige werkelijkheid) tot het sacrum secretum Verder inperking van het sacramentum-begrip bij Petrus Lombardus De lijn van de traditie en het einde van de discussie rondom het sacrum secretum (Lombardus, Innocentius, Durandus) Het derde lid van de (brede) sacramentsdefinitie: de rite van heiliging van de liturgie door de priester Inleiding: de verandering in de mis De traditie: navolging van Hugo ten aanzien van de rite van heiliging als vast derde onderdeel van de definitie De tekentaal van de liturgie uitgebreid tot een vierde betekenisdragend element: de allegorische uitleg van de persoon Conclusie: een alternatieve visie op de liturgische ontwikkelingen van de twaalfde eeuw...255

8 HOOFDSTUK 8 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM Opzet van het hoofdstuk Inleiding op Durandus Rationale divinorum officiorum Recapitulatie van het onderzoek tot nu toe De Proloog van het Rationale: Durandus' werkwijze en brongebruik De Proloog van het Rationale: de allegorese als methode van liturgieuitleg De samenhang van sacramenta, tekentaal en allegorie in de liturgie: Hugo bij Durandus De heiliging van de liturgie en de liturgische tekentaal De priester: gewijd persoon die de liturgie heiligt Conclusie HOOFDSTUK 9 CONCLUSIE LITERATUURLIJST DEUTSCHE ZUSAMMENFASSUNG...316