Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2016/2017, augustus 2016

Transcriptie

1 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 216/217, augustus 216 Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste mensen De komende augustustelling wordt, net als drie jaar geleden, een wat uitgebreidere telling dan normaal. Naast alle tellers in steekproefgebieden vindt namelijk ook weer een extra integrale Waddentelling plaats. Bij deze telling wordt ook gevraagd om alle vormen van verstoringsbronnen (inclusief de tellers zelf!) te registreren. Een uitleg over het registreren van die bronnen kun je op de achterkant van deze nieuwsbrief vinden. Omdat de laatste maand de Waddencoördinatoren persoonlijk zijn benaderd voor deze extra telling weten we inmiddels dat het een behoorlijk complete telling zal gaan worden. Dat is heel goed nieuws, want door de late aankondiging in combinatie met de vakantieperiode had dat zomaar anders kunnen zijn. Alvast veel dank voor jullie extra inzet! De telling in de binnenlandgebieden staat gepland op 13 augustus. Een week later, op 2 augustus, volgt dan de (extra) integrale telling in het Waddengebied. Zowel het tijdstip (12:6u) als de hoogte van het tij (125 cm) zijn uitstekend. Hopelijk werkt het weer ook mee. Het reguliere programma start zoals gebruikelijk volgende maand. Augustus is dé maand voor het aantreffen van Geelpootmeeuwen. Na de broedtijd zwerven vogels vanuit Midden en Zuid-Europa noordwaarts en komen dan in ons land terecht. De meeste kans heb je langs de Grote rivieren en op of nabij grote wateren in het midden en zuiden van het land. In het noorden zijn ze een stuk schaarser. Het merendeel blijft meestal niet zo lang hangen en in de herfst zijn de meesten al weer vertrokken. Meeuwen zijn notoir lastige soorten om te determineren, vooral door al die verschillende kleden. Zilvermeeuwen en Stormmeeuwen vormen al een uitdaging, net als Kleine - en Grote Mantelmeeuwen en dan zijn er dus ook nog Geelpootmeeuw en Pontische Meeuw die je kan tegen komen in ons land. Nu is Geelpootmeeuw binnen het meetnet weliswaar geen standaardtelsoort, maar mensen die de soort zien (en herkennen) geven deze in het algemeen wel door. Toch zal niet iedereen ze willen of kunnen herkennen en daarom wordt het voorkomen op basis van de watervogeltellingen waarschijnlijk Nijmegen, 1 augustus 216 onderschat. Volwassen Geelpootmeeuwen zijn te herkennen aan hun relatief hoekige postuur, gele poten (zoals Kleine Mantelmeeuw; let op: sommige Zilvermeeuwen kunnen ook (flets) gele poten hebben), donkerder grijze mantelkleur (tussen Zilvermeeuw en Kleine Mantelmeeuw in) en donkere vleugelpunt met 5 of 6 kleine witte puntjes (grotere witte eindpunten bij Zilvermeeuw). Jonge vogels hebben een lichte kop met een donkerder masker en een geheel zwarte snavel. Wil je ook wel eens een Geelpootmeeuw zien? Let goed op bij de komende augustustelling en wie weet zie je er wel een Tot slot een belangrijke ontwikkeling die ik jullie niet wil onthouden is de ontwikkeling van onze eigen Sovon Avimap. Tot nu toe kon deze alleen voor broedvogelinventarisaties worden gebruikt, maar ik kan alvast verklappen dat deze de afgelopen maanden is aangepast zodat ook de invoer van watervogeltellingen mogelijk is. Er was al behoorlijk wat vraag naar een invoerapp bij tellers tijdens (en ook al daarvoor) het afgelopen seizoen, maar er moest nogal wat aan Avimap worden aangepast om aan onze wensen te voldoen (zoals het invoeren van restaantallen, wat te doen met meerdere gebieden, om maar wat te noemen). Het grote voordeel van zo n app is dat je in het veld invoert (wat wellicht in het begin een beetje meer tijd kost) en dat je thuis alleen nog maar je toestel met internet hoeft te verbinden (wifi) en op de knop van upload bezoeken hoeft te drukken en je bent klaar. Er is nu een testversie die tijdens de komende integrale telling door een aantal mensen zal worden getest. Pas als we zeker weten dat alles goed werkt zal de app worden uitgebracht (voor toestellen en tablets met Android). Dat klinkt natuurlijk allemaal leuk, maar testen in de zomer? Ik heb zelf een eerdere versie al op mijn telefoon (niet al te groot scherm) getest mét handschoenen aan (wel met zo n smartphone vingertop), want het moet natuurlijk wel ook in de winter bruikbaar zijn en het werkte prima. Heel spannend dus en hopelijk in de komende nieuwsbrief meer nieuws hierover. Een fijne en goede telling! Menno Hornman Nederland (binnenland): 13 augustus selectie van monitoringgebieden Volgende telling 17 september monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 oktober monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 12 november monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 december monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 januari midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 februari monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 6 mei telling Brand- en Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 216 / 217 Waddengebied: 2 augustus (extra) integrale telling (12.6 HW 125) (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 17 september integrale telling (11:1-128) 15 oktober integrale telling (9:34-128) 19 november integrale telling (13: -98) 17 dec steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:6-1) 14 januari integrale telling (11:16-11) 18 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (13:24-79) 18 mrt steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:56-84) 15 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (13:16-94) 6 mei telling Brand- en Rotgans (7:16 63) 13 mei integrale telling (12:5-11) 17 juni selectie van monitoringgebieden 17 juni steekproeftelling (15:14-91) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

2 Monitoring van potentiële verstoringsbronnen tijdens Waddentelling 2 augustus Een belangrijk doel van de watervogeltellingen is het vastleggen van het grote betekenis van allerlei gebieden voor de wad- en watervogels die er verblijven om daarmee de bescherming te ondersteunen. Door allerlei omstandigheden kunnen de aantallen vogels die een gebied gebruiken lager zijn dan in potentie mogelijk is. Het monitoren van de drukfactoren die een dergelijke onderbenutting zouden kunnen verklaren zou van grote waarde zijn, maar is geen onderdeel van de huidige watervogeltellingen in Nederland, met uitzondering van het tellen van Zeearend, Visarend en Slechtvalk. Met deze pilot willen we een start maken met het vastleggen van drukfactoren (zie ook de nieuwsbrief van juli). We denken daarbij in eerste instantie aan verstoring door zowel menselijke als natuurlijke verstoringsbronnen, zoals roofvogels. Het voorstel is om de aanwezigheid van die potentiële verstoringsbronnen vast te leggen en daarnaast de eventuele verstoring die teweeg wordt gebracht. Wij baseren ons daarbij op de systematiek zoals die in Duitsland wordt toegepast. Het voorstel is om tijdens de telling de volgende potentiële verstoringsbronnen vast te leggen (en tussen haakjes het aantal daarvan): 1-vliegverkeer (liefst met aanduiding van vlieghoogte: laag of hoog) 2-schip 3-hengelaar 4-jager (= jachtactiviteiten) 5-boer (= landbouwkundige werkzaamheden) 6-surfer (incl. kitesurfer) 7-wandelaar (= recreant in brede zin van het woord) 8-roofvogel (soort en aantal) 9-overige (graag specificeren) In principe gaat het om potentiele verstoringsbronnen in het telgebied, maar het is mogelijk dat een verstoringsbron buiten het gebied ook voor verstoring in het gebied zorgt. In dat geval graag daar ook melding van maken, inclusief het feit dat de verstoringsbron buiten het telgebied opereert. En natuurlijk is het ook belangrijk de waargenomen verstoringen goed vast te leggen. Logischerwijs gaat het daarbij om de vogels in het zichtveld van de waarnemer. We stellen daarbij de volgende codes voor: - geen verstoring 1- zwak, minder dan 1/3 van de vogels reageert 2- middelmatig, 1/3 tot 2/3 van de vogels reageert, vogels blijven echter ter plaatse 3- sterk, >2/3 van de vogels reageert, vliegen veelvuldig heen en weer, en/of verlaten eventueel de rustplaats Voorlopig is deze registratie van verstoringsbronnen geen vast onderdeel van de watervogeltellingen. Daarom graag deze informatie in het opmerkingenveld voor elke potentiële verstoringsbron als volgt noteren: Omschrijving verstoringsbron (aantal) / waargenomen verstoring Een Slechtvalk die over de hvp vliegt en alle vogels opjaagt wordt dus als volgt genoteerd: 8-Slechtvalk (1) / 3 Ook nuttig om de telploeg zelf als mogelijke verstoringsbron te zien. Als er geen verstoringen zijn tijdens het tellen door een ploeg van 2 tellers wordt dit: 7-telploeg (2) / Commentaar op bovenstaand voorstel is ook zeer welkom, zowel vooraf als na afloop van de telling op 2 aug. Bruno Ens

3 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 216/217 nr 1, september 216 Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste mensen De r zit weer in de maand, dus is het nieuwe watervogeltelseizoen aangebroken. Als je nu naar buiten kijkt is van dat eerste gegeven nog niet veel te merken, het is lekker zomerweer (dat weer waar velen juist de hele tamelijk natte en grijze zomer naar smachtten), maar watervogels zijn er volop. Binnenkort zullen ook de eerste arctische ganzen weer arriveren. We zijn inmiddels aanbeland in het 42e telseizoen, een prachtige reeks, die dankzij jullie geweldige inzet gewoon door kan blijven gaan! Het is ook het 25e telseizoen dat door Sovon wordt georganiseerd. De aftrap zal op 17 september as. plaatsvinden, wanneer zowel alle binnenlandse gebieden (zowel monitoringgebieden als ganzen en zwanengebieden) als het hele Waddengebied zal worden geteld. De Wadden zijn overigens al een keer in zijn geheel geteld dit prille seizoen(dat officieel op 1 juli van start is gegaan): op 2 augustus jl heeft namelijk een (extra ingelaste) integrale telling plaats gevonden, waarbij ook verstoringsbronnen zijn vastgelegd. Hierover kunnen jullie meer lezen verderop in deze nieuwsbrief. Het hoogwater is op 17 september met 128 cm prima, het tijdstip (11:1u Harlingen) betekent dat de westelijke tellers al op tijd moeten beginnen, maar in september lijkt me dat niet zo n probleem. Op 3 september (begintijd 19:2u), is er een slaapplaatstelling van Wulpen. Dat weekend is waarschijnlijk al geweest als jullie deze nieuwsbrief onder ogen krijgen, maar er mag nog tot en met 11 september geteld worden. Hopelijk worden jullie hierdoor toch getriggerd om nog te gaan tellen, als dat al niet is gebeurd. Er wordt al enige tijd regelmatig naar gevraagd, maar dit seizoen gaat het er dan eindelijk van komen: een app(licatie) voor de (Android) smartphone of tablet om watervogels in te voeren! Afgelopen maanden heeft onze programmeur hard gewerkt om Avimap, onze Sovon app Nijmegen, 1 september 216 die tot nu toe alleen bij broedvogelkarteringen gebruikt kon worden, aan te passen zodat ook watervogeltellingen in het veld kunnen worden ingevoerd en thuis met één druk op de knop de resultaten kunnen worden verstuurd. We hadden nogal wat wensen die moesten worden ingebouwd zoals het invoeren van restaantallen, en het gebruik van meerdere gebieden. Het grote voordeel van zo n app is dat je direct in het veld invoert (wat wellicht in het begin een beetje meer tijd kost) en dat je aan het einde van de telling of thuis (wifi) alleen nog maar je toestel met internet hoeft te verbinden en op de knop van upload bezoeken hoeft te drukken en je bent klaar. Dat klinkt natuurlijk allemaal leuk, maar testen in de (na)zomer? Ik heb zelf een eerdere versie al op mijn telefoon (met niet al te groot scherm) getest in niet al te warm weer en mét handschoenen aan (wel met zo n smartphone vingertop), want het moet natuurlijk wel ook in de winter bruikbaar zijn en het werkte prima. Er is nu een ver geëvolueerde testversie die tijdens de komende septembertelling door een aantal mensen zal worden getest. Pas als alles naar onze tevredenheid werkt zal de app worden uitgebracht. Wij hopen dat tijdens de oktobertelling iedereen (met een Androidtoestel) de app kan gebruiken. Heel spannend dus en hopelijk is er in de komende nieuwsbrief meer nieuws hierover. Tot slot, op het vlak van regiocoördinatie is Jan-Willem Vergeer gestopt als RC in Zuid-Holland (in Zeeland gaat hij dus nog wel door). Vincent de Boer heeft inmiddels zijn taken overgenomen. Ik wil Jan-Willem bedanken voor zijn jarenlange inzet in de provincie!! Vincent wens ik veel succes! Veel plezier bij de aankomende telling en in de rest van het seizoen! Menno Hornman Nederland (binnenland): 17 september monitoringgebieden, ganzenen zwanentelling Volgende telling 15 oktober monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 12 november monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 december monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 januari midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 februari monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 6 mei telling Brand- en Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 17 juni selectie van monitoringgebieden 216 / 217 Waddengebied: 17 september integrale telling (11.1 HW 128) (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 15 oktober integrale telling (9:34-128) 19 november integrale telling (13: -98) 17 dec steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:6-1) 14 januari integrale telling (11:16-11) 18 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (13:24-79) 18 mrt steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:56-84) 15 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (13:16-94) 6 mei telling Brand- en Rotgans (7:16 63) 13 mei integrale telling (12:5-11) 17 juni steekproeftelling (15:14-91) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

4 Ganzen en zwanen: Wat brengt het nieuwe telseizoen? Zo aan de start van het nieuwe telseizoen is het altijd spannend na te gaan hoe de verschillende soorten het in hun arctische broedgebieden hebben gedaan. Begin augustus was er een Duits-Nederlandse expeditie op het eiland Kolguyev, speciaal om Kol- en Brandganzen te ringen, en deels te voorzien van een zender (zie verderop). Een sluitend antwoord over het broedsucces ter plaatse leverde deze expeditie niet op, maar wel werd bij 15-2% van de gevangen kolganskuikens een slechte groei van de hand- en armpennen vastgesteld door toedoen van (waarschijnlijk) parasieten. Gezien de toestand van de vleugels zullen deze dieren niet kunnen starten aan de najaarstrek, en we zijn dan ook benieuwd wat er eind september en begin oktober aan jonge Kolganzen gaat verschijnen. Opvallend in een groot deel van de Russische toendra waren deze zomer extreem hoge temperaturen (>3 C). In ieder geval op Kolguyev was het broedseizoen daardoor vroeg van start gegaan. Nieuwe ringen Bij een aantal soorten is er gedurende de zomermaanden een extra grote ringinspanning geleverd. Op Kolguyev werden 18 Kolganzen van nieuwe halsbanden voorzien, voornamelijk in de bekende zwarte en mintgroene (lichtgroene) kleur, maar ook 19 met een witte zenderhalsband. Tevens werden 26 Brandganzen met gekleurde pootringen geringd, waarvan twee tevens uitgerust met een zender. Als bijvangst werden ook 1 Toendrarietganzen geringd (deels met zwarte i.p.v. de bekende gele halsbanden, 3 met witte zenderhalsband). De zenders geven hun positie door via het GSM-netwerk, waardoor het uitlezen van de zender niet meer nodig is. Meer informatie zal in de komende tijd verschijnen op van Helmut Kruckenberg. Meldingen van de ringen kunnen uiteraard op de bekende wijze worden ingevoerd op Verder ringde de Zwanenwerkgroep Groningen in de provincie Groningen dit seizoen ongeveer 1 Knobbelzwanen met kleurringen of halsbanden (waaronder 5-6 jonge vogels). Dit project wordt uitgevoerd met financiële ondersteuning van de Provincie Groningen en heeft onder andere tot doel de relatie met landbouwschade nader te onderzoeken. De halsbanden zijn geel en hebben een code van twee letters (beginnend met een P) en twee cijfers. De pootringen zijn wit en hebben een code bestaande uit een letter en drie cijfers. Dit ringproject wordt toegevoegd aan en aflezingen kunnen dus hier worden ingevoerd. Door het grote aantal ringen zal de ringdichtheid in ieder geval in Groningen, maar ook elders in (Noord-)Nederland fors omhoog gaan, zodat het de moeite loont bij alle Knobbelzwanen speciaal op te letten. Tot slot werden in Lapland in Zweden afgelopen zomer een kleine 1 Dwergganzen uitgezet om de lokale broedpopulatie te versterken. Deze vogels (voornamelijk eerstejaars) hebben om de rechterpoot een metalen ring en een kleine blauwe kleurring zonder inscriptie. Om de linkerpoot dragen ze meestal een groene, zwarte, blauwe, gele of oranje kleurring met één code (uitgezette vogels uit eerdere jaren ook andere kleuren). Ook deze ringen kunnen worden ingevoerd op (let op wijze van notatie, zie how to report menu in geese.org). Een aantal vogels werd uitgerust met een GPS-zender, en hun bewegingen zijn binnenkort te zien via de/index.php?id=641. Bij youtube is overigens een (zweedstalige) video te zien waarin het uitzetten van de Dwergganzen in beeld wordt gebracht, en je een indruk krijgt van het broedgebied in Zweden: watch?v=26frelxqxom Kees Koffijberg Lepelaars van alle windrichtingen in het binnenland In de jaren tachtig en negentig moest je om Lepelaars te zien naar West-Nederland, de Oostvaardersplassen en de Wadden. Alleen daar broedden de vogels en van doortrek in het binnenland was nauwelijks sprake. Zo ging het in de periode in het werkgebied van mijn VWG Arnhem in Van Roze Pelikaan tot Kruisbek slechts om een dozijn waarnemingen en vaak telkens maar één exemplaar. Eind vorige eeuw zette de ingezette toename flink door, vooral op de Waddeneilanden, en verscheen de soort ook als broedvogel in het binnenland. Zo werden gebieden in NW-Overijssel en langs de rivieren ontdekt en recent zelfs in het oosten van Noord-Brabant en in Limburg. Door die landelijk succesvolle groei van broedvogels (199: 5 en 215: 25) wordt de soort ook steeds meer op doortrek gezien in het binnenland. In de afgelopen 15 jaar zijn de aantallen in de Rijntakken meer dan vertienvoudigd! Daarentegen zijn in dezelfde periode de aantallen in de Oostvaardersplassen (sterk) afgenomen sovon.nl/nl/gebieden. Niet alleen de broedvogels uit de regio worden gezien in het binnenland. Op basis van de kleurringen weten we dat ook vogels van de Nederlandse en Duitse Wadden en uit Noord-Holland op doortrek worden gezien. Mocht je tijdens je telling een gekleurringde Lepelaar zien dan vragen we je om het door te geven op De hoogste aantallen in de Zoete Rijkswateren worden Figuur 1. Lepelaar. Verspreiding in juli-september 214.

5 Figuur 1. Lepelaar. Trend in de Zoete Rijkswateren t/m 214/15. gemeld in de maanden juli-september. Zo werden er in de afgelopen twee jaar in september mooie aantallen doorgegeven uit de Ketelpolder Ov (56), Kropswolder Buitenpolder (48), Ketelmeer-Oost (45), Oostvaardersplassen (45), Bisonbaai, Ooijpolder (39), Kooiwaard- Workumerwaard (36), Harderbroek (28) en Bouwe Pet Fr (26). De vogels foerageren tijdens de trek vooral in ondiepe plassen en oeverzones. Ze pakken er met hun heen en weer zwiepende snavel allerlei insecten en de larven ervan, kleine visjes, amfibieën en waterslakken uit het water. Maar ook recent aangelegde natuurontwikkelingsgebieden zijn populair. Na september nemen de aantallen snel af en in tijdens de telling in oktober worden nog lage aantallen gezien. Maar ze zijn dan nog niet alle gevlogen naar het Iberisch Schiereiland of West-Afrika. Recent zien we dat in zachte winters 2-6 Lepelaars blijven hangen in ons land vooral in de Delta. Ook in het noorden en in het binnenland zijn enkele waarnemingen gedaan. Gaan we nog beleven dat het een jaarsoort wordt? Jan Schoppers Primeur! Simultaantelling slaapplaatsen Lachsterns Recent ontdekte slaapplaats in Groningen gelijktijdig geteld met slaapplaats in Noord-Holland. Zoektocht Lachsterns doen al decennialang ons land aan in de nazomer met Noord-Holland als belangrijkste pleisterplaats. In 212 werd zeer verassend in Groningen een tweede pleisterplaats ontdekt rond Nieuwe Pekela. Vanaf dat moment zijn verschillende vogelaars op pad geweest om de slaapplaats van deze vogels te zoeken. In 214 hebben we er in Sovon-Nieuws een verhaal aan gewijd. Wij schatten toen in dat de Dollard de meest kansrijke plek zou zijn, ondanks dat het meer dan 2 kilometer vliegen zou zijn. Bingo! Dit jaar was het eindelijk zo ver. Nota bene een stel Zeeuwse vogelaars ontdekten eind juli op de voorspelde plek een flinke club van minimaal 32 Lachsterns. Dat waren er een stuk meer dan overdag bij elkaar werden gezien. Dat bevestigde ons andere vermoeden: dat het herkomstgebied groter is dan alleen rond Nieuwe Pekela. Op de avond van de ontdekking werd ook in Noord- Holland (Balgzand) geteld maar de Lachsterns waren daar (nog) niet aanwezig. Een week later was het raak op beide plekken. Ditmaal was de telpost bij de Dollard bemand door echte Grunningers en konden de 11 getelde vogels worden opgeteld bij de 27 die gelijktijdig bij Balgzand werden genoteerd. De optelsom van 38 Lachsterns was - niet verassend - meteen hoger dan het seizoensmaximum op Balgzand van de afgelopen jaren (213: 33, 214: 25 en 215: 28). Weer een week later waren op Balgzand 19 vogels aanwezig. De Dollardslaapplaats kon helaas niet worden bemand, maar de minimaal 5 vogels die overdag bij Pekela werden gezien lieten zien dat er nog steeds Lachsterns in Groningen aanwezig waren (zie tabel). Tabel 1. Lachsterns in Nederland tijdens simultane slaapplaatstellingen in 216 (* telling overdag) datum Balgzand (NH) Dollard (Gr) totaal 29 juli >32 >32 5 augustus augustus 19 >5* >24 Structurele tellingen Het is een goede zaak dat de monitoring van deze zeldzame stern met de vondst van de Dollard slaapplaats een nieuwe impuls heeft gekregen. De enige plek in Noordwest-Europa waar nog Lachsterns broeden is de Neufelderkoog aan de Duitse Waddenkust (ca. 3 paar). Afgaande op de bij ons getelde aantallen trekt minimaal 3% van deze vogels via de pleisterplaatsen in Nederland naar het zuiden. De aantallen in Groningen pieken eerder dan bij Balgzand. Dat doet vermoeden dat het om dezelfde vogels gaat. Met frequente simultane tellingen op beide slaapplaatsen, in combinatie met aflezingen van gekleurringde vogels, zal duidelijk moeten worden welke aandeel van de Duitse broedpopulatie bij ons doortrekt, en of de Groningse vogels inderdaad doorschuiven naar Noord-Holland voordat ze naar het zuiden vertrekken. Nieuw telseizoen De zomerse tellingen van sterns zijn altijd de opmaat van een nieuw slaapplaatsenseizoen. We hopen dat iedereen zijn of haar slaapplaats(en) weer gaat tellen. Noteer onderstaand overzicht in je agenda. Nieuw ontdekte slaapplaatsen zijn altijd welkom, net als nieuwe waarnemers! Kijk op de website onder Vacante gebieden of neem contact op met ondergetekende. Fijne tellingen gewenst! Olaf Klaassen Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 216/17 Datum Starttijd Type telling september 19.2 uur Slaapplaatstelling Wulp 22 oktober 17.3 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver 19 november 7.1 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen 17 december 15.3 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger januari 7.45 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen 4 februari uur Slaapplaatstelling Wulp 25 februari 17.1 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver 18 maart 17.5 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto 8 april uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto

6 Wadden: voorlopige resultaten (extra) integrale telling augustus Pas heel laat werd een extra integrale telling in augustus in het Waddengebied aangekondigd. Deze telling vond plaats in het kader van de monitoring van potentiële verstoringsbronnen, maar de resultaten zijn natuurlijk ook bruikbaar voor het Meetnet Watervogels. Dankzij de inspanningen van de eilandcoördinatoren en de flexibiliteit van vele tellers werd op 2 augustus ondanks de zeer late aankondiging een vrijwel dekkende telling uitgevoerd. Hulde dus voor alle tellers en coördinatoren! Maar waarom nog een extra, zesde, telling? Door allerlei omstandigheden kunnen de aantallen vogels die een gebied gebruiken lager zijn dan in potentie mogelijk is. Het monitoren van de drukfactoren die een dergelijke onderbenutting zouden kunnen verklaren zou van grote waarde zijn. Met uitzondering van het tellen van Zeearend, Visarend en Slechtvalk is dat echter geen onderdeel van de huidige watervogeltellingen in Nederland. Daarom is ons gevraagd om een hoogwatertelling te organiseren in de zomermaanden als de (vaar)recreatie maximaal is en deze drukfactoren vast te leggen. Hoewel er dan veelal nog geen piekaantallen aanwezig zijn, gaat het in juli om overzomerende jonge vogels die nog niet toe zijn aan broeden. Dat is natuurlijk wel de hoop voor de toekomst, en omdat die jonge vogels minder ervaren zijn dan de oude vogels zijn ze misschien ook wel kwetsbaarder. In augustus begint het wad alweer vol te lopen en zijn er ook noordelijke soorten die een korte stop maken, zich volvreten en dan snel verder trekken. Er is wel veel voedsel, maar de vogels staan ook onder druk. Al met al was dat voldoende reden voor een extra telling (met vastlegging van de drukfactoren). De uitkomsten van de drukfactoren zal in een latere nieuwsbrief worden gepresenteerd. Een augustustelling is meestal erg interessant omdat de trek al goed op gang is gekomen. Zo ook bij de afgelopen telling. Het meest in het oog springend waren de sterns. In totaal staat de teller inmiddels op 27. Visdieven en 94 Grote sterns! Bij de voorgaande augustustellingen kwam het totaal van de Visdief uit op slechts 47 (213), 31 (2) en 98 (1996). Het aantal Grote Sterns was in 213 met 14. wel hoger, maar de resultaten zijn nu nog niet compleet. Het merendeel van de sterns was aanwezig op de Noordvaarder op Terschelling waar maar liefst 18. Visdieven en 7 Grote sterns zaten te rusten. Dat moet een waanzinnig gezicht zijn geweest. Het aantal Kanoeten lijkt, net als bij de telling van 213, toen een opmerkelijk hoog aantal vogels werd geteld (21.), met een (voorlopig) aantal van 128. wederom aan de hoge kant. Ter vergelijking, tijdens de eerdere augustustellingen lag het aantal tussen 5. en 13. vogels. Ook Rosse Grutto (teller staat op 87.) en Drieteenstrandloper (1.7) gaan net als in 213 (respectievelijk 139. en 19. vogels) beduidend hoger uitkomen dan bij de tellingen daarvoor, toen het aantal lag tussen en 4-67 vogels. Verliezers zijn er helaas ook altijd. De Scholekster lijkt met een voorlopig aantal van 8. de 1. zelfs niet te halen. Zo n laag aantal was bij de eerdere tellingen nog ondenkbaar. De balans kan natuurlijk pas echt worden opgemaakt als alle tellingen binnen zijn en zijn gecorrigeerd voor eventuele dubbeltellingen. Veel succes met de komende septembertelling! Menno Hornman Watervogeltellingen projectcoördinatie formulieren etc. (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via ) Menno Hornman (menno.hornman@sovon.nl) Michel Klemann (michel.klemann@sovon.nl) Coördinatie Slaapplaatstellingen: Olaf Klaassen (olaf.klaassen@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator. (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos ( , mervyn.roos@rws.nl) (NH) Noord-Holland Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling VACANT (DR) Drenthe Harold Steendam ( , harold_steendam@hotmail.com) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (OV) Overijssel Symen Deuzeman ( , symen.deuzeman@sovon.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (UT) Utrecht Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (Li) Limburg Ton Cuijpers ( , a_cuijpers@hetnet.nl) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman ( , menno.hornman@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar Sovon Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 98189, 65 VA Nijmegen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

7 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 216/217 nr 2, oktober 216 Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste mensen, Hoewel het nog steeds bijzonder lekker weer is, schijnt de herfst er nu toch echt aan te komen. Dat mooie weer leverde in het hele land een prachtige telling op in september, zelfs een magistrale zo kunnen we in het Waddenstuk lezen. Inmiddels zijn, wat vroeger dan normaal, ook de eerste arctische ganzen weer gearriveerd. Een teller mailde al enthousiast dat de eerste ringaflezing reeds was verricht. We gaan zien wat oktober gaat brengen. In ieder geval staat er wederom een volle(dige) telling op het programma. Op 15 oktober zal voor de derde maand op rij er een integrale Waddentelling plaatsvinden, net als een volledige telling van alle monitoringgebieden en ganzen- en zwanengebieden. Of het hoogwater zo uitstekend zal zijn als afgelopen telling valt te betwijfelen, maar een voorspelde hoogte van (weer) 128 cm kan het bijna niet slecht zijn. Het tijdstip van 9:34u daarentegen is wel erg aan de vroege kant, zeker voor de tellers in de westelijke Waddenzee. In de omliggende weekenden was deze nog ongunstiger, vandaar dat toch voor deze datum (en tijdstip) is gekozen. In het daaropvolgende weekend, op 22 oktober (is voorkeursdatum, telperiode van 15-3 oktober), vindt de eerste slaapplaatstelling van Grote Zilverreiger en Aalscholver plaats. Er zullen nog twee tellingen van deze soorten volgen in december (17e) en februari (25e). In de vorige nieuwsbrief onthulde ik al dat er een mobiele invoerapp voor watervogel eraan zit te komen. Helaas moet ik jullie geduld nog een maand op de proef stellen. Er worden momenteel nog enkele verbeteringen doorgevoerd, zodat het net te laat wordt om de app al voor de oktobertelling te lanceren. Zoals ik al eerder zei moet deze geheel naar tevredenheid werken - met een net niet af versie nemen we geen genoegen. Ik kan alvast wel al een afbeelding laten zien van het scherm waarin je invoert. Je ziet de kaart van je telgebied, met midden de stip van de GPS. Ook zie je de sneltoetsen onderaan om snel een soort te kiezen en de toetsen om het aantal snel te wijzigen (+ en -), een opmerking in te voeren (potlood) en de waarneming op te slaan ( ). Bovenin zie een overzichttoets ( ), waar je al je waarnemingen kan in zien, een toets voor de lijst met de totalen per soort (Σ) en de kleur van het oog geeft aan welke stippen je allemaal ziet (geen, per soort, allemaal). Helaas moeten jullie dus nog een maand geduld hebben. Ik hoop desondanks dat jullie staan te popelen om deze app te gaan gebruiken! Nijmegen, 28 september 216 Veel plezier bij de aankomende telling! Menno Hornman Nederland (binnenland): 15 oktober monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling Volgende telling 12 november monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 december monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 januari midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 februari monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 6 mei telling Brand- en Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 216 / 217 Waddengebied: 15 oktober integrale telling (9.34 HW 128) (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 19 november integrale telling (13: -98) 17 dec steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:6-1) 14 januari integrale telling (11:16-11) 18 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (13:24-79) 18 mrt steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:56-84) 15 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (13:16-94) 6 mei telling Brand- en Rotgans (7:16 63) 13 mei integrale telling (12:5-11) 17 juni selectie van monitoringgebieden 17 juni steekproeftelling (15:14-91) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

8 Ganzen en zwanen: vroege aankomst De eerste aankomst van arctische soorten verliep dit najaar uitzonderlijk vroeg. Vooral Rotganzen werden tijdens de september-telling opvallend veel gezien (niet voor niets lichtte bij een aantal van jullie de foutencontrole op bij het invoeren van de telling...). Een goede indicatie over het verloop van de aankomst vormen de trektellingen bij trektellen.org. Figuur 1 laat zien op welke datum van de drie afgebeelde soorten de eerste dag met 1 vogels viel. Sinds 25 is dat moment duidelijk vervroegd (deels staart van ontwikkeling die al langer gaande is). Kolgans en Rotgans waren er dit jaar zelfs uitzonderlijk vroeg bij, van de Toendrarietgans moet de eerste dag met minimaal 1 vogels nog komen (meestal pas in oktober). Vergeleken met voorgaande jaren valt wel op dat er een voorhoede lijkt te zijn die vroeg verscheen, maar blijft een massale aankomst (zoals bij Kolgans bijv. op 3 september en 1 oktober 215) nog uit. Of die de komende dagen op stapel staat valt nog te bezien, want de wind in Noordwest-Rusland en het Oostzeegebied is momenteel niet erg gunstig. Niettemin valt voor de oktober-telling te verwachten dat de aantallen veel groter zullen zijn. Datum / dagnr. (3 = 3 sep) 6 5 Figuur 1. Eerste dag in 4 het najaar met meer dan 1 3 vogels van drie soorten arctische 2 ganzen bij Kolgans trektellingen 1 Toendrarietgans in Nederland. Rotgans Bron: Trektellen.org Eerste ringmeldingen Inmiddels zijn in geese.org ook de eerste ringen van noordelijke vogels in Nederland gemeld. Voor de Grauwe Gans was dat op 18 september, bij Kolgans op 23 september (vanaf 18 september in Oost-Duitsland), bij Toendrarietgans 28 september (vanaf 18 september in Oost-Duitsland). Geringde Kleine Rietganzen zijn op dit moment (28 september) nog niet in Nederland gemeld, maar worden sinds 19 september in Denemarken gezien. Brandganzen met kleurringen van buiten Nederland zijn nog niet gemeld, maar de aantallen die in september al werden geteld, suggereren wel dat instroom vanuit het Oostzeegebied of Rusland had plaatsgevonden. Op 22 september werd op Terschelling de eerste gekleurringde Rotgans van het seizoen afgelezen. De eerste waarnemingen in de periode rond 2 september zullen vooral samenhangen met de toen heersende noord(oost) elijke winden in grote delen van Noord-Europa (meewind bij trek vanuit de broedgebieden). Dwergganzen gearriveerd Blijkens de track van een gezenderde vogel, zijn ook de eerste Dwergganzen uit Zweden in Nederland gearriveerd. Op 26 september landde Hanna in het Oudeland van Strijen. Op 27 september werden hier 13 maximaal vogels geteld, waaronder de zendervogel. Er zijn in het afgelopen broedseizoen ten minste 9 jongen vliegvlug geworden, die in potentie allemaal in Nederland kunnen opduiken. De negatieve aantalstrend uit de laatste jaren is daarmee vooralsnog onderbroken. Daarnaast zijn nog eens jonge vogels in het broedgebied bijgeplaatst (zie nieuwsbrief september). Op 19 november a.s. vindt in Oldenburg in Noord-Duitsland een speciaal symposium plaats dat aan deze soort is gewijd, zie blessgans.de/index.php?id=749. Kees Koffijberg Goudplevieren en fastfood Vaak merk je de soort op als ze opvliegt en je de roep hoort een klaaglijk en melancholiek gefluit. Als oogjager geeft de soort de voorkeur aan kale bodem of korte vegetaties. Vooral (regen)wormen en allerlei ongewervelde dieren (insecten, spinnen) vormen het voedsel, op het wad vooral wormen. Op het moment van schrijven -eind september- is het al vanaf de laatste decade van augustus erg droog. In het binnenland is de bodem daarom momenteel stoffig en droog. Allerminst ideale omstandigheden voor het vinden van regenwormen! Zwanenzang of is er nog hoop Vanaf begin jaren tachtig zijn de aantallen van de Goudplevier in ons land meer dan gehalveerd. Dit heeft zich vooral gemanifesteerd op het boerenland (Kleefstra et al 214 in Limosa) dat ongeveer de helft van de winterpopulatie herbergt. In de Wadden, de Regionale gebieden en de Zoute Delta zijn de aantallen juist licht toegenomen en in de Zoete Rijkswateren stabiel. Op de zandgronden en in het rivierengebied zijn de aantallen in de afgelopen decennia (net als de bodem momenteel) nagenoeg opgedroogd. Globaal kunnen we zeggen dat de soort gezien wordt ten westen van de lijn De Dollard-Bergen op Zoom (Figuur 2). In Figuur 2. Verspreiding van de Goudplevier in oktober en november 214, tijdens de laatste internationale telling.

9 het binnenland worden mooie aantallen nog gezien in de Polders Mastenbroek en Oldebroek, Arkemheen en plaatselijk in Oost- en Zuid-Flevoland. Voor de landelijke afname worden een aantal oorzaken genoemd: opwarming, intensivering landbouw, invloed roofvogels en het voedsel. Tijdens de laatste internationale telling in Noordwest-Europa in 214 waren de aantallen in onze contreien lager en in het noorden en oosten juist hoger. Door de zachtere winters overwinteren ze meer noordelijk. Goudplevieren houden van kort gras maar dat groeit in zachte winters gewoon door. Tegenwoordig overwintert er in elke polder wel een Slechtvalk. Hoewel het nachtelijk foerageren al langer bekend is (Jukema et al 21, Goudplevieren en wilsterflappers), is dat wellicht de reden dat ze meer in het donker foerageren. Jeroen Onrust van de RUG doet onderzoek naar dit nachtelijk foerageren en dan vooral naar het voedsel, de regenworm. In de intensieve landbouw wordt tegenwoordig grasland elk 4-5 jaar omgeploegd en weer opnieuw ingezaaid. Dat heeft effect op het bodemleven en de structuur van de grasmat. Uit het onderzoek blijkt dat wormen die van ruige mest leven kwalitatief beter zijn want vetter dan drijfmestwormen. Biologisch heeft dus een streepje voor op de fastfood van de intensieve landbouw. Waar hebben we dat vaker gehoord? Weetje van de maand De Goudplevier was aan het begin van de jaren vijftig hét onderwerp van discussie tussen de directeuren van de Guinness Brouwerijen. Door één van de heren werd beweerd dat deze vogel de snelste vogel van Europa was. De bestaande naslagwerken gaven echter geen uitsluitsel. Uiteindelijk is uit deze zoektocht het Guinness Book of Records ontstaan. Jan Schoppers Nazomerse Wulpen op binnenlandslaapplaatsen Afgelopen september was de eerste landelijke Wulpenslaapplaatstelling van dit seizoen. De resultaten laten weer een aantal mooie concentraties zien, maar lang niet overal. In sommige regio s moeten de Wulpen nog komen en ligt de piek juist in de winter. Gebruikelijk beeld De slaapplaatstellingen van Wulpen, die zich richten op de binnenlandse vogels, komen de laatste jaren in september steevast op zo n vogels uit. Dit jaar week daar niet van af met Wulpen verdeeld over 58 slaapplaatsen: gemiddeld zo n 2 Wulpen per slaapplaats. De hoogste aantallen zijn geteld in de Groene Jonker (11), Bildtpollen-West bij Waddenhoeve (15), Markiezaatsmeer-Oost (144), Vossemeer-Zuid (8), Everdinger Uiterwaard (7), Zandwinning Veldhunten (6), Gaastwad (6), Workumerwaard Bijenkamp (575), Zaans Rietveld (53) en Domelaar (51). Bedenk dat niet alle plekken worden geteld, en ongetwijfeld zullen er slaapplaatsen zijn die we nog niet eens kennen. Kijk eens op onze website of je wellicht aanvullingen weet (op Vacante gebieden). Seizoenspieken per regio Het mooie van deze septembertelling is dat veel slaapplaatsen specifiek in deze tijd van het jaar van belang zijn. In de winter zijn vaak weer andere slaapplaatsen belangrijker, daar is dan ook de februaritelling voor bedoeld. In sommige regio s komt de septembertelling eigenlijk net te laat als nazomertelling. Zo hebben intensieve tellingen in de Everdinger Uiterwaard aan het licht gebracht dat in juli en augustus de piek ligt. Er komen dan jaarlijks meer dan 1 Wulpen overnachten. Deze vogels vertrekken geleidelijk in september. Het gaat daarbij waarschijnlijk om lokale (Nederlandse en Duitse?) broedvogels die in dezelfde maand geleidelijk plaatsmaken voor Wulpen uit Scandinavische streken. Rond dezelfde tijd nemen bijvoorbeeld iets oostelijker in het rivierengebied (bij Arnhem) de aantallen juist toe in september. De aantallen daar pieken altijd hartje winter, ook fraai vastgelegd middels frequente tellingen. Ook langs de Zuidelijke Randmeren bij Arkemheen pieken de Wulpen pas in de winter. In september zijn ze nog niet eens aanwezig. Vaker tellen? De Wulp leent zich er goed voor om met frequente tellingen het seizoensverloop vast te leggen. Grote kans dat dit een patroon is dat zich jaarlijks herhaalt. Als de piek blijkt te vallen buiten de landelijke telperiodes raden we aan om ook tijdens zo n regionale piekperiode jaarlijks een keer te tellen. Belangrijke doelstelling van het meetnet is immers om de seizoensmaxima per gebied te verzamelen. Wulpentelling gefilmd Kijk ook eens op het YouTube kanaal van Sovon. In Vlog #3 volgt Albert de Jong Jouke Altenburg tijdens een slaapplaatstelling van Wulpen. Mooie quote van Jouke op de vraag wat nou het mooie is van een slaapplaatstelling:..de vogels komen naar je toe!.. Iedereen bedankt voor zijn telling en een fijne Grote Zilverreiger/Aalscholvertelling gewenst! Olaf Klaassen Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 216/17 Datum Starttijd Type telling oktober 17.3 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver 19 november 7.1 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen 17 december 15.3 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger januari 7.45 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen 4 februari uur Slaapplaatstelling Wulp 25 februari 17.1 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver 18 maart 17.5 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto 8 april uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto

10 Wadden: hoog tij, wolken steltlopers, maar weinig bontjes De integrale septembertelling in de Waddenzee was een magistrale. Kraakheldere, rustige weersomstandigheden en een flink verhoogd tij dat grote aantallen wadvogels naar de hoogwatervluchtplaatsen dreef. Nog niet alle gegevens zijn binnen, de resultaten van Blauwe Balg, Schiermonnikoog en Dollard ontbreken nog, Ameland en Terschelling zijn nog onvolledig, maar toch alvast wat cijfers. Om te beginnen met de steltloper onder de eenden, ofwel de Bergeend, waarvan er zo n 7. Bergeenden werden geteld, waarvan ruim 4. langs de Friese kust. Dat totaal ligt lager dan de aantallen die we sinds september 21 tellen ( ). Afgelopen zomer werden voor het 7e jaar op rij ook de ruiconcentraties op het wad geteld en dat leverde met zo n 42. ook minder individuen op (doorgaans ). Rond het telweekend namen de aantallen Pijlstaarten langs de kusten snel toe. Het voorlopige aantal ligt op zo n 9 (tienjarig gemiddelde is 76), waarvan tweederde voor de kust van Noord-Holland zat. Alle ogen waren wel wat gericht op de Kanoet. Met het voortreffelijke aanbod aan mosselzaad in de Waddenzee en de ca. 13. Kanoeten in augustus werden flinke aantallen verwacht. Op basis van wat er nu binnen is, valt dat aantal toch wat tegen. De teller staat op 92. tegenover een tienjarig gemiddelde van De grootste wolken Kanoeten werden gezien op de Richel (25.86), Vlieland (23.6) en Rottumerplaat (18.23). Voor de Drieteenstrandloper ligt het tienjarige gemiddelde in september op 12.. Dat aantal wordt nu al overgeschreden. Het voorlopige totaal ligt op 15.5, waarvan de helft op Vlieland (7782), gevolgd door Richel, Terschelling, Griend en Engelsmanplaat (alle 16-18). Veruit de talrijkste soort is normaliter de Bonte Strandloper. Het septembergemiddelde over de afgelopen 1 jaar bedroeg zo n Hoewel Schiermonnikoog en Blauwe Balg nog een flinke duit in de zak kunnen doen, is het voorlopige totaal bedroevend laag met slechts 157. en dat zat nog tamelijk geconcentreerd ook op Vlieland (45.62), Engelsmanplaat (43.) en Rottumerplaat (24.66). Anders is het met de Rosse Grutto, die juist talrijker was. Waar we gemiddeld zo n 82.5 in september telden in de afgelopen tien jaar zitten we nu al op 95., waarvan op Vlieland! Aan bijzondere waarnemingen o.a. Kleine Zilverreiger (12; 8 langs Groninger Noordkust), Zwarte Ooievaar (1; Gron. Kust), Grauwe Kiekendief (Friese kust), Visarend (4; 2 op Texel), Morinelplevier (3; Terschelling), Pontische Meeuw (13; 5 op Vlieland) en Velduil (2; Friese kust). Op naar de integrale van oktober en eens kijken hoeveel Bonte Strandlopers we dan tellen, want dat betreft doorgaans een 4. in die maand Romke Kleefstra Watervogeltellingen projectcoördinatie formulieren etc. (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via ) Menno Hornman (menno.hornman@sovon.nl) Michel Klemann (michel.klemann@sovon.nl) Coördinatie Slaapplaatstellingen: Olaf Klaassen (olaf.klaassen@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator. (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos ( , mervyn.roos@rws.nl) (NH) Noord-Holland Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling VACANT (DR) Drenthe Harold Steendam ( , harold_steendam@hotmail.com) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (OV) Overijssel Symen Deuzeman ( , symen.deuzeman@sovon.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (UT) Utrecht Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (Li) Limburg Ton Cuijpers ( , a_cuijpers@hetnet.nl) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman ( , menno.hornman@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar Sovon Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 98189, 65 VA Nijmegen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

11 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 216/217 nr 3, november 216 Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste tellers, Tijdens het afgelopen telweekend was het op zaterdag tamelijk herfstachtig met miezerregen. In het waddengebied was het hoogwater echter prima: de zuidenwind was beter dan de voorspelde harde oostenwind, alleen moest er, zeker in het westelijk deel (met zonsopkomst) al vroeg worden gestart. De dag erop was een wereld van verschil: diegenen die op zondag telden deden dat op een prachtige zonnige en geheel droge dag. Of dat komende maand zo zal zijn moeten we zien: november en ook december zijn notoir berucht om de hardnekkige mist. Voor de derde keer op rij staat er in november een volledig telprogramma op het programma. Op 12 november vindt een telling plaats van alle monitoringgebieden en ganzen- en zwanengebieden. De week erop, op 19 november, vindt voor de vierde maand op rij een integrale telling plaats in het Waddengebied. Het water komt met een verhoging van 98 cm dertig centimeter later dan de afgelopen twee maanden, het tijdstip van hoogtij (13:u) is gelukkig wel gunstiger dan vorige maand. In datzelfde weekend (voorkeursdatum 19 november, telperiode van november) vindt ook nog de eerste slaapplaatstelling van ganzen en zwanen plaats. Op 7 januari zal de tweede telling zijn. Ta-ta-ta..daa! Zoals beloofd in de vorige nieuwsbrief is Avimap om mobiel watervogels in te voeren nu voor jullie gereed! Deze door Sovon ontwikkelde applicatie is te gebruiken op smartphones en tablets die draaien op het Android besturingssysteem (4 en hoger) en kun je downloaden in de app store van Google: play.google.com/store/apps/ details?id=nl.sovon&hl=nl. Het grote voordeel van Avimap is dat je nu direct in het veld alle waarnemingen kunt invoeren en na je telling met één druk op de knop alles kan uploaden (binnen bereik van internet of wifi). Je hoeft dus s avonds geen optellingen meer te maken en nog achter de computer te kruipen of papieren telformulieren in te vullen. De gegevens staan vrijwel direct bij ons in de database. Alles wat je eerder bij je telling kwijt kon, kan ook via Avimap worden ingevoerd. Minstens zo belangrijk als het wegvallen van het thuiswerk is dat de app in het veld (hopelijk) prettig en snel werkt. Het zal de eerste keer ongetwijfeld even wennen zijn en daardoor mogelijk wat meer tijd kosten, maar Avimap is zo opgezet dat je snel aan de slag kunt en dat alles zich min of meer vanzelf wijst. Het grootste deel van testers wil nu al niet meer anders! Nijmegen, 28 oktober 216 Vorige maand liet ik al het telscherm of invoerscherm zien en dat is ongewijzigd gebleven. Het invoerscherm bestaat uit een kaart van het telgebied met enkele snelkiesknoppen en een knop voor toegang tot een lijst met alle andere soorten ( ). Anders dan wat sommigen van jullie al in bijvoorbeeld Obsmapp gewend zijn, gaan we met Avimap dus niet alleen uit van de GPS positie, maar wordt direct een kaart getoond waar je de pointer meteen kan verplaatsen (naar waar de vogels aanwezig zijn). Dat is belangrijk omdat je met alleen de GPS aan vaak niet de groep op de juiste locatie hebt (namelijk op een weg of pad) en die ligt soms ook nog eens op de grens van een telgebied (en kan daarmee zelfs erbuiten vallen). Voor koude dagen hebben we een instelling gemaakt waarmee je niet de pointer verschuift, maar juist de kaart (met een vaste pointer in het centrum). Met koude handen bleek deze mogelijkheid beter, omdat je zo n klein pijltje dan minder gemakkelijk kan verschuiven of juist erg moest inzoomen. Jullie kunnen natuurlijk zelf bepalen wat je het handigst vindt. Verderop in deze nieuwsbrief geef ik verdere uitleg over het gebruik van Avimap. Vanzelfsprekend ben ik 26 november ook op de Landelijke Dag aanwezig (bij de projectenstand) en daar wil ik jullie graag Nederland (binnenland): 12 nvember monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling Volgende telling 17 december monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 januari midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 februari monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 6 mei telling Brand- en Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 17 juni selectie van monitoringgebieden 216 / 217 Waddengebied: 19 november integrale telling (13. HW 98) (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 17 dec steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:6-1) 14 januari integrale telling (11:16-11) 18 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (13:24-79) 18 mrt steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:56-84) 15 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (13:16-94) 6 mei telling Brand- en Rotgans (7:16 63) 13 mei integrale telling (12:5-11) 17 juni steekproeftelling (15:14-91) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

12 persoonlijk helpen als er onduidelijkheden of problemen met Avimap zijn. Wij hopen dat het tellen hiermee nog prettiger wordt. Jullie zijn ongetwijfeld liever bezig in het veld dan met het papierwerk achteraf! Veel plezier bij de aankomende telling! Menno Hornman Hoe gebruik ik Avimap voor watervogeltellingen? Avimap is nu geschikt om ook watervogeltellingen in te voeren op je smartphone of tablet. Download de nieuwste versie in play.google.com/store/apps/details?id=nl. sovon&hl=nl. Een beknopte puntsgewijze handleiding vindt je op: www. sovon.nl/avimapwavo. Na het openen moet je eerst via de knop instellingen enkele basisinstellingen downloaden zoals een soortenlijst. Voer daarna bij instellingen je waarnemerscode en wachtwoord in (hetzelfde als op sovon.nl) en klik op controleer wachtwoord. Nu zijn alle basisinstellingen gereed en al jouw telgebieden gekoppeld. Zet je GPS aan en ga via het beginscherm naar selecteer plot. Selecteer het type telling en gebied, vul vervolgens de kopgegevens in, sla deze op en je kunt beginnen! Voor je verschijnt een kaart met de begrenzing van je telgebied. Een blauwe stip is de locatie waar je je bevindt. Tik op de plek waar je een groep vogels ziet (gele pointer verschijnt) en selecteer een soort en een aantal. Sla deze op. Zitten er meerdere soorten op dezelfde plek, dan kun je je pointer laten staan en een andere soort selecteren. Bovenin zie een overzichttoets ( ), waar je al je waarnemingen kan in zien ( had ik die Futen nu al ingevoerd? ), een toets voor de lijst met de totalen per soort (Σ) en de kleur van het oog geeft aan welke stippen je allemaal ziet (geen, per soort, allemaal). Restaantallen kun je invoeren door op de gele pointer te klikken, zodat deze verdwijnt en daarna een soort en aantal te selecteren. Indien je kaart schuiven (paarse pointer) hebt geselecteerd is het (helaas) niet mogelijk om restaantallen in te voeren. Tel je meerdere gebieden, dan kun je wisselen van telgebied via de menuknop linksboven en klikken op selecteer ander bezoek. Ben je klaar met tellen, ga dan via de menuknop naar Klaar met tellen of tik je op de terugtoets op je telefoon. Doorloop nog eens je telresultaten om te kijken of je per ongeluk geen fout hebt gemaakt. Klik op upload en je telling staat bij ons in de database. Eventueel krijg je direct nog een validatievraag. Upload opnieuw nadat je deze hebt bevestigd of aangepast. Klaar is Kees! Avimap checklist vooraf: Download thuis de laatste versie van Avimap in de Google Play Store Probeer thuis alvast te oefenen door door de app te lopen. Download thuis eventueel alvast een (OSM) kaart om geen datakosten te krijgen Laad de accu volledig op voor de telling Neem voor de zekerheid wel pen en papier mee, je weet maar nooit Zet je GPS aan en starten maar! Check na de telling vóór het uploaden nog eens je telresultaten: niets vergeten of (per ongeluk) geen foutje gemaakt? Ik ben erg benieuwd wat jullie ervan vinden. Veel succes! Menno Hornman Ganzen en zwanen: Drukke telling Het was flink aanpoten bij de oktober-telling. Eerste en nog voorlopige resultaten laten zien dat vooral grote aantallen Kolganzen werden geteld: ruim 35., waarvan een kleine 4% in Friesland en 5% in het rivierengebied. Van (Toendra)rietgans waren eveneens verhoudingsgewijs grote aantallen aanwezig: 37., waarvan 54% in Drenthe. Van de Rotgans ontbreken nog de tellingen uit het Deltagebied, maar werden in de Waddenzee ruim 18. geteld. Uitgesproken klein waren daarentegen de aantallen Kleine Zwanen (63) en Kleine Rietganzen (172, voornamelijk in Friesland). Afgaande op informatie van trektellen.org waren er na de oktobertelling geen grotere trekgolven meer, maar waarnemingen van halsbanden laten wel zien dat van Kolgans en Toendrarietgans steeds mondjesmaat nieuwe vogels Nederland bereiken (deels na tussenstops in het oosten van Duitsland). In de afgelopen twee weken waren op diverse dagen vooral in de middag hoog vanuit het (noord) oosten arriverende groepjes van beide soorten te zien (daarbij geholpen door de oostelijke winden die op veel dagen heersten). Van de Kleine Rietgans werden vooral langs de Hollandse kust en in Zeeland de nodige groepen op weg naar Vlaanderen opgemerkt. Grotere aantallen zijn in Friesland evenwel nog steeds niet verschenen. Eerste broedresultaten Alleen van Kolgans is op dit moment een voldoende grote steekproef verzameld (> 35.) dat een eerste indruk van het broedsucces te geven is. En dat lijkt niet geweldig. De meeste tellers komen amper aan de 1%. Wordt deze indruk bevestigd bij volgende tellingen, behoort 216 tot de vijf slechtste broedseizoenen sinds de reeks tellingen in 196 door Jules Philippona werd gestart. Preciese redenen zijn nog niet te geven. Zoals eerder gemeld, had een deel (15-2%) van de jonge Kolganzen die begin augustus op het Russische eiland Kolguyev werden gevangen last van parasieten (waarschijnlijk mijten), met tot gevolg slecht uitgegroeide en misvormde vliegveren. De schaal waarop dit probleem optrad is echter niet bekend. Ook bij Kleine Zwaan lijken weinig paren succesvol te zijn geweest, zoals berichten via het weblog van het project Flight of the Swans van de engelse Wildfowl & Wetlands Trust laten zien (zie Update Dwerggans In het Oudeland van Strijen werden op 15 oktober 41 Dwergganzen gezien, 25 adulte vogels en 16 eerstejaars (van die laatste 8 jongen geboren in het wild in Zweden en 8 bijgeplaatste vogels). Het gaat hier om het grootste deel van de broedpopulatie in Zweden. Helaas werden op 21 oktober de resten van één van de drie aanwezige zendervogels in het gebied gevonden. Deze vogel was op 3 september voor het laatst gepeild. De doodsoorzaak wordt nog nader onderzocht. Goose News Collega s van de Wildfowl & Wetlands Trust brachten een tijdje geleden hun jaarlijkse Goose News uit. Voor wie het heeft gemist: het is als pdf op te halen via monitoring. wwt.org.uk/wp-content/uploads/216/9/goose-news- Issue15-final.pdf Kees Koffijberg

13 Slaapplaatsen: wederom bescheiden aantallen Grote Zilverreiger Vorige winter waren er minder Grote Zilverreigers in Nederland dan in het recordseizoen 214/15. Hoe zou het dit jaar zijn? Slaapplaatstellingen laten vooralsnog geen topaantallen zien, al zijn er interessante regionale verschillen. Tussenstand Van 113 slaapplaatsen zijn de aantallen ingevoerd via de invoermodule op onze website. De teller stopt voorlopig bij Grote Zilverreigers. Vorig jaar kwam de oktobertelling nog uit op 4.48 vogels, maar dat is geen eerlijke vergelijking want van het huidige seizoen zijn nog niet alle tellingen uitgevoerd of doorgegeven. Maar ook als we kijken naar de slaapplaatsen die in beide jaren zijn geteld (n=78) komt de van deze oktobermaand een stuk lager uit (zo n 2%) dan de 2.44 in oktober 215. Ondanks dat het om een tussenstand gaat lijkt deze telling op een bescheiden resultaat af te koersen, althans afgezet tegen wat we de laatste jaren gewend zijn. Regionale verschillen Zilverreigers hebben een duidelijke voorkeur ontwikkeld voor graslandrijke (en muizenrijke) regio s in ons land. In grote lijnen ziet de verspreiding er elk jaar dan ook min of meer hetzelfde uit maar de zwaartepunten kunnen jaarlijks verschillen. Typerend voor dit seizoen lijken de relatief hoge aantallen in zuidelijk Nederland. Veelzeggend is dat de grootste slaapplaats tot nu toe in Gelderland is gemeld: 132 in de Havikerwaard langs de IJssel bij Rheden. Vorig jaar telde die slaapplaats 28 vogels en was een slaapplaats in Groningen (de Onlanden) de grootste: 23 vogels. Daar was het dit jaar met slechts 34 vogels precies andersom. Ligging van de slaapplaatsen van Grote Zilverreiger in oktober 215 (links) en oktober 216 (rechts, voorlopige gegevens) 19 november slaapplaatstelling ganzen en zwanen In de tweede helft van november is het dan de beurt aan de telling waar de rechtgeaarde Watervogelteller met smart op zit te wachten: ganzen en zwanen! De telperiode beslaat de twee weken tussen november (met voorkeursdatum 19 november) zodat de mogelijkheid er is om in het watervogeltelweekend beide tellingen te combineren. Neem voor vragen of opmerkingen contact op met ondergetekende. Iedereen vast een fijne telling gewenst! Olaf Klaassen Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 216/17 Datum Starttijd Type telling november 7.1 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen 17 december 15.3 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger januari 7.45 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen 4 februari uur Slaapplaatstelling Wulp 25 februari 17.1 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver 18 maart 17.5 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto 8 april uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto

14 Wadden: matige omstandigheden, dikke aantallen Soms zit het mee, soms zit het tegen. Op zaterdag 15 oktober zorgde (mot)regen voor matige weersomstandigheden in het Waddengebied, maar bleek de voorspelde stevige oostenwind een matige zuidenwind te zijn, zodat de verwachte verlaging van het tij uitbleef. De hvp s bleken zodoende goed bezet, hoewel we nog niet van alle eilanden de gegevens binnen hebben bij het schrijven van deze nieuwsbrief (Ameland, Schiermonnikoog, Rottums). In september viel het grote aantal Pijlstaarten in de Nederlandse Waddenzee al op. Ook in oktober is dat het geval. Voorlopig staat de teller op 16.5 tegenover een tienjarig gemiddelde van De soort concentreerde zich met name op het Normerven (785) en langs de Friese Waddenkust (564). In de vorige nieuwsbrief werd vermeld dat het aantal Kanoeten in september achterbleef bij het tienjarige gemiddelde van De stand stond toen op 92. Kanoeten. Inmiddels is het overzicht bijna compleet met o.a. het indienen van de resultaten van Schiermonnikoog en gaat het om ca vogels in september. De aantallen in oktober lijken juist boven gemiddelde waarden te zitten. Over de afgelopen tien seizoenen betrof dat 95. Kanoeten; het voorlopige totaal gaat nu al richting de De grote concentraties werden gezien op Balgzand (56.721), Griend (51.7) en Richel (16.938). Balgzand vormt daarmee een prima bruggetje naar de Bonte Strandloper, waarvan het voorlopige totaal op 357. staat, wat al meer is dan het tienjarig gemiddelde van Daarvan zaten alleen al op t Balgzand, nog eens langs de Friese kust en op Vlieland. De grote concentraties vogels op het Balgzand zorgde ervoor dat men er een recordaantal van ruim 27. vogels voor de kiezen kreeg, wat opvallend is voor dit deel van de Waddenzee. Qua Kleine Zilverreiger is Balgzand meestal een van de betere plekken. In oktober telde men er 36, gevolgd door Texel (22). Bij die soort is het wachten op Schiermonnikoog. Daar zaten begin augustus al 25 op de slaapplaats aan de Westerplas, een aantal dat toenam tot 52 begin september en zelfs 8 halverwege oktober! Aan bijzondere soorten was er op de eilanden en langs de kusten voldoende te scoren. Rode Wouwen werden gezien bij Westhoek en in de Emmapolder, alsook overtrekkend op de zondag ná de telling boven Texel en Vlieland. Bij Westhoek zat ook een Zeearend, terwijl Smellekens opvallend schaars waren (2, Friese en Groninger kust). Voorlopig is het aantal Pontische Meeuwen 5 (Texel 2, Vlieland 2, Terschelling 1), Geelpootmeeuwen 3 (Vlieland 2, Delfzijl 1), Grote Burgemeester 1 (Texel). Fraters zijn tegenwoordig ook schaars goed; 15 werden er geteld, waarvan 14 op Vlieland. Bij het kleine grut viel de IJsgors op met 4 exemplaren (31 op Terschelling) en de Oeverpieper (562, dankzij de tellers van Terschelling die er 554 telden ). Meer resultaten in een volgende nieuwsbrief zodra de aantallen compleet zijn! Romke Kleefstra Watervogeltellingen projectcoördinatie formulieren etc. (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via ) Menno Hornman (menno.hornman@sovon.nl) Michel Klemann (michel.klemann@sovon.nl) Coördinatie Slaapplaatstellingen: Olaf Klaassen (olaf.klaassen@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator. (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos ( , mervyn.roos@rws.nl) (NH) Noord-Holland Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling VACANT (DR) Drenthe Harold Steendam ( , harold_steendam@hotmail.com) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (OV) Overijssel Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (UT) Utrecht Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (Li) Limburg Ton Cuijpers ( , a_cuijpers@hetnet.nl) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman ( , menno.hornman@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar Sovon Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 98189, 65 VA Nijmegen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

15 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 216/217 nr 4, december 216 Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste tellers, Bij de novembertelling was de weersverwachting voor beide dagen prima. Omdat het beter uit kwam ging ik daarom zondag tellen. Helaas zat de weersvoorspelling er aardig naast. De hele dag bleef het grijs en miezerig. Jammer, maar eigenlijk ook wel weer goed. Hoezo? Omdat ik zo Avimap kon testen mét handschoenen aan (de temperatuur lag een stuk lager dan vorig jaar) en ín de (miezer)regen. En dat viel helemaal niet tegen (het testen dan, het weer kon natuurlijk beter ). Nu moet ik wel zeggen dat ik handschoenen heb met zo n speciale vingertop waarmee je een scherm kan bedienen, maar het werkte prima, ook in de regen. In andere delen van het land was het beter hoorde ik en zoals gezegd was het zaterdag prachtig telweer. Ook een week later op de Wadden was het best goed (zie het stuk van Romke). Verheugend is dat vele tientallen van jullie Avimap hebben gebruikt bij de afgelopen telling. Helemaal mooi is dat vrijwel iedereen dat ook goed is bevallen. Ik kreeg veel positieve reacties en maar heel weinig vragen. Blijkbaar is het zoals dat heet intuïtief gemaakt en dat was natuurlijk ook de bedoeling, hoewel het vast even wennen is of was. De meest gestelde vraag, ook op de Landelijke Dag afgelopen zaterdag was of de app ook voor de iphone beschikbaar zou komen. Daar kan ik helaas nog geen antwoord op geven. We hebben Avimap ontwikkeld voor Android omdat dit op ongeveer 75% van de smartphones in Nederland draait, tegen een kwart Apple. Bovendien stelt Apple wat andere eisen aan een app en kunnen geen offline kaarten worden gebruikt. Nijmegen, 2 december 216 Dat hoeft natuurlijk geen probleem te zijn, de boodschap is duidelijk en we zijn aan het verkennen wat mogelijk is. Mocht je een smartphone hebben waarop Android draait en wil je Avimap gebruiken, dan kun je hier de app downloaden: play.google.com/store/ apps/details?id=nl.sovon&hl=nl. Met Avimap kun je direct in het veld alle waarnemingen invoeren en na je telling met één druk op de knop alles uploaden (binnen bereik van internet of wifi; van tevoren nog wel even je telling nalopen). s Avonds dus niet meer achter de computer of papieren telformulieren invullen. De gegevens staan direct bij ons in de database. Zie de vorige nieuwsbrief of de website: sovon.nl/avimapwavo voor verdere instructies. Deze maand staat er voor de afwisseling eens geen vol telprogramma op de agenda. Op 17 december vindt een telling plaats van alle monitoringgebieden, alle ganzen- en zwanengebieden en van de steekproefgebieden in het Waddengebied. Voor de Waddentellers is zowel het tijdstip van hoogwater (12:6u) als het tij (1 cm) prima. In hetzelfde weekend (voorkeursdatum 17 december, telperiode van 1-25 december) vindt de tweede slaapplaatstelling van Grote Zilverreiger van het seizoen plaats. Op 7 januari (telperiode 31 december - 15 januari) staat de tweede slaapplaatstelling van ganzen- en zwanen gepland. Veel telplezier! Menno Hornman Nederland (binnenland): 17 december monitoringgebieden, ganzenen zwanentelling Volgende telling 14 januari midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 februari monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 6 mei telling Brand- en Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 217 Waddengebied: 17 december steekproeftelling (12.6 HW 1), ganzen- en zwanentelling (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 14 januari integrale telling (11:16-11) 18 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (13:24-79) 18 mrt steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:56-84) 15 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (13:16-94) 6 mei telling Brand- en Rotgans (7:16 63) 13 mei integrale telling (12:5-11) 17 juni selectie van monitoringgebieden 17 juni steekproeftelling (15:14-91) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

16 Ganzen en zwanen: een derde van de Kleine Zwanen flyway in ons land Was de oktober-telling plaatselijk al druk, in november waren van de meeste soorten in nog grotere aantallen present. Vooral bij Kleine Zwaan, Toendrarietgans, Kleine Rietgans, Kolgans en Brandgans vond tussen half oktober en half november veel nieuwe aankomst plaats. Overigens werd die maar ten dele door trektellers opgemerkt. Vooral 3 november was een goede trekdag. Hetzelfde geldt voor november (die krijgen we dus bij de komende telling mee). Opvallend waren vooral de grote aantallen Kleine Zwanen die vlak voor de november-telling arriveerden. In totaal werden er ruim 53 geteld, wat ongeveer een derde van de flyway zal zijn. Van de zwanen zat liefst 9% op het water (waterplanten), voornamelijk de Veluwerandmeren. Ook het aantal Kleine Rietganzen nam toe t.o.v. oktober, maar de 11. die nu in de boeken staan (vrijwel geheel in Friesland) zijn een schim van de maxima die tot een aantal jaren geleden gebruikelijk waren. Het aantal Kolganzen verdubbelde bijna t.o.v. oktober, met voorlopig 75. vogels (waarvan 44% in Friesland en 17% in het rivierengebied). Van de 129. Toendrarietganzen die in november werden geteld pleisterde 76% in slechts drie regio s: Drenthe, Groningen en Limburg (in volgorde van talrijkheid). De Brandgans was met 355. vogels vertegenwoordigd, iets minder dan de helft van het aantal dat voor de midwinterperiode gebruikelijk is. Deze soort werd vooral in Friesland (44%) en in het Waddengebied (18%) gezien. Voor al deze cijfers geldt: het zijn voorlopige aantallen, op basis van de nu ingevoerde gegevens. Broedsucces wisselend In de vorige nieuwsbrief berichtten we over het uitzonderlijk lage broedsucces van Kolganzen (zie ook Met de aankomst van nieuwe vogels lijkt het aandeel eerstejaars wat aan te trekken. Momenteel worden in de groepen pleisterende vogels ongeveer 12-14% jongen gezien. Dat is meer dan aanvankelijk werd geteld (kleine 1%), maar nog altijd een laag aandeel op lange termijn bezien (zie grafiek in bovenstaande link). In het Waddengebied en Deltagebied telden de hoogwatertellers in november een steekproef van de Rotgans op leeftijd. De eerste resultaten wijzen op een jongenpercentage van ongeveer 25%, wat niet slecht is in vergelijking met voorgaande jaren. In de Waddenzee verbleven veel Rotganzen overigens nog op het wad (dan moeilijk op leeftijd te tellen), zodat in januari nog een tweede telling zal worden gedaan. Record-houder wat betreft jongenaandeel is dit najaar de Kleine Rietgans. Deze soort heeft een uitzonderlijk goed broedseizoen op Spitsbergen achter de rug, met ruim 25% eerstejaars. Dat is 1% meer dan het gemiddelde over de afgelopen jaren, en 216 behoort tot een van de beste jaren in de reeks gegevens vanaf 198. Met het verhoudingsgewijs kleine aantal dat in Nederland pleistert zal het jongenpercentage voor de hele populatie overigens waarschijnlijk nog iets anders uitpakken. Kees Koffijberg Brilduiker past zich aan De Brilduiker is vooral een wintergast in de maanden november-maart. Vanaf november nemen de aantallen toe en de piek (rond de 1. ex) wordt meestal in februari vastgesteld. De in ons land waargenomen Brilduikers komen vooral uit Fenno-Scandinavië maar mogelijk ook uit Noordwest-Rusland. Jaarlijks worden in Nederland van deze holenbroeder ook enkele broedparen vastgesteld. Hoogste aantallen in december-maart De hoogste aantallen worden gezien in het Deltagebied, IJsselmeer en de Randmeren. Wanneer er vorst optreedt, zoals in februari 212, zien we een herverdeling in ons land. Vogels van het IJsselmeer (van 29 in januari naar 98 in februari) verkasten toen naar de Delta (2 op het Volkerakmeer). In het rivierengebied en de Biesbosch bleven de aantallen vergelijkbaar. Het landelijk seizoensverloop wordt voor een belangrijk deel bepaald door de Zoete Rijkswateren. Daarnaast hebben alleen de Regionale gebieden en de Zoute Delta wat in de melk te brokkelen. Landelijke afname behalve in de Zoete Rijkswateren Als we naar de landelijke trend kijken dan zien we vanaf de millenniumwisseling een gestage afname. Dit patroon wordt vooral ingegeven door de Zoute Delta waar de gemiddelde aantallen per seizoen zijn afgenomen van 25 naar 5. In de Zoete Rijkswateren zijn de aantallen vanaf begin jaren tachtig stabiel rond de 2 met jaarlijkse schommelingen. Opvallend is dat we in de laatste 15 jaar een patroon zien van een scherpe terugval in een jaar met daarna in drie tot vijf jaar een geleidelijk herstel. Dat is intrigerend en interessant om eens nader te analyseren. De landelijke afname komt vermoedelijk deels door een verschuiving binnen het Europese aantal gemiddeld aantal jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun Nederland 14/15 min-max 9-13 gem 9-13 Nederland 75/76 8/81 85/86 9/91 95/96 /1 5/6 1/11 Figuur 1. Seizoensverloop van de Brilduiker in Nederland in 214/15 (met gemiddelde in en min/max; boven) en landelijke trend in de monitoringgebieden 1975/76-214/15 (onder).

17 overwinteringsgebied. In het Oostzeegebied nemen de aantallen namelijk toe. Door gemiddeld zachtere winters hebben de Brilduikers daar minder te stellen met ijsbedekking (Schröder 215. Limosa 88-1). Verandering van voedsel De soort eet hoofdzakelijk waterdiertjes die te vinden zijn in zoet of brak water, zoals mollusken, wormen, insecten(larven) en kreeftachtigen. Ook kleine vis en amfibieën staan op het menu. Dit dieet wordt aangevuld met wat plantaardig voedsel als zaden en wortels. De enkele studies in Nederland wijzen vooral naar driehoeksmosselen. In een recente publicatie van de Randmeren zien we een ander beeld. Daar lijkt de soort te profiteren van de uitbreiding van kranswiervegetaties en de daaruit voortvloeiende toename van het voedselaanbod in de vorm van bulbillen (Heunks et al. 216, Limosa 89-2). Deze laatste worden waarschijnlijk gegeten, maar ook de toegenomen macrofauna zoals vijverpluimdrager, grote diepslak, dansmuggenlarven en vlokreeft. De veranderde waterkwaliteit op het IJsselmeer en de Randmeren heeft de soort doen overstappen van mosselen naar ander voedsel. In beide gebieden zien we geen afname van de soort. Jan Schoppers Slaapplaatsen: stormachtige eerste ganzenslaapplaatstelling In november stond de eerste slaapplaatstelling van ganzen en zwanen van dit seizoen op het programma. Voor sommige telgroepen was dit het vijfde jaar op rij. Herfstig weer tijdens telweekend De herfsttelling, zo noemen we de eerste ganzenslaapplaatstelling van het seizoen. En herfstig was het! Uitgerekend tijdens het telweekend raasde er een ouderwetse storm over ons land. Toch heeft het veel waarnemers er niet van weerhouden om op pad te gaan. Met name de telgroepen die enkele grote gebieden onder handen namen verdienen een pluim. Een solitaire waarnemer kan zijn telling nog een dag doorschuiven, maar zo n telgroep prikt een ochtend en dan moet het gebeuren, weer of geen weer. Telgroepen actief in grote gebieden Vanaf 212 zijn speciale telgroepen opgericht om in een paar grote en onoverzichtelijke gebieden gezamenlijk de aantallen overnachtende ganzen te tellen. Op een teldag staan dan - afhankelijk van de grootte van het gebied - zo n 1-3 mensen tegelijkertijd in het donker rondom het gebied geposteerd. Op plekken waar veel ganzen worden verwacht staan twee waarnemers: de een telt en de ander schrijft. De meeste ganzen vliegen uit rond zonsopgang, maar bij een heldere nacht kan dat een half uur eerder zijn. Vijf jaar op rij Dit seizoen is alweer het vijfde jaar op rij dat op deze manier de Biesbosch, Oostvaardersplassen, Wieden en Fochteloërveen zijn geteld. We hebben wat resultaten afgezet tegen het gemiddelde van eerdere jaren (tabel). Het is duidelijk dat in de OVP de vette aantallen Kolganzen nog ontbraken. Vaak is januari een betere maand voor die soort, al werden in de andere gebieden al wel mooie aantallen Kolganzen geteld. Ook Brandganzen zitten overduidelijk nog in de noordelijke regio s. Een slaapplaatstelling in het Lauwersmeer liet zien dat er nog wel wat in het vat zit (45.764!). Grauwe Ganzen waren in de meeste gebieden goed vertegenwoordigd, in de Biesbosch zelfs met een record. Van de vier genoemde gebieden is alleen het Fochteloërveen van enige betekenis voor Toendrarietganzen. De ongeveer 55 waren een gemiddeld aantal maar een grote gemengde groep Kol- en Toendrarietganzen (76) kon moeilijk op soort worden gebracht en is voorlopig uitgesplitst op basis van de wel gedetermineerde ganzen. Kleine Zwanen ontbraken nagenoeg, maar dat is niet verwonderlijk omdat het gros van de in ons land aanwezige Kleine Zwanen tijdens de telling op de Veluwerandmeren zat (>46!). Elders in het land werden toch ook nog aardige groepen geteld (Bargerveen 151, Markiezaatsmeer-Oost 87, Vloeivelden Krim 78). Tabel. Aantallen van ganzen en zwanen op slaapplaatsen in enkele grote Natura 2-gebieden op 19 november 216 (voorlopige aantallen), afgezet tegen gemiddelden van 212 t/m 214 (gemiddelde maxima, dus inclusief januaritellingen). Biesbosch Oostvaardersplassen De Wieden Fochteloërveen Kleine Zwaan 2 (62) (5) 3 (16) () Wilde Zwaan (2) 8 (12) 2 (28) (15) Toendrarietgans 62 (68) 9 (43) (45) 55 (74) Grauwe Gans (99) 5978 (6) 274 (49) 144 (19) Kolgans (31.8) 3359 (3.4) (18.6) 1. (34) Brandgans 179 (41) 5179 (181) (65) (4) (47.12) (54.56) 27.9 (23.654) (11.9) Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 216/17 Datum Starttijd Type telling december 15.3 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger januari 7.45 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen 4 februari uur Slaapplaatstelling Wulp 25 februari 17.1 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver 18 maart 17.5 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto 8 april uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto In januari nog een keer In januari volgt nog een herkansing: 7 januari 217 (telperiode 31 december - 15 januari). Het leuke is dat deze telling, die hooguit twee uur duurt, in één klap enorm veel informatie van een groot gebied oplevert. Als je ook een ganzenslaapplaats wilt tellen kun je op onze website zien of er nog vacante gebieden zijn. Maar een mailtje of telefoontje naar de Slaapplaatscoördinator is natuurlijk ook mogelijk. Ook losse tellingen buiten de telperiodes zijn welkom, omdat ze van betekenis zijn op gebiedsniveau. Het is dus altijd zinvol om een niet uitgevoerde telling later in te halen. Olaf Klaassen

18 Wadden: (voorlopig) lage aantallen Het leek kielekiele te worden met de integrale novembertelling toen voor de teldag een harde zuidwester met bakken regen voor het Waddengebied werd voorspeld. De zaterdagochtend bood echter imposante wolkenluchten, slechts een enkele bui, kraakheldere omstandigheden en de wind hield zich redelijk koest. Al met al geen slechte omstandigheden. Vanwege de wind bleven tellingen op Engelsmanplaat en Noorderhaaks echter wel uit. Van Ameland, Griend en Dollard ontbraken bij het schrijven van de nieuwsbrief de resultaten nog. Wat meteen opvalt aan de voorlopige totalen is dat die voor vrijwel alle soorten laag uitpakken. Als we de steltlopers nalopen, valt op dat bij de Scholekster de teller vooralsnog op dik 63. staat, de helft lager dan het gemiddelde van de tien voorafgaande novembertellingen. De grootste concentraties zaten op de Groninger Noordkust (11.8) en Rottumeroog (85). In het geval van de Kanoet betreft het voorlopig ruim 45., tegenover een tienjarig gemiddelde van 72.. Net als in oktober zaten de meeste Kanoeten op t Balgzand (19.), gevolgd door Vlieland (12.8). Evenals bij de Scholekster ligt het aantal van een kleine 5 Drieteenstrandlopers bijna de helft lager dan het tienjarige novembergemiddelde. Zoals gebruikelijk zaten de meeste op Vlieland (227) gevolgd door Schiermonnikoog (143). Bij Bonte Strandloper ( ), Rosse Grutto (29.4) en Wulp (63.5) liggen de voorlopige totalen zo n 3% lager dan de tienjarige gemiddelden. Bonte Strandlopers en Wulpen waren het talrijkst langs de Friese Waddenkust (77.6 resp. 19.), Rosse Grutto s op Vlieland en Terschelling (beide rond de 11.). Vraag is natuurlijk of een deel van de steltlopers door aanhoudend verhoogd tij in de week voorafgaande aan de telling is uitgeweken naar elders of dat ontbrekende gebieden nog flink wat in petto hebben Opvallend op verschillende plekken in de Waddenzee waren aangespoelde hompen zeesla. Daar leken Rotganzen van te profiteren, o.a. op Balgzand en Richel. Op beide plekken werden novemberrecords vastgesteld (378 resp. 147). Ook elders in de westelijke Waddenzee zaten redelijke aantallen Rotganzen, zoals op Vlieland (ruim 33) en De Hengst (285). Het voorlopige totaal van bijna 25. Rotganzen ligt dicht in de buurt van het tienjarig gemiddelde (28.) en dan moeten de aantallen van rotganzeneiland Ameland er nog bij. Op enkele stranden was veel ensis aangespoeld, wat doorgaans Zilvermeeuwen aantrekt. De teller staat al op ruim 5. Zilvermeeuwen tegenover een tienjarig gemiddelde van 45.. Zilvermeeuwen waren het talrijkst op Vlieland (13.5), gevolgd door Schiermonnikoog (855). Qua schaarse/zeldzame soorten viel het aantal van 21 IJseenden op, waarvan 14 bij Rottumerplaat en 6 bij Rottumeroog. Rottumerplaat was zowaar ook nog goed voor een Brilzee-eend. Er werden 65 Blauwe Kiekendieven gemeld, waarvan 31 langs de Friese en 17 langs de Groninger Waddenkust. Bijzonder mag ook het aantal van 54 Pontische Meeuwen worden genoemd. Op Schiermonnikoog was het strand goed voor 5 (!) individuen, de overige 4 zaten verdeeld over Vlieland en Rottumeroog. Al met al een mooie telling. De eerstvolgende integrale hvp-telling is de midwintertelling! Romke Kleefstra Watervogeltellingen projectcoördinatie formulieren etc. (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via ) Menno Hornman (menno.hornman@sovon.nl) Michel Klemann (michel.klemann@sovon.nl) Coördinatie Slaapplaatstellingen: Olaf Klaassen (olaf.klaassen@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator. (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos ( , mervyn.roos@rws.nl) (NH) Noord-Holland Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling VACANT (DR) Drenthe Harold Steendam ( , harold_steendam@hotmail.com) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (OV) Overijssel Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (UT) Utrecht Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (Li) Limburg Ton Cuijpers ( , a_cuijpers@hetnet.nl) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman ( , menno.hornman@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar Sovon Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 98189, 65 VA Nijmegen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

19 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 216/217 nr 5, januari 217 Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste tellers, Nijmegen, 29 december 216 Ik wens jullie allen een goed en gezond 217 toe! In dat nieuwe jaar staat zoals gebruikelijk meteen de midwintertelling weer voor de deur. Voor de mensen die alle soorten tellen betekent dat niet veel anders dan in andere maanden, voor de ganzentellers die in januari alle soorten in hun gebieden tellen is het wel net iets anders dan anders. Voor die laatste groep die we altijd vroegen hun telling twee keer in te vullen hebben we nieuws. Die twee keer hoeft niet meer: vanaf nu volstaat gewoon één keer je telling invoeren. Geef daarbij wel aan dat je alle soorten hebt geteld! Je moet je nog steeds wel even van tevoren je eigen gebied claimen voor de midwintertelling als die nog niet dubbel in je overzicht staat (met een M ipv G in de kolom T (van tellingtype)). De resultaten van de vorige (5 e ) editie van de midwintertelling, met een recordaantal vogels (5,67 miljoen!) kun je nalezen in het laatste nummer van Sovon Nieuws (nr 4 van 216), die ook is te downloaden via: sovon.nl/nl/publicaties/sovon-nieuws In januari staat vanzelfsprekend een volledig programma op de agenda, dus inclusief een integrale waddentelling en de (51 e ) midwintertelling. Op 14 januari (uitloop van januari) vindt een telling plaats in alle monitoringgebieden, ganzen- en zwanengebieden en midwintergebieden en integraal in het Waddengebied. Het hoogwater in Harlingen valt op 11:16u dus de mensen in het westelijk deel moeten op tijd beginnen. Met 11 cm bereikt het water een prima hoogte. Op 7 januari (telperiode 31 december - 15 januari) staat de tweede slaapplaatstelling van ganzenen zwanen gepland. Ook kondig ik alvast de winterslaapplaatsteling van Wulp aan, die vindt op 4 februari plaats (telperiode 28 januari 12 februari). Ganzentellers in Friesland worden nog steeds verzocht om groepen in te tekenen. Hetzelfde geldt voor alle tellers die bij hun telling (de ANLb soorten) Kleine Zwaan, Kraanvogel, Blauwe Kiekendief of Ruigpootbuizerd tegen komen, teken ze s.v.p. in! Door gebruik te maken van Avimap kan dat tegenwoordig heel gemakkelijk. Steeds meer mensen ontdekken het voordeel van de invoer met Avimap. Afgaande op de reacties hebben bij de afgelopen telling meer mensen de app gebruikt. Een punt die sommige lastig vinden is het wisselen tussen de telgebieden. Een handige oplossing hiervoor is om bij het starten van het eerste telgebied ook al (via menu -> selecteer ander bezoek -> nieuw bezoek (links onder)) je andere telgebieden te starten. Weliswaar klopt de teltijd niet helemaal, maar het heeft een aantal voordelen, bijvoorbeeld als wanneer je een groep in een ander (maar wel van jou en gestart met de telling daar) gebieden ziet je die daar kan in tekenen zonder dat je wisselt. De app herkent dat het een telgebied is dat open staat en voegt de waarneming toe (vraagt wel ter controle om een bevestiging). Maar ook het wisselen zelf gaat vlotter. Meer handige info over het gebruik van Avimap kun je lezen op: sovon.nl/avimapwavo. Tijdens de afgelopen telling kreeg ik veel vragen van tellers of het wel verstandig was om te tellen in verband met de uitbraak van vogelgriep. En dat was niet gek want al ruim zeven weken lang is hoogpathogene vogelgriep (HPAI) H5N8 in Europa groot in het nieuws. Lokale overheden adviseerden in een enkel geval zelfs om niet buiten de bebouwde kom te komen. Toch adviseren we je om wel te gaan tellen. Houd wel de berichtgeving in de gaten, de vogelgriep lijkt zich nog steeds uit te breiden en wellicht volgen er nog verdere beperkende maatregelen. Houd in ieder geval een aantal beperkingen in acht. Beperk je in principe tot openbare wegen en paden. Betreed geen boerenland en probeer verstoring van vogels te voorkomen (dat is overigens altijd het verzoek). Vind je dode vogels, blijf er dan van af en meldt ze via dodevogels of dwhc.nl/meldingsformulier. Ik wens jullie veel telplezier! Menno Hornman Nederland (binnenland): 14 januari Midwintertelling, monitoringebieden, ganzen en zwanen Waddengebied: 14 januari integrale telling (11:16-11) Volgende telling (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 18 februari monitoringgebieden, ganzen en 18 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (13:24-79) zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 mrt steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:56-84) 15 april monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 5 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (13:16-94) 6 mei telling Brand- en Rotgans 6 mei telling Brand- en Rotgans (7:16 63) 13 mei selectie van monitoringgebieden 13 mei integrale telling (12:5-11) 17 juni selectie van monitoringgebieden 17 juni steekproeftelling (15:14-91) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

20 Vogelgriep in Nederland (en Europa) De eerste berichten uit Nederland gingen vooral over sterfte onder Kuifeenden en enkele andere watervogelsoorten op de Gouwzee en het Wolderwijd. Later volgden meer plekken met meldingen van opvallende vogelsterfte, van meest Smienten. Ook enkele pluimveebedrijven zijn inmiddels besmet geraakt. De meeste meldingen van vogelsterfte zijn afkomstig uit Noord-Holland, Zuid-Holland, Friesland, Groningen en Flevoland. Maar ook uit andere delen van het land komen recent berichten. Vogelsoorten waarbij HPAI H5N8 inmiddels is vastgesteld in Nederland zijn Knobbelzwaan, Brandgans, Grauwe Gans, Tafeleend, Kuifeend, Smient, Wintertaling, Fuut, Kokmeeuw, Stormmeeuw, Kleine Mantelmeeuw, Grote Mantelmeeuw, Zeearend, Buizerd, Slechtvalk en Ekster. Sommige van deze soorten, met name de grote meeuwen, roofvogels en kraaiachtigen, zullen het virus vermoedelijk hebben opgelopen door het eten van besmette vogels. Gelet op meldingen van opvallende sterfte ook bij enkele andere vogelsoorten, zal de lijst waarschijnlijk nog groeien. Voor de actuele stand van zaken, de geldende regelingen, een overzichtskaart met onderzoeksresultaten surf je naar de website van de Rijksoverheid (rijksoverheid.nl/onderwerpen/ vogelgriep) of naar NVWA website over Vogelgriep (nvwa.nl/onderwerpen/vogelgriep-h5n8). Vind je dode vogels? Blijf er van af en meldt ze via dodevogels of dwhc.nl/meldingsformulier. Roy Slaterus en Menno Hornman Ganzen en zwanen: vroeg vertrek? Opvallend bij de telling in december: de meldingen van diverse groepen hoog richting NO-ONO trekkende Kolganzen. Ik had zelf in NO-Groningen zowel op 18 als 19 december in de ochtend dergelijke groepen die richting Duitsland vlogen. Geen plaatselijke bewegingen, maar duidelijk trek over grotere afstanden. Ook op enkele trektelposten in de noordelijke helft van het land werd dit opgepikt (o.a. Kamperhoek, zie trektellen.org). Bij de telling halfdecember waren echter alleen de aantallen Kleine Rietganzen substantieel afgenomen t.o.v. november (van ruim 11. naar 96). De aantallen Kol- en Toendrarietganzen leken vergelijkbaar met die in december 215; bij de Brandgans werden juist verhoudingsgewijs minder vogels geteld dan in december 215 (precieze vergelijking in een volgende nieuwsbrief). Van deze soort worden momenteel grote concentraties in Noord-Duitsland gemeld. Rotganzen op zeesla Uit de Waddenzee kwamen zowel bij de integrale hoogwatertelling in november, als bij de decembertelling meldingen van opvallend kleine aantallen Rotganzen op de kwelders of op binnendijkse percelen. De aantallen die tot nu toe werden ingevoerd lijken ook beduidend kleiner dan bijv. die in najaar 215 (veel groepen op het water buiten zicht van de tellers?). De meeste groepen Rotganzen waren in de afgelopen maanden op het water te vinden, om zich tegoed te doen aan Zeesla (Ulva lactuca, een groenwier). Het aanbod aan Zeesla lijkt dit jaar erg hoog, wat ook blijkt bij een blik in de aanspoelranden langs de dijken en de stranden. Bij de hoogwatertelling in november werden dan ook verhoudingsgewijs veel Rotganzen geteld op de uiterste randen van de eilanden en bijv. op Wieringen/Balgzand, de Richel en op Griend. Van Wieringen kwamen in december zelfs berichten over recordaantallen Rotganzen (637 tegen normaal rond de 25, en allemaal buitendijks i.p.v. binnendijks op gras). Figuur 1. Seizoensgemiddelde van Kleine Zwaan op het Veluwemeer in de periode Kleine Zwanen Ook bij de Kleine Zwaan werden bij de afgelopen twee tellingen opvallende aantallen op het water gezien. Alleen al op het Drontermeer, Veluwemeer en Wolderwijd werden half december ruim 66 Kleine Zwanen geteld (zelfde gebieden in november ruim 46), deels vergezeld van mooie aantallen Wilde Zwanen. Deze aantallen komen in de buurt van de 6-7 Kleine Zwanen die halverwege de jaren negentig maximaal in het gebied werden geteld (met zelfs een éénmalig maximum van 11.5 Kleine Zwanen bij een vliegtuigtelling van het toenmalige RIZA (Rijkswaterstaat) over alle Randmeren eind oktober 1997) let wel: bij een totale flywaypopulatie die toentertijd bijna dubbel zo groot was als nu! In seizoensgemiddelden gerekend liggen de aantallen op het Veluwemeer de laatste jaren nog boven de piekaantallen rond 1996 (zie figuur), en die tendens lijkt zich dit seizoen te bevestigen. Buiten de Randmeren zijn groepen Kleine Zwanen zeer dun gezaaid: het grootste tot nu toe ingevoerde aantal in december is 95 in Polder Wijngaarden/Polder Sliedrecht in Zuid-Holland. Het verzoek is om de op het land foeragerende vogels s.v.p in te tekenen. Kees Koffijberg

21 Zien we meer mannen dan vrouwen? Bij een aantal eendensoorten lijkt er een scheve man/vrouw-verhouding te zijn: je ziet, althans in ons land, vaak veel meer mannetjes dan vrouwtjes. In het algemeen overwinteren vrouwtjes zuidelijker dan mannetjes. Daarnaast zouden vrouwtjes gevoeliger zijn voor sterfte tijdens het broeden en meer geschoten worden. Maar bij deze scheve verhoudingen staan nog veel vragen open. Hoe zit het met de Kuifeend? In de winter van 215/216 zijn door waarnemers van Sovon en via Waarneming.nl ruim 5. Tafeleenden geturfd. Uit deze succesvolle actie kwam een verhouding van 71% mannetjes en 29% vrouwtjes (sovon.nl/actueel/nieuws/tafeleenden-meer-mannen). Vanwege dit succes willen we ook de komende winter weer een eend onder de loep nemen. Deze keer de Kuifeend Tijdens de komende midwintertelling willen we bij de Kuifeend de geslachtsverhouding bepalen. Vrijwel alle jonge mannetjes (eerste winter) Kuifeenden hebben hun verenkleed zo ver geruid dat ze gemakkelijk te onderscheiden zijn van vrouwtjes. Herkenning Mannetjes en vrouwtjes zijn, zoals bekend goed, uit elkaar te houden. Let op : vrouwtjes Toppers lijken op vrouwtjes Kuifeenden. Toppers zijn vooral op de Waddenzee en het IJsselmeer te vinden. Vrouwtjes Toppers hebben een grotere, ronde kop en iets forsere snavel. De witte vlek bij de snavel is in de regel groot (alsof er een halve sneeuwbal tegenaan zit). Tellen en invoeren Het tellen van Kuifeenden is redelijk eenvoudig, zeker met een handteller. Tel het aantal mannelijke en vrouwelijke individuen apart. Bij grote groepen kun je ervoor kiezen om een afgepast deel van de groep te turven. Als je niet de hele groep turft, noteer dan ook het aantal niet bekeken eenden als onbekend. Kies voor de optie Zet stippen en vul onder D (detailinvoer) het aantal mannen, vrouwen en onbekend in. Kijk eens op: Albert de Jong Slaapplaatsen: geen zilverwitte kerst Twee winters geleden zag het wit van de zilverreigers in ons land. Vorig jaar lagen de aantallen op een normaler niveau, en de oktobertelling van dit seizoen bleek zelfs ronduit bescheiden aantallen op te leveren. Zou het met de decembertelling zijn bij getrokken? Tussenstand Van 143 slaapplaatsen zijn de aantallen inmiddels ingevoerd via de invoermodule op onze website. De teller stopt voorlopig bij Grote Zilverreigers. Vorig jaar kwam de decembertelling nog uit op vogels, maar van het huidige seizoen zijn nog niet alle tellingen doorgegeven. Het is daarom beter om de slaapplaatsen te vergelijken die in beide jaren zijn geteld. Het gaat dan om precies 1 slaapplaatsen, en die laten zien dat zo n 33% minder Grote Zilverreigers zijn geteld dan een jaar eerder (225 ex. tegen 337 ex.). Tijdens de oktobertelling zagen we dit al een beetje aankomen, toen de tussenstand zo n 2% lager bleek uit te vallen dan een jaar eerder, maar de verschillen tijdens de decembertelling zijn dus nog groter. Ook als we kijken naar het gemiddelde aantal vogels per slaapplaats zien we duidelijke verschillen: 24 ex. per slaapplaats in december 216 tegen 36 ex. in december 215. Niet elk jaar feest We zijn natuurlijk enorm verwend de laatste jaren, met vrijwel elk jaar recordaantallen, maar het kan niet altijd feest zijn. Dit seizoen lijkt dan ook het eerste enigszins tegenvallende jaar te worden. De lagere aantallen zijn in alle regio s zichtbaar maar het meest uitgesproken in het noorden van het land. Een relatie met de piek- dan wel daljaren van Veldmuizen lijkt zich steeds duidelijker te manifesteren. Toch is er nog altijd hoop om het seizoen met een mooi resultaat af te sluiten, want de winterdip is gebruikelijk en de februaritelling geeft landelijk meestal de hoogste aantallen. Foto. Drukte met Grote Zilverreigers tijdens topseizoen 214/15 (Geert de Vries). 7 januari slaapplaatstelling ganzen en zwanen In januari is het dan de beurt aan de telling waar de rechtgeaarde Watervogelteller met smart op zit te wachten: ganzen en zwanen! De telperiode beslaat de twee weken tussen 31 december en 15 januari (met voorkeursdatum 7 januari) zodat de mogelijkheid er is om in het watervogeltelweekend beide tellingen te combineren. Neem voor vragen of opmerkingen contact op met ondergetekende. Iedereen vast een fijne telling gewenst! Olaf Klaassen

22 Resterende slaapplaatstellingen in seizoen 216/17 Datum Starttijd Type telling 7 januari februari uur uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen Slaapplaatstelling Wulp 25 februari uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver 18 maart uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto 8 april uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto Wadden: update internationale wadvogeltrends 1987/88-213/14 Het Trilateral Monitoring and Assessment Programme (TMAP) is het monitoringprogramma in de international Waddenzee waarin Denemarken, Duitsland en Nederland samenwerken. Daarbij gaat aandacht uit naar de landschappen, zoogdieren, planten, vis, klimaat, vogels, enz. Vogels zijn opgedeeld in broedvogels en watervogels (overwinterende en trekkende), waarbij voor de watervogels internationaal wordt samengewerkt in de Joint Monitoring of Migratory Birds (JMMB). Naast het o.a. afstemmen van tellingen tussen de Waddenzeelanden worden resultaten gezamenlijk uitgewerkt gepubliceerd. Eens in de vier jaar wordt een dik rapport met trends, fenologie, verspreiding e.d. Tussendoor verschijnen jaarlijks updates, toespitst op de internationale trends. Op de website van Common Wadden Sea Secretariat zijn deze jaarlijkse rapportjes te downloaden en staat enige poos de actueelste versie Trend of Migratory and Wintering Waterbirds in the Wadden Sea 1987/ /214. Hierin worden naast de Waddenzee-trends ook de trends per land gegeven voor 34 soorten watervogels, waarbij het Duitse wad is opgedeeld in de deelstaten Sleeswijk-Holstein en Nedersaksen. Op de lange termijn (sinds 1987/88) laten 6 soorten in de internationale Waddenzee een toename en 16 soorten een afname zien, in de Nederlandse Waddenzee zijn dat respectievelijk 14 en 7 soorten. Op korte termijn (sinds 24/5) namen in de internationale Waddenzee 6 soorten toe en 11 af, in de Nederlandse Waddenzee zijn dat in beide gevallen 1 soorten. De soorten die internationaal toenamen zijn Lepelaar, Brandgans, Wintertaling, Pijlstaart, Bontbekplevier en Drieteenstrandloper. Op het Nederlandse wad wijkt de lijst aan soorten die toenemen af, het gaat om Lepelaar, Brandgans, Bergeend, Pijlstaart, Bontbekplevier, Kievit, Kanoet, Drieteenstrandloper, Krombekstrandloper en Bonte Strandloper. Bij een soort als een Krombekstrandloper valt op dat tegenover een positieve trend op ons wad een sterke afname gaande is op het wad van Denemarken en Nedersaksen. Voor de Bergeend is het Nederlandse wad nog het enige deel van de internationale Waddenzee waar de soort toeneemt, samenhangend met de groei van de ruiconcentraties in de zomermaanden. Soorten die internationaal afnemen zijn Aalscholver, Smient, Wilde Eend, Eider, Scholekster, Kluut, Bonte Strandloper, Zwarte Ruiter, Tureluur, Zilvermeeuw en Grote Mantelmeeuw. Van deze soorten laten Wilde Eend, Eider en Bonte Strandloper op het Nederlandse wad geen afname zien (Strandplevier en Kemphaan doen dat overigens wel). Ook wordt in het jaarrapport gekeken naar de trends van soorten per voedselgroep. Dat schelpdieretende soorten de meest negatieve trend vertonen zal vermoedelijk niet verbazen. De meest positieve trends tekenen zich af bij viseters en planteneters. Ook worden trends nog onderverdeeld in o.a. Afrikagangers en Europese overwinteraars, Arctische broedvogels en niet-arctische broedvogels e.d. Wie de update wil downloaden kan gebruik maken van de volgende link: secretariat.org/sites/default/files/downloads/wse_37- migb_progress_report_216_ _1.pdf Romke Kleefstra Watervogeltellingen projectcoördinatie formulieren etc. (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via ) Menno Hornman (menno.hornman@sovon.nl) Michel Klemann (michel.klemann@sovon.nl) Coördinatie Slaapplaatstellingen: Olaf Klaassen (olaf.klaassen@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator. (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos ( , mervyn.roos@rws.nl) (NH) Noord-Holland Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling VACANT (DR) Drenthe Harold Steendam ( , harold_steendam@hotmail.com) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (OV) Overijssel Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (UT) Utrecht Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (Li) Limburg Ton Cuijpers ( , a_cuijpers@hetnet.nl) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman ( , menno.hornman@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar Sovon Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 98189, 65 VA Nijmegen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

23 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 216/217 nr 6, februari 217 Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste tellers, De midwintertelling zit er weer op. Gelukkig is alles goed verlopen. Vooraf werd daar nog aan getwijfeld, omdat, vooral op de Wadden, een flinke storm was voorspeld. Het water zou bijna recordhoog komen en de vraag was of de eilanden en de platen wel bereikt konden worden. Vrijdag waren de laatste afvaarten uit de dienst genomen. De storm kwam, maar was minder hevig dan voorspeld en duurde vooral ook minder lang. Daardoor kon er zaterdag gewoon geteld worden, alleen een aantal zandplaten werden uiteindelijk niet geteld. Hoe anders was de zondag met heel rustig en veelal zonnig weer. Niet gek kozen veel tellers daarom ook die dag voor hun jaarlijkse telling. Het was een voorbode voor een periode met koud winterweer, een overgang precies rond de midwintertelling zoals we de laatste tien jaar vaker hebben meegemaakt. Ondanks de niet zo gunstige voorspellingen is gelukkig er dus flink geteld door jullie. Ook zonder feestje (zoals vorig jaar) is er genoeg reden om lekker te gaan tellen. Ook de grote uitbraak van vogelgriep lijkt gelukkig op zijn retour, dus ook die gooide weinig roet in het eten (maar alertheid blijft ook nu nog geboden, houd onze website in de gaten). Steeds meer mensen gaan Avimap gebruiken een verheugende ontwikkeling! Was het aandeel Avimap gebruikers in november nog 2,9%, in december was dat al 1% en in januari 19% en mooie toename dus! En de mensen die het gebruiken zijn erg enthousiast. Ook eens Avimap proberen? Kijk op sovon.nl/nl/avimapwavo voor meer info. Dankzij de snelle invoer (zowel met Avimap als via de website) zijn inmiddels al 37 tel- Nijmegen, 2 februari 217 lingen ingevoerd, een absoluut record zo kort na de telling. Veel dank daarvoor! Het totaal aantal vogels is inmiddels al de 5 miljoen gepasseerd, ook dat is een record, maar hierbij moet worden aangetekend dat dubbeltellingen er nog niet uit zijn gefilterd. Van de andere kant ontbreken nog tellingen van een aantal grote gebieden. De top drie lijkt vooralsnog onveranderd met een voorlopig aantal van ruim 8. Kolganzen, op de voet gevolgd door 76. Brandganzen en daarachter net geen 6. Smienten. Op 18 februari 217 vindt zowel een telling plaats van de monitoringgebieden en van ganzen en zwanen en een steekproeftelling in het Waddengebied. Zowel het tijdstip als de hoogte van het tij zijn met resp. 13:24u en 79 cm wat minder gunstig dan in januari (hoewel het toen wel erg hoog kwam). Twee weken daarvoor, op 4 februari 217 ( starttijd 16:35u, uitloop 28 januari tot en met 12 februari) vindt de tweede slaapplaatstelling van de Wulp plaats. Op 25 februari 217 volgt dan de slaapplaatstelling van Aalscholver en Grote Zilverreiger Ik herhaal tot slot het verzoek aan ganzentellers in Friesland om groepen ganzen in te tekenen en aan alle tellers die bij hun telling (de ANLb soorten) Kleine Zwaan, Kraanvogel, Blauwe Kiekendief of Ruigpootbuizerd tegen komen, teken ze s.v.p. in! Door gebruik te maken van Avimap kan dat tegenwoordig heel gemakkelijk. Ik wens jullie een goede en plezierige telling! Menno Hornman Nederland (binnenland): 18 februar monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling Volgende telling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 6 mei telling Brand- en Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 217 Waddengebied: 18 februari steekproeftelling (13.24 HW 79), ganzen- en zwanentelling (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 18 mrt steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:56-84) 15 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (13:16-94) 6 mei telling Brand- en Rotgans (7:16 63) 13 mei integrale telling (12:5-11) 17 juni steekproeftelling (15:14-91) 17 juni selectie van monitoringgebieden NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

24 Ganzen en zwanen: Impressie eerste vier maanden telseizoen Met de bekende vergelijking van de afgelopen tellingen, met die in najaar 215 en voorgaande jaren (zie ook figuur 1) kunnen we een eerste balans opmaken van het huidige ganzen en zwanenseizoen. Die laat zien dat in ieder geval in november de getelde aantallen van de meeste soorten aan de hoge kant waren in vergelijking met 215. Dat bevestigt de tendens die we ook in het laatste watervogelrapport over 214/15 beschreven: november maakt inmiddels volwaardig deel uit van de piekperiode van overwintering, zijnde de maanden november tot en met februari. Bij de individuele soorten vallen de verhoudingsgewijs grote aantallen Kleine- en Wilde Zwanen op (vanaf november, zie ook figuur 1), alsmede het hoge aantal Toendrarietganzen (alle maanden, uitgezonderd oktober). Ook Brandgans, Grauwe Gans, Canadese Gans en Nijlgans werden in relatief grote aantallen gezien. De overige soorten neigden eerder naar stabiele, of zelfs lage (Rotgans) aantallen. De laatste soort verbleef tot en met november veel op het wad, en is daardoor wellicht ook niet overal volledig geteld. In december werden opvallend genoeg wel veel Rotganzen gemeld. Zo n vergelijking per maand, op basis van voorlopige cijfers, zegt natuurlijk nog lang niet alles. Vooral bij soorten met in meerdere maanden een consistent beeld verwachten we wel dat het de actuele situatie goed weergeeft en een eerste indicatie is van dit seizoen. Bijzondere soorten Vanaf 15 januari pleistert opnieuw een grotere groep Taigarietganzen in de omgeving van het Helvoirtse Broek in Noord-Brabant (waarneming. nl). In de groep bevinden zich zelfs twee geringde vogels, waarvan één met een witte kleurring. Dit wijst mogelijk op dezelfde Deense connectie als in 214/15. Hopelijk kan de kleurring nog worden afgelezen. Door de koude-inval waren er in januari verplaatsingen van Taigarietganzen in Denemarken, en mogelijk heeft opnieuw een klein aantal vogels ook het Helvoirtse Broek gevonden. Verder werden in januari opvallend veel Dwergganzen gezien. Naast de bekende groep van 42 vogels in het Oudeland van Strijen, die tijdens de vorstperode ook kortstondig verkasten naar de Brabantse kant van het Hollands Diep, werden verspreid over het land ten minste 3 andere in Zweden losgelaten vogels gezien (geese. org). Daarnaast werden nog eens 7-8 adulte vogels gezien, waarvan ten minste 4 ongeringd. Gezien het feit dat deze individuen vooral in groepen Kolof Toendrarietganzen verbleven, is een andere herkomst dan Zweeds Lapland aannemelijk. Het totaal voor januari bedraagt individuen (excl. 3 waarschijnlijke escapes op bekende locaties). Kees Koffijberg Tabel 1. Indicatie van getelde aantallen per maand, t.o.v. dezelfde maand in of geeft aan dat het aantal meer dan 1% afweek van de telling in 215 (op basis van vergelijkbaar getelde gebieden), = zijn aantallen binnen de marge van 1%. Soort sep okt nov dec Knobbelzwaan = + = - Kleine Zwaan Wilde Zwaan Toendrarietgans Kleine Rietgans = - + Kolgans = - + = Grauwe Gans + = + = Canadese Gans = + + = Brandgans + = + + Rotgans - = - + Nijlgans = + + = alle gebieden selectie gebieden Figuur 1. Het aantal Kleine Zwanen dat in december werd geteld behoorde tot de beste drie tellingen sinds 26. De zwarte balken geven de aantallen in een steekproef van overeenkomstig getelde gebieden weer (1:1 vergelijkbaar tussen de jaren). Het witte deel er bovenop is het aantal in gebieden die niet elk jaar werden geteld (voor 216 dus zeer onvolledig). Het december-aantal is bijzonder in de context van de afgenomen populatie, en het ook in 216 verhoudingsgewijs magere broedseizoen. Aalscholver: van Rode Lijst tot achter het net vissen De Aalscholver behoort niet tot de meest populaire vogels. Wellicht doordat hij zwart is of zijn prehistorische uiterlijk of door het feit dat die vis eet. Recent lijkt de groei van de aantallen van deze viseter er uit. Hoogste aantallen in Zoete Rijkswateren In de wintermaanden zien we bij ons de laagste aantallen (rond 2.). De hoogste aantallen, rond 35., worden gezien in de maanden augustusoktober met uitschieters naar meer dan 5.. In oktober 213 werden op het IJsselmeer geteld 11.3 vogels geteld en 617 op het Markermeer. Op het Volkerakmeer werden toen een mooie 42 ex geteld. Landelijk zien we de laagste aantallen in de december-februari (4% lager). Die afname gedurende het seizoen manifesteert zich vooral in het Waddengebied en de Zoute Delta. In de Zoete

25 Rijkswateren, waar het merendeel van het landelijk totaal verblijft, schommelt het aantal Aalscholvers jaarrond rond de 2.. In de Wadden zien we een terugval van ruim 8. (aug) naar enkele honderden (jan) en in de Delta is een vergelijkbare afname geconstateerd gedurende het seizoen van 3. (aug) naar 7 (feb). Na jaren van toename recent een afname De soort komt vanaf een dieptepunt in de jaren zestig (115 bp) en in de jaren zeventig (<2 vogels/maand) stond deze zelfs even op de Rode Lijst. In de afgelopen decennia zijn de aantallen flink toegenomen zowel als broed-als wintervogel. In beide trends zien we in de jaren negentig tijdelijk een stabilisatie Bij de Aalscholvers in de watervogeltelling zien we de laatste tien jaar een negatieve trend en het lijkt er op dat het aantal broedvogels dat spoor ook volgt. Visserslatijn De discussie laait regelmatig weer op dat de soort (te veel) vis wegvangt van de beroeps- en sportvissers. De eutrofiëring van het watersysteem heeft de soort in de kaart gespeeld want er kwam meer vis. Daarnaast heeft de overbevissing door de mens geleid door steeds meer kleine vis. Ook werden onze wateren minder natuurlijk beheerd wat ook zijn effect had op de visstand www. sportvisserijnederland.nl/files/stelling_695. pdf Verder denkt men dat als de beroepsvisserij duurzamer wordt het aantal grote vissen zal groeien en dan zal het aantal Aalscholvers weer afnemen. De recente afname kan ook te maken hebben met het terugdringen van de eutrofiëring. Slaapplaatsen tellen Op 25 februari (periode 18 febr- 5 mrt) kan de soort ook geteld worden op de slaapplaatsen samen met de Grote Zilverreiger. Op de soortpagina onder Telrichtlijnen kun je lezen hoe je ze telt. Kijk voor de vacante gebieden op vacant/map/13 Jan Schoppers aantal jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun Nederland 14/15 min-max 9-13 gem /76 8/8185/86 9/91 95/96/1 5/61/11 Aalscholver: seizoensverloop in 214/15 en gemiddelde seizoensverloop in de periode (links). Trendverloop van 1975 t/m 215 (rechts). gemiddeld aantal Slaapplaatsen: door extreem weer ontregelde telling geeft alsnog mooie aantallen ganzen In januari stond de tweede slaapplaatstelling van ganzen en zwanen van dit seizoen op het programma. De telling kende een valse start vanwege extreem weer, maar eindigde op ijsvrije plekken alsnog in majeur. Code oranje De impact van het weer bij een slaapplaatstelling van ganzen kan groot zijn. De weersomstandigheden moeten niet tegen zitten tijdens het uur dat de vogels uitvliegen. Mist kan een spelbreker zijn, maar ook zware neerslag of harde wind. Code oranje hadden we nog niet gehad, maar kunnen we nu ook bijschrijven aan het rijtje spelbrekers. Precies op de dag van de teldatum werd er vanwege ijzel afgeraden de weg op te gaan Omdat een weekend later de weersvooruitzichten opnieuw slecht waren hebben we de telperiode met een week verlengd. Veel tellers die hun slaapplaatstelling noodgedwongen hebben moeten afblazen zijn gelukkig alsnog op pad gegaan. En uiteindelijk was het winterse weer zelfs aanleiding voor een paar megatellingen: op ijsvrije plekke kwamen spectaculaire aantallen ganzen samen. Mega aantallen aan het einde van vorstperiode De resultaten verschillen natuurlijk per soort en ook per regio zijn er verschillen. Een paar dingen vallen wel op. De tellers in de Oostvaardersplassen trotseerden de barre omstandigheden in het telweekend aan het begin van de telperiode maar werden helaas niet beloond met mooie aantallen: zo n 83 ganzen en zwanen is voor dit gebied een erg magere score. De invallende vorst deed dit niet ten goede keren, integendeel, het gebied werd vanwege een vrijwel volledige ijsbedekking geheel verlaten. Het zou zo maar kunnen dat de vogels zich hebben aangesloten bij de ganzen rond de Biesbosch want daar werden aan het einde van de telperiode enorme aantallen geteld: een onwaarschijnlijk groot aantal van Kolganzen op 21 januari, maar ook records van Grauwe Gans (9244), Brandgans (19.933) en (bijna) van Kleine Zwaan (>12). Er waren meer plekken in ons land waar op ijsvrije plekken nog enorme aantallen Kolganzen samenkwamen zoals de Bijland plas in de Gelderse Poort (>4.), en twee zandwinplassen langs de IJssel bij Dieren (16.). Brandgans en Toendrarietgans Grote slaapplaatsen van Brandgans waren er in de Oudegaasterbrekken, Fluessen eo (31.1) Groote Wielen (13.5), Eemmeer-west (1.72), Kinseldam (85) en Oosterkoog bij Schardam (84). Toendrarietganzen worden traditiegetrouw vooral in Oost-Nederland gezien (al pikken heel veel waarnemers elders in Nederland er toch ook mooie clubjes rieten tussen de overige soorten uit) en dat was deze telling niet anders. Met

26 name de aantallen rond Hardenberg springen in het oog: Zandwinplas Kloosterhaar (>15.) en Collendoorn (>11.5). Op de vennen in de natuurgebieden zaten er juist een stuk minder dan normaal: Bargerveen (6245), Dwingelderveld (64), Engbertsdijkvenen (447) en Fochteloerveen (2156). Resterende slaapplaatstellingen in seizoen 216/17 Deze januaritelling was de laatste ganzen- en zwanenslaapplaatstelling van het seizoen, maar elke losse telling is nog welkom, niet zozeer voor de landelijke totalen maar omdat ze van betekenis zijn op gebiedsniveau. Met name van Brandganzen zijn tot in maart/april nog forse aantallen te verwachten. Als je niet zeker weet of 8 april uur Datum Starttijd Type telling 4 februari 25 februari uur 17.1 uur 18 maart 17.5 uur Slaapplaatstelling Wulp Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto een slaapplaats al wordt geteld kun je kijken op de kaart Vacante gebieden op onze website-invoer, maar je kan ook altijd contact opnemen met ondergetekende. Ganzenslaapplaats Kraaienhof, Ooijpolder, januari 217. Foto: Harvey van Diek Olaf Klaassen Watervogeltellingen (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via ) projectcoördinatie Menno Hornman (menno.hornman@sovon.nl) Michel Klemann (michel.klemann@sovon.nl) formulieren etc. Coördinatie Slaapplaatstellingen: Olaf Klaassen (olaf.klaassen@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator. (ZO) Zoute Delta (NH) Noord-Holland (ZH) Zuid-Holland (ZL) Zeeland (FR) Friesland (GR) Groningen (DR) Drenthe (FL) Flevoland (OV) Overijssel (GL) Gelderland (UT) Utrecht (NB) Noord-Brabant (Li) Limburg (WG) Waddengebied (RG) Grote Rivieren Mervyn Roos ( , mervyn.roos@rws.nl) Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling VACANT Harold Steendam ( , harold_steendam@hotmail.com) Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) Ton Cuijpers ( , a_cuijpers@hetnet.nl) Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman ( , menno.hornman@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar Sovon Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 98189, 65 VA Nijmegen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

27 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 216/217 nr 7, maart 217 Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste tellers, Het wordt langzaam voorjaar. Hoewel, voorjaar is wellicht niet helemaal het juiste woord, eerder herfst. De stormachtige wind van vannacht en vanochtend is weer geluwd en er valt dagelijks neerslag. Dat laatste is wellicht vervelend, maar van de andere kant werd het ook wel tijd. Ik heb de Waal s winters nog nooit zo laag zien staan als afgelopen winter. Veel uiterwaardplassen stonden droog en er waren eilandjes zichtbaar in de rivier die ik nog nooit had gezien. Eindelijk worden de plassen weer gevuld. Veel akkers en weilanden zijn inmiddels ook weer goed nat, zodat we daar allerlei doortrekkende steltlopers en meeuwen kunnen verwachten. De afgelopen telling was qua aantallen een tamelijk magere. Zelf kwam ik niet verder dan zo n 12. ganzen, wat niet heel dik is voor februari. Het milde weer verleidde blijkbaar veel vogels om al oostwaarts te keren zoals ook te lezen is in de bijdrage van Kees. Op 18 maart 217 staat de eerstvolgende telling van de monitoringgebieden en van de ganzen en zwanengebieden op de agenda. Ook een selectie van mensen op de Wadden mogen datzelfde weekend voor de steekproeftelling (12:56 84cm) aan de slag. Wat betreft de slaapplaatstellingen vindt eveneens op 18 maart (uitloop maart) de eerste landelijke slaapplaatstelling van Scholekster, Kemphaan en Grutto plaats. Op 8 april (uitloop 1-16 april) volgt de tweede telling van deze soorten, dus noteer deze ook alvast in je agenda. Nijmegen, 2 maart 217 Ook al is verderop te lezen dat een deel van de arctische ganzen is vertrokken, we zouden graag zien als de ganzentellers niet alleen in maart, maar ook in april willen tellen. Het verzoek is dus dat niet alleen de tellers die Rotganzen en Brandganzen in hun telgebieden hebben om door te gaan tot in april (en deze ook in mei) maar alle ganzen- en zwanentellers. In veel ganzen- en zwanengebieden komen in april wel de wijd verspreide soorten Grauwe Gans, Canadese Gans, Nijlganzen en Knobbelzwaan voor. Juist door de leemte van deze vier soorten wordt het voorkomen in april flink onderschat. Natuurlijk, sommigen zitten dan al lang en breed op de eieren dus de gedachte dat een broedvogeltelling beter op zijn plaats zou zijn is dan niet onlogisch. Toch geeft een watervogeltelling een prima beeld zo lang op dezelfde manier (zelfde route) als in de wintermaanden wordt geteld. Broedende vogels kunnen gewoon worden meegenomen, maar ga er niet speciaal naar zoeken. En zeg nu eerlijk, een rondje door de polder in april met een grote kans op lekker weer en leuke bijvangsten klinkt toch best aantrekkelijk!? Tellers die in april toch niet willen of kunnen tellen wil ik vragen om dan wel een telling in te vullen maar dan als niet geteld (aan te vinken in het veld met kopgegevens). Alvast veel dank! Ik wens jullie een fijne telling! Menno Hornman Nederland (binnenland): 18 maart monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling Volgende telling 15 april monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 6 mei telling Brand- en Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 17 juni selectie van monitoringgebieden 217 Waddengebied: 18 maart steekproeftelling (12.56 HW 84), ganzen- en zwanentelling (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 15 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (13:16-94) 6 mei telling Brand- en Rotgans (7:16 63) 13 mei integrale telling (12:5-11) 17 juni steekproeftelling (15:14-91) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

28 Ganzen en zwanen: februari-aantallen aan de lage kant Op grond van de bekende vergelijking van overeenkomstig getelde gebieden waren bij de afgelopen februari-telling de aantallen van veel soorten aan de lage kant in vergelijking met de telling van een jaar eerder. Dat gold zowel voor wintergasten (Kolgans, Toendrarietgans, Kleine Rietgans, Rotgans) als soorten die jaarrond bij ons verblijven (Grauwe Gans, Canadese Gans), zie voorbeelden in figuur 1. Van Toendrarietgans, Kolgans en Rotgans werden zelfs 2-29% minder vogels geteld. Bij de Wilde Zwaan was het niveau vergelijkbaar met eerdere winters, maar er waren ondanks de koudeperiode duidelijk minder zwanen aanwezig dan in februari 216. Bij de Kleine Zwaan daarentegen waren de aantallen in de overeenkomstig getelde gebieden de grootste van de afgelopen vier seizoenen (figuur 1). Deze verbleven nu vooral op het land, met name in Flevoland (21% van februari-totaal) en Zuid-Holland (19%). Bij Knobbelzwaan, Brandgans en Nijlgans was het voorkomen grotendeels vergelijkbaar met februari 216. Voorjaarstrek komt op gang Zowel informatie van trektellen.org als bewegingen van geringde en gezenderde vogels wijzen er op dat er in de laatste weken veel beweging was. Zo werden eind februari de eerste gehalsbande Kolganzen in het westen van Polen afgelezen, waaronder 2 vogels die in januari in Friesland pleisterden, en 1 die vanuit de Duitse Niederrhein naar Polen vertrok. Het zwaartepunt van de verspreiding bij deze soort is momenteel nog steeds Nederland en Duitsland. Van de gezenderde Kolganzen die via blessgans.de te volgen zijn bevond zich op 1 maart bijna driekwart in Nederland of in Niedersachsen. Toendrarietganzen zijn al op tal van plaatsen in Polen afgelezen, meer nog dan Kolganzen (zeker als we bedenken dat het aantal geringde Toendrarietganzen veel kleiner is). Volgens trektellen.org was er onder andere op 3 en 4 februari veel trek (Kolgans, Kleine Zwaan), op 15 februari (Kolgans), 21 februari (Kleine Zwaan) en 27 februari (Brandgans), deels dus voorafgaand aan de telling op 18/19 februari. Kees Koffijberg Themanummer Ganzen Ambio Figuur 1. Vergelijking van aantallen met februari 216 en eerdere jaren. De zwarte balken geven de aantallen in een steek proef van overeenkomstig getelde gebieden weer (1:1 vergelijk baar tus sen de jaren). Het witte deel er bovenop is het aantal in gebie den die niet elk jaar werden geteld (voor 217 dus nog onvolledig). Het Zweedse tijdschrift Ambio bracht in februari een themanummer over ganzen uit. Het gaat om een bundeling van presentaties die gehouden werden bij een symposium over ganzenbeleid in het Deense Gram in het najaar van 215. In het nummer staan ook verschillende bijdragen van Nederlandse onderzoekers, met o.a. artikelen over Brandganzen en het gebruik van foerageergebieden bij het eerdere landelijke Beleidskader Faunabeheer. Alle artikelen zijn als pdf zonder kosten op te halen via onderstaande link: Blauwe Reiger in de verdrukking? In de afgelopen maanden met sneeuw en vorst zag je ze regelmatig met de kop in de veren staan. Dat ziet er altijd een beetje mistroostig uit, alsof Magere Hein snel langskomt. De afgelopen winter gaat de boeken in als zacht maar dit werd vooral ingegeven door december en februari (KNMI). Januari was juist kouder dan normaal, hoewel er nauwelijks strenge vorst was, en regionaal (vooral Gelderland) was er maar liefst 14 dagen een gesloten sneeuwdek aanwezig. Als we kijken naar de voorlopige aantallen in december en februari dan zien we in Friesland een afname van 17% en in Gelderland 35% (landelijk 27%). De afname lijkt wat meer dan dat we in recente winters hebben gezien (ca. 1%) soort/122 maar waarschijnlijk zijn nog niet alle resultaten ingevoerd. Vooral in het lage deel van ons land in Zuid- en Noord-Holland en het rivierengebied worden normaliter de meeste vogels gezien. In februari

29 Zoute Delta zijn de hoogste aantallen gezien in Giessenburg Goudriaan (37), Polder Streefkerk (32), Het Liesveld (31) en Langeraarsche Plassen noord, Geerpolderplas (27) (alle Zuid-Holland). In het lage deel zijn ook de meeste broedkolonies van de soort die als standvogel te boek staat. Daarom zien we ook gelijk een effect van koude winters: in kelderde de broedpopulatie met 4% en dat zien we ook terug in de winteraantallen. Eelco en Klaske Branden burg deden via een mailtje verslag van hun slaap plaats telling bij Piaam: Het eindtotaal was 53, inmiddels was bijna uur en dus al erg donker. De weersomstan digheden: koud want 4 á 5 graden, harde westenwind 5 soms 6-1,1 Zoete Rijks 1 gemiddeld aantal gemiddeld aantal Blauwe Reiger: Trend in maandelijks getelde gebieden Nederland Waddengebied /768/8185/869/9195/96/15/61/11 75/ Zoute Delta gemiddeld aantal gemiddeld aantal soort De soort oogt af en4 toe een beetje depressief maar heeft ook een glorieuze, meer zonnige kant. 3 Jan Schoppers 1 75/ 75/76 8/81 85/86 9/91 95/96 /1 5/6 1/ Zonnende Blauwe Reiger in afwachting van voedertijd bij de leeuwen in Artis. foto: Jan Schoppers. 2 75/76 8/81 85/86 9/91 95/96 /1 5/6 1/11 Resterende slaapplaatstellingen in seizoen 216/17 Datum Starttijd Type telling 18 maart 17.5 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto 8 april uur gemiddeld aantal 12 Slaapplaatsen: Aalscholvers en Grote zilverreigers Ook de derde slaapplaatstelling van dit seizoen van Grote zilverreigers en Aalscholvers zit er weer op. De al ingevoerde tellingen laten iets lagere aantallen ten opzichte van het vorige seizoen zien. Van veel slaapplaatsen verwachten we de gegevens echter nog. In de volgende nieuwsbrief zullen we op basis daarvan een landelijk beeld schetsen. De kaartjes laten de gemiddelden per slaapplaats uit de februaritellingen van 216 en 217 zien. De resultaten kunnen live gevolgd worden via slpl/resultaten,5 Nederland 3. gemiddeld aantal Minder voedsel of concurrentie Grote Zilverreiger? Opmerkelijk is dat de recente milde winters net zo n of zelfs een groter negatief effect hebben op de Blauwe Reiger als de echt koude (elfsteden)winters in de jaren tachtig en negentig sites/default/files/doc/sn_214-2_3-4_blauwe_ Reiger_veert_op_uit_diep_dal.pdf. Interessante materie om eens dieper op in te duiken. Heeft het te maken met de hoeveelheid ijs, sneeuw of voedsel? IJs acht ik onwaarschijnlijk want dat was er in de elfstedenwinters veel meer. Wellicht heeft het met voedsel te maken. Komen er minder jongen groot of zijn er minder veldmuizen of hebben de Blauwe Reigers tegenwoordig in de winter meer voedselconcurrentie van de Grote Zilverreiger? Aan de andere kant zien we de Blauwe Reiger nu vaker in het stedelijk gebied en vinden ze daar ook een deel van het voedsel (afval en vis). Een tipje van de voedselsluier kan de komende maanden misschien worden opgelicht. Bij www. beleefdelente.nl is de soort vanaf half maart in beeld. Ook in Denemarken staan de camera s aan bij de /7

30 Beaufort en recht in je snufferd! En de laatste 15 minuten ook regen. We hadden warme choco mee en allebei 2 sjaals om waaronder de geel/blauwe die ook gisteravond resultaat opleverde: 4- tegen Maastricht! Zeker in deze telperiode trotseerden de tellers soms gure weersomstandigheden om de slaapplaatsen geteld te krijgen. Extra bedankt daarvoor deze keer. Albert de Jong, ook namens Olaf Klaassen Wadden: stormachtige Midwinter Soms zit het mee, soms zit het tegen. Terwijl in het binnenland de omstandigheden tijdens de mid winter telling nog redelijk waren, kampte het Waddengebied met een combinatie van een harde noordwester en springtij, waardoor platen en grote delen van kwelders kopje onder gingen. Het zorgde ervoor dat verschillende platen niet bezocht werden, zoals Noorderhaaks, Richel, Blauwe Balg en Engelsman plaat en dat de tellers van Griend niet afgezet konden worden. In de rest van het Waddengebied werd wel volop geteld, ondanks weer, wind en regen. De situatie zorgde er o.a. voor dat zich hvp s vormden op stranden, omdat gebruikelijk plekken om te overtijen volledig onder water stonden. Als we naar enkele belangrijke soorten kijken, valt op dat het aantal Scholeksters op een kleine 1. uitkomt, terwijl dat sinds 25/6 gem. 13. betroffen en in de tien jaar daarvoor gem Aan Kanoeten staat de teller op zo n 35.. Dat is iets lager dan de gem. 47. tijdens de afgelopen 1 midwintertellingen, maar met in het achterhoofd dat o.a. aantallen van Griend ontbreken, ligt dat toch aardig in de lijn van de afgelopen jaren. Dat geldt ook voor de Rosse Grutto, waarvan er zo n 44. werden geteld, tegenover gem. 53. in de periode 25/6-214/15. Het geldt echter niet voor de Bonte Strandloper, waarvan het voorlopige totaal op zo n 112. ligt, tegenover een tienjarig gemiddelde van 17.. Ook het aantal Wulpen ligt met zo n 65. nog beneden niveau (tienjarig gem. 17.). Hoewel de aantallen nog niet compleet zijn, komt het aantal Tureluurs wel redelijk hoog uit. De teller staat inmiddels op een 95 wat een kleine 1 Tureluurs meer is dan het tienjarige midwintergemiddelde in de Waddenzee. Ook lijken er flink wat Steenlopers te zijn geteld; het voorlopige totaal komt op een 53 tegenover een tienjarig gem. van 29. Dan leverde de telling vanzelfsprekend nog wat fraaie krenten op, zoals 7 Ruipootbuizerds (5 langs Groninger Noordkust), 6 Smellekens (2 op Terschelling, 2 langs Friese Waddenkust), 76 Pontische Meeuwen (5 op Schiermonnikoog!), 1 Kleine Burgemeester (Rottumerplaat), 9 Grote Burgemeesters (2 op Schier), 15 Velduilen (8 langs Groninger Noordkust), 317 Strandleeuweriken (131 langs Friese Waddenkust), 58 Fraters (23 langs Friese Waddenkust), 46 IJsgorzen (42 op de Rottums) en 52 Sneeuwgorzen (182 op Ameland). Ondanks de omstandigheden en ondanks een zekere mate van onvolledigheid toch een fraaie midwintertelling, die nota bene onderdeel was van een imposante internationale flywaytelling langs de Europese en Afrikaanse kusten. Daarover in een volgende nieuwsbrief nog wel meer. Romke Kleefstra Watervogeltellingen projectcoördinatie formulieren etc. (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via ) Menno Hornman (menno.hornman@sovon.nl) Michel Klemann (michel.klemann@sovon.nl) Coördinatie Slaapplaatstellingen: Olaf Klaassen (olaf.klaassen@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator. (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos ( , mervyn.roos@rws.nl) (NH) Noord-Holland Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling VACANT (DR) Drenthe Harold Steendam ( , harold_steendam@hotmail.com) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (OV) Overijssel Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (UT) Utrecht Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (Li) Limburg Ton Cuijpers ( , a_cuijpers@hetnet.nl) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman ( , menno.hornman@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar Sovon Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 98189, 65 VA Nijmegen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

31 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 216/217 nr 8, april 217 Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste tellers, Buiten is het hier ruim 22 graden, je kunt dus wel zeggen dat het volop voorjaar is (zeker omdat het niet de enige dag met mooi weer is). Ook de ganzen hebben het voorjaar in hun bol getuige dat deze week de laatste groepen hier zijn vetrokken. Hoewel de focus bij sommige van jullie inmiddels al bij de broedvogels zal liggen, staat er in april toch nog één volledige watervogel en ganzen-en zwanentelling op het programma. Deze laatste volledige telling van het seizoen vindt plaats op 15 april 217. Dan zullen alle monitoringgebieden én alle ganzen- en zwanengebieden worden geteld. Kees legt in zijn bijdrage nog eens uit waarom de ganzen en zwanentellers ook in april aan de slag mogen. Ook in het Waddengebied zullen op 15 april een steekproeftelling plaatsvinden en een telling van alle Brand- en Rotganzen en natuurlijk meteen ook de andere aanwezige ganzensoorten. Het tijdstip en de hoogte van het hoogwater in Harlingen komen aardig overeen met die van een maand geleden en zijn daarmee wederom prima: 13:16u en 94 cm. Op 8 april (uitloop van 1 tot en met 16april), vindt de tweede slaapplaatstelling plaats van Scholekster, Kemphaan, Grutto. De resultaten van de eerste telling zijn dankzij jullie snelle invoer weer in deze nieuwsbrief na te lezen. Zoals jaarlijks gebruikelijk kunnen jullie hieronder ook weer de teldata voor komend seizoen vinden. Nijmegen, 3 maart 217 Normaal presenteer ik in deze nieuwsbrief het nieuwe watervogelrapport, maar die hebben jullie net voor de midwintertelling al op de mat gekregen. We wilden graag dat deze ter inspiratie midden in het seizoen bij jullie arriveerde en niet aan het einde! Dankzij jullie snelle invoer (tegenwoordig nog sneller dankzij Avimap) was het mogelijk deze uitgave op dat moment klaar te hebben, waarvoor veel dank! Het rapport is voor iedereen digitaal na te lezen via: sovon.nl/publicaties/watervogels-nederland En voor de mensen die zich afvragen wat Avimap is kun je daarover hier informatie vinden: sovon.nl/avimapwavo. Tot slot wil ik jullie heel hartelijk bedanken voor al jullie telinspanningen dit seizoen! Mensen die nog niet alle tellingen van het afgelopen seizoen hebben ingevoerd of doorgegeven verzoek ik dat s.v.p. binnenkort te doen (waarvoor dank alvast!). Wij zouden het ook heel prettig vinden wanneer je ons laat weten als er in een bepaalde maand niet is geteld (telling aanmaken en niet geteld aanvinken in de kopgegevens) of wanneer je wilt stoppen, zodat we tijdig een vervanger kunnen regelen. Hopelijk hebben jullie weer zin in het volgende seizoen! Maar eerst nog de april telling. Ik wens iedereen een fijne telling en een goede zomer! Menno Hornman Nederland (binnenland): 15 april monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling Volgende telling 6 mei telling Brand- en Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 17 juni selectie van monitoringgebieden 217 Waddengebied: 15 april steekproeftelling (13.16 HW 94), telling Brand- en Rotgans (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 6 mei telling Brand- en Rotgans (7:16 63) 13 mei integrale telling (12:5-11) 17 juni steekproeftelling (15:14-91) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

32 teldata seizoen 217/218 Nederland (binnenland): Volgende telling 15 juli selectie van monitoringgebieden 12 aug selectie van monitoringgebieden 16 sept monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 ok monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 nov monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 16 dec monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 13 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 mrt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 apr monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 5 mei telling Brand- en Rotgans 12 mei selectie van monitoringgebieden 16 juni selectie van monitoringgebieden 217 / 218 Waddengebied: (tussen haakjes tijdstip hoog water &cm verhoging) 15 juli steekproeftelling (14:35-12) 12 aug steekproeftelling (13:46-119) 23 sept integrale telling (12:35-126) 21 okt steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (11:36-125) 25 nov integrale telling (12:4-83) 23 dec steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:4-86) 2 jan integrale telling (11:24-93) 17 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (1:45-89) 17 mrt (extra) integrale telling, ganzen en zwanentelling (1:5-83) 14 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (9:55-77) 5 mei telling Brand- en Rotgans (13:34 9) 19 mei integrale telling (13:37-97) 16 juni steekproeftelling (12:36-15) Ganzen en zwanen: wegtrek zorgt voor lage aantallen Bij de afgelopen maart-telling was al volop wegtrek geweest. Grotere aantallen werden vooral nog geteld bij Grauwe Gans en Brandgans, zij het dat het aantal Brandganzen (tot dusverre 43. ingevoerd) wel aan de lage kant was ten opzichte van voorgaande jaren. Vooral in Fryslân werden nog veel ganzen geteld; in deze provincie verbleef 38% van alle in maart getelde Kolganzen en 44% van alle getelde Brandganzen. Bij de Kolgans pleisterden daarnaast ook nog opvallende concentraties in het rivierengebied (31% van tot nu toe getelde aantal). Ook bij deze soort leek het totaal (tot dusverre 165. ingevoerd) laag in vergelijking met eerdere seizoenen. Volgens ganzenonderzoeker Helmut Kruckenberg, die gezenderde Kolganzen volgt, verliep de wegtrek een week eerder dan vorig jaar. Kleine Zwaan, Toendrarietgans en Kleine Rietgans werden amper nog gezien (alle drie < 25 vogels). Zoals altijd gaat het hier om nog voorlopige cijfers die slechts een eerste indruk geven. Komende apriltelling belangrijk voor diverse soorten Inmiddels lijkt in de laatste week van maart ook het laatste cohort Kolganzen vertrokken (vooral op 28 maart massale trek in Noord-Nederland en Noord- Duitsland). Afgaande op de bewegingen van de met zenders uitgeruste vogels en halsbandaflezingen concentreren de meeste Kolganzen zich nu in Polen en de Baltische Staten, alsmede in Finland en Wit- Rusland. Vooral in dat laatste land lijken ook de nodige vogels te worden geschoten, waaronder een van de gezenderde ganzen. De april telling was ooit opgezet om het seizoen voor Brandgans en Rotgans te completeren (zie figuur 1), maar met de toename van de broedvogels is deze telling inmiddels voor de meeste soorten ganzen en Knobbelzwaan relevant. In de provincie Groningen wordt in een speciaal project door de Zwanenwerkgroep Groningen i.s.m. Sovon een integrale telling van Knobbelzwanen nagestreefd (waarbij alle andere soorten ganzen en zwanen mee worden geteld). Weliswaar zitten veel lokaal broedende zwanen dan minder goed zichtbaar in de slootjes, de groepen niet-broeders zijn nog prima in Brandgans bijgeschat geteld Rotgans bijgeschat geteld Figuur 1. Apriltellingen van Brand- en Rotgans vanaf 1995 (Rotgans 1996) tot en met 216 (alleen geteld aantal, nog in bewerking). Het aantal Brandganzen in april nam tot 21 gestaag toe, maar die ontwikkeling lijkt de afgelopen jaren te stagneren. Bij de Rotgans is weinig verloop zichtbaar. Het tijdvak van de figuur valt samen met de periode waar de populatie over z n hoogtepunt heen was, en vooral nog jaarlijkse variatie laat zien door al dan niet goede broedseizoenen. Ook goed zichtbaar bij de Rotgans: het effect van het niet-tellen van een of meerdere Waddeneilanden. Rotganzen komen dermate geconcentreerd voor dat het missen van een heel Waddeneiland tot een groot gat in de reeks leidt, die weliswaar met bijschatting kan worden gedicht, maar nooit een echte telling kan vervangen. Juist voor zo n soort is een complete telling van alle belangrijke pleisterplaatsen dus extra belangrijk! kaart te brengen, voordat ze in mei vertrekken naar de grotere wateren. Belangrijk is bovendien ook om te weten of er überhaupt nog ganzen en zwanen in een telgebied zaten: voer dus ook vooral eventuele nultellingen in. Kees Koffijberg

33 Zwarte Ruiter onopvallende doortrekker Wellicht de soort met de meest heroïsche naam, want Zwarte Ruiter kun je ook lezen als zwarte ridder (te paard). Maar het zwart duidt vooral op het zomerkleed en de ridderlijke uitstraling zie je niet in het veld. De Engelse naam is Spotted Redshank en duiden op de witte stippen in het zomerkleed en de tweede naam op de Tureluur waar die op lijkt in winterkleed. Herkenning De Zwarte Ruiter is een slanke steltloper met lange snavel en lange poten. In zomerkleed is hij nagenoeg (fluweel) zwart met witte spikkels en randjes en zwarte poten. In winterkleed is veel verdwenen: hij is grijs van boven, wit van onder, met opvallend rode poten en lange donkere snavel met rode ondersnavelbasis. In alle kleden is de soort herkenbaar aan de opvallend witte wig op rug en ontbreken van witte vleugelachterrand zoals de Tureluur die wel heeft. De roep is opvallend tju-wiét! Tijdens de doortrek in het voorjaar zien we zowel vogels in winter- als zomerkleed. Vooral de vogels die nu winterkleed zijn kunnen verward worden met de Tureluur. Onderscheidend is de langere snavel met donkere bovensnavel en oranje en zwarte ondersnavel en het ontbreken van de witte vleugelachterrand. En natuurlijk de roep die bij de Tureluur tjuu-luu is. Schaarse doortrekker in binnenland? Zwarte Ruiters zijn hoofdzakelijk aanwezig tijdens de doortrek. De voorjaarstrek piekt tussen eind april en eind mei en vogels zijn doorgaans maar kort aanwezig. Daar in het binnenland de meeste watervogeltellers na april stoppen komt de soort niet goed uit de verf. De najaarstrek begint soms al half juni en houdt aan tot in september, om daarna geleidelijk uit te doven. Ook dit ligt met uitzondering van september buiten de periode waarin watervogeltellers actief zijn. Winterwaarnemingen zijn in zachte winters niet zeldzaam, maar het betreft kleine aantallen. De meerderheid van de Zwarte Ruiters zien we in de Waddenzee (vooral Fries-Groningse kust en Dollard) en de Delta (vooral Oosterschelde). De landelijk getelde aantallen nemen op termijn af, maar met opmerkelijke jaarfluctuaties en lokale effecten. Zo blijkt de soort in de Dollard, een van de belangrijkste gebieden, gevoelig voor voedselverrijking (eutrofiëring) van het water. Afnemende eutrofiëring correspondeerde met toenemende aantallen Zwarte Ruiters, en andersom. Het patroon komt overeen met dat van zijn belangrijkste prooi hier, de slijkgarnaal. Hoewel Zwarte Ruiters regelmatig in het binnenland optreden zijn ze niet dik gezaaid en vaak maar kort aanwezig. Interessante gebieden zijn plasdras, ondiepe plasjes, slikkige oevers en recent ingerichte natuurontwikkeling. Zie je in zulke terreinen Nederland 4. gemiddeld aantal aantal /76 8/81 85/86 9/91 95/96 /1 5/6 1/11 NL: Zoet-Zout gem jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun Zoete gebieden Zoute gebieden min-max 9-13 gem 9-13 Figuur2. Aantalsontwikkeling van Zwarte Ruiter in en landelijke seizoensverloop (verdeeld in zoute en zoete gebieden) in 214/15. Tureluurs check dan even met de belangrijkste uitsluitende kenmerken of het geen Zwarte Ruiters zijn. Een soort om de komende telling naar uit te kijken! Jan Schoppers Slaapplaatsen: Grutto s op slaapplaatsen geteld In de periode maart vond de eerste slaapplaatstelling van Grutto s, Kemphanen en Scholeksters weer plaats. Vooral wat betreft de Grutto is het altijd weer spannend waar de vogels pleisteren en overnachten. De tussenstand van het aantal getelde slaapplaatsen is 113 (per 3 maart). Resterende slaapplaatstellingen in seizoen 216/17 Datum Starttijd Type telling 8 april uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto We verwachten dat er nog wel enkele tientallen tellingen ingevoerd zullen worden. Een eindtotaal van het aantal getelde vogels is dus nog niet te geven. De top-5 van maximum aantallen 1. Wyldlannen de Alde Feanen, Friesland Eempolders, Arkemheen Groote Wielen, Friesland Geaupolder-Graverij, Friesland Landje van Geijsel, Ouderkerk aan de Amstel 15

34 Voornamelijk IJslandse grutto s in een laatste vlucht boven hun slaapplaats in polder Hardenhoek, Biesbosch. 24 maart 217. Foto: Albert de Jong Zwaartepunt in Friesland Het zwaartepunt van de Grutto s lag duidelijk in Friesland. Daar werden ook het grootste aantal bij elkaar gezien. Dit kaartje geeft de spreiding mooi weer: index/532/217311/217326/avg?m=&p=nl Ook de plas-drasgebieden in Noord-Holland en de Eempolders waren weer bekende bolwerken. Tweede telling Het is al weer tijd voor de tweede telling. De telperiode loopt van 1 t/m 16 april, met als voorkeursdatum de 8e. Om 2.26u gaat de zon onder. Ik hoop dat je weer een mooie telling van Grutto s, Kemphanen en Scholeksters hebt en wil je alvast bedanken. Albert de Jong (albert.dejong@sovon.nl), tijdelijk invallend voor Olaf Klaassen Watervogeltellingen projectcoördinatie formulieren etc. (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via ) Menno Hornman (menno.hornman@sovon.nl) Michel Klemann (michel.klemann@sovon.nl) Coördinatie Slaapplaatstellingen: Olaf Klaassen (olaf.klaassen@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator. (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos ( , mervyn.roos@rws.nl) (NH) Noord-Holland Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling VACANT (DR) Drenthe Harold Steendam ( , harold_steendam@hotmail.com) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (OV) Overijssel Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) (UT) Utrecht Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer ( , vincent.deboer@sovon.nl) (Li) Limburg Ton Cuijpers ( , a_cuijpers@hetnet.nl) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman ( , menno.hornman@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar Sovon Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 98189, 65 VA Nijmegen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.