Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2005/2006, juli 2005

Transcriptie

1 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2005/2006, juli 2005 Nederland is bij uitstek een watervogel- en wetlandland. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Vogelbescherming Nederland en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door SOVON Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden bijna maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijn-gebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beek-Ubbergen, 1 juli 2005 Beste tellers, De aftrap voor het nieuwe seizoen vindt traditiegetrouw plaats in juli in het Waddengebied en een week later in de rest van Nederland. Tijdens de tellingen in juli en augustus kan het flink warm zijn en kunnen toeristen nogal eens voor ergernis zorgen. Toeristen die net als de vogels de rust opzoeken. Voor de niet broedende vogels is met name de beschikbaarheid van voedsel van groot belang. SOVON probeert vogelaantallen en verspreiding in de gaten te houden. De overige PGO s houden zich bezig met andere flora- of faunagroepen. Iedereen die geïnteresseerd is in de laatste ontwikkelingen en veranderingen in schelpdieren en kreeften in Noordzee en kustwateren zou eens een kijkje moeten nemen op de website van Stichting Anemoon: Met name in de nieuwsbrieven stonden voor mij allemaal interessante nieuwe weetjes. Er wordt vaak geklaagd over exoten in de avifauna, maar de huidige avifauna vervalsing is niks vergeleken bij de ontwikkelingen van schelpdieren en kreeftachtigen in het kustgebied. Waddengebied Komende teldata voor het volgende seizoen 9 juli Steekproeftelling (12:26 hw) Alsof de krantenberichten over overbevissing en verschuivingen van ecosystemen als gevolg van klimaatveranderingen nog niet genoeg waren; een hele trits nieuwe schelpdieren en kreeftachtigen is onze kustwateren aan het bevolken. Veranderingen welke je als vogelaar niet zo snel in de gaten hebt. Het gaat voor veel vogelsoorten wel om hun voedselaanbod en het is de beschikbaarheid van voedsel en rust welke de af- of aanwezigheid van veel soorten bepalen. Let er eens op als je na de telling nog even langs de waterkant loopt. Tellingen in juli en augustus worden veelal gedaan door de vaste kern van tellers. Dat er Groenpoten en Witgatjes terug zijn; de eerste Sterns alweer naar het zuiden vliegen; Aalscholvers en meeuwen zich hergroeperen; en ruiende ganzen en eenden geconcentreerd kunnen worden aangetroffen is geen nieuws, maar wel ieder jaar leuk om er naar te kijken en meteen maar even een tellinkje uit te voeren. Een goede telling en vakantie toegewenst. Vriendelijke groeten, Michel Klemann Nederland (binnenland) Komende teldata voor het volgende seizoen 16 juli Selectie van monitoringgebieden 6 aug 2005 integrale telling (11:36 hw) 10 sep 2005 integrale telling (14:04 hw) 22 okt 2005 (13:36 hw), ganzen- & zwanentelling 13 aug 2005 selectie van monitoringgebieden 17 sep 2005 monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 okt 2005 monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

2

3 Watervogeltellingen in Nederland Nederland is bij uitstek een watervogel- en wetlandland. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Vogelbescherming Nederland en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door SOVON Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden bijna maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijn-gebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beek-Ubbergen, 28 juli 2005 Beste Watervogeltellers, De kop is eraf, het broedseizoen voorbij en de eerste telling van juli in een selectie van monitoringgebieden achter de rug. De juli-telling viel samen met bloedheet weer, echt een telling om nog eens aan terug te denken wanneer het de komende maanden weer wat kouder wordt. Die hitte is ook niet alles. Terwijl de jonge watervogels hun geboorte-grond verlaten om de wereld te gaan verkennen, wordt door veel volwassen vogels volop geruid en de eerste vetreserves aangelegd. Trektelposten worden weer één voor één bemand om de eerste vertrekkende reigers en steltlopers te tellen en maandelijks zullen wadden, plassen en moerassen weer uitgekamd worden op watervogels. Zaterdag 6 augustus vindt er een integrale telling van het waddengebied plaats, gevolgd door watervogeltellingen in een reeks van monitoringgebieden in het binnenland, een week later op 13 augustus. Het aantal waarnemers dat de tellingen digitaal doorgeeft blijft gestaag groeien. Dat geeft ons een snel en nauwkeurig beeld van wat er geteld is en ook fouten en omissies bij het invullen komen steeds minder voor. De digitale invoer is betrouwbaarder, sneller en goedkoper gebleken dan het verwerken van de grote stapels papieren formulieren. De test-periode is dan ook duidelijk achter de rug en deze manier van datainzameling & -verwerking zal door SOVON de komende jaren verder uitgebreid worden. Voor degene die het misschien nog niet gezien hadden; ook al uw BSP-nb waarnemingen kunnen digitaal worden doorgegeven. En mocht het inloggen of het digitaal invullen problemen opleveren? Blijf dan niet te lang worstelen en schroom dan niet om mij hierover te mailen. U bent de enigste niet en we zitten ervoor. Een vogelrijke telling toegewenst. Vriendelijke groeten, michel.klemann@sovon.nl Waddengebied Komende teldata voor het volgende seizoen 6 augustus Integrale telling (11:36 hw) 10 sep 2005 integrale telling (14:04 hw) 22 okt 2005 (13:36 hw), ganzen- & zwanentelling 19 nov 2005 integrale telling (11:25 hw) Nederland (binnenland) Komende 13 augustus teldata voor het volgende seizoen Selectie van monitoringgebieden 17 sep 2005 monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 okt 2005 monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 12 nov 2005 monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

4 Wadden: integrale augustus-telling! We moeten terug naar 2002 voor de laatste integrale telling van de Waddenzee in augustus. Altijd een goede maand om te tellen. Niet zozeer vanwege het zonnetje en zomerbriesje, maar vooral ook omdat een groot deel van de broedvogels dan uitzwermt (denk aan Grote Sterns) en trekvogels arriveren (denk aan Kanoeten). Van die laatste soort gebruikt de ondersoort canutus de Waddenzee in de nazomer om op te vetten voor de sprong naar de Afrikaanse westkusten. In augustus 2002 werden landelijk nog exemplaren geteld, waarvan 97% in de Waddenzee. Nu weten we dat in de Nederlandse Waddenzee voedselbronnen als Nonnetjes en Kokkels dramatisch zijn achteruitgegaan, vooral in de door de mechanische kokkelvisserij beviste gebieden. Als gevolg hiervan zijn de aantallen Kanoeten ook zeer sterk in aantal gedaald, met name in de voorheen zo populaire westelijke Waddenzee. Tegenwoordig lijkt de oostelijke Waddenzee vooral van belang met bijv. Schiermonnikoog als belangrijke hvp. Dat blijkt ook uit 'Foraging decisions in a digestively constrained long-distance migrant, the red knot', het proefschrift van Jan van Gils. Nu kennen we de Kanoet als notoire schelpdiereter, maar uit Jan s proefschrift komt ook naar voren dat tijdens die doortrek andere prooisoorten van belang zijn. Kanoeten kunnen namelijk hun maag (en darm) aanpassen. Zo verkleinen ze hun maag wanneer het eten van ondergeschikt belang is, zoals tijdens de lange-afstandstrek ( km) tussen de hoogarctische broedgebieden rond de noordpool en de overwinteringsgebieden rond de evenaar en in gematigde streken. De maagverkleining voor en maagvergroting na de trek kost echter tijd, zodat Kanoeten in de perioden rond de trek eigenlijk te kleine magen hebben om snel schelpdieren te kunnen eten. Met echoscopie kon Jan van Gils maaggroottes van levende Kanoeten inschatten en zo onderzoeken hoe de maaggrootte het eetgedrag beïnvloedt. Vogels met een kleine maag bleken hun buikje toch nog rond te krijgen door de harde schelpdieren te negeren en juist zachtere prooidieren te eten, zoals krabben en garnalen. Een fraaie uitkomst. Zoals gezegd is augustus ook de maand waarin grote aantallen Grote Sterns verwacht mogen worden. In het broedseizoen werden fraaie kolonies van de soort gevonden op Terschelling (ca ) en Ameland (zo n 150). Vaak leveren dit soort nieuwe vestigingen weinig op als het gaat om jongen, maar zowel de Terschellinger als Amelander kolonie kenden een goede jongenproductie (bron: Staatsbosbeheer Terschelling/Ameland). Later in het voorjaar vestigden zich ook nog 8 paar op Schiermonnikoog, terwijl Griend goed was voor broedparen (Otto Overdijk). Tel ze! Romke Kleefstra

5 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2005/2006, nr 1 september Nederland is bij uitstek een watervogel- en wetlandland. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Vogelbescherming Nederland en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door SOVON Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste mensen, Een volledig nieuw watervogelseizoen staat voor de deur en daar hoort deze nieuwe september nieuwsbrief bij. In de zomermaanden zijn de tellingen in de Waddenzee, Delta, Randmeren en IJsselmeergebied gewoon doorgegaan maar was het even rust voor de watervogeltellers elders. Nu in september gaat het hele circus in zijn volle omvang weer draaien en vinden er in ieder geval watervogeltellingen plaats in alle monitoringgebieden en pleisterplaatsen in Nederland. Wij hopen dat jullie weer met net zo veel enthousiasme en betrokkenheid aan de tellingen willen meedoen als in de voorgaande jaren. Een groot aantal van jullie treft hierbij nog watervogelformulieren aan maar hierbij een indringend pleidooi om zoveel mogelijk van de digitale invoer, via internet, gebruik te gaan maken. Het is makkelijker, sneller, voorkomt fouten, kost minder papier en als teller kun je meteen je recente telling vergelijken met de resultaten uit voorgaande jaren. Kijk achterop deze nieuwsbrief voor meer tips en uitleg en schroom niet om Michel Klemann te mailen als je nog vragen hierover hebt. Als je je telgegevens digitaal gaat doorgeven kan je in het zelfde programma doorgeven dat je voortaan geen papieren formulieren meer hoeft te ontvangen (doen!). Naast de tellingen van alle soorten watervogels in monitoringgebieden vragen we jullie ook dit jaar weer om bij de ganzengebieden nu in september meteen alle soorten ganzen en zwanen te tellen. Zie in het stuk van Kees Koffijberg e.a. een update van de stand van zaken bij het Beek-Ubbergen, onderzoek naar de zomerganzen en welke belangrijke rol de septembertelling daarbij kan spelen. De tellers in Zuid-Holland ontvangen deze keer ook een ganzen en zwanenformulier met het verzoek om alle ganzen en zwanen te tellen. In oktober worden weer de formulieren toegestuurd van het wintervogelproject (zoals in de monitoringgebieden nu in september al het geval is). De volgsoorten van 2005/06 zijn de Kolgans, Blauwe Reiger, Zilverplevier en Slechtvalk. Wat mij betreft spannende soorten waarbij er recent een hoop nieuwe ontwikkelingen zijn. Hoe sneller jullie je gegevens weer terugsturen/via internet indienen hoe vollediger onze overzichten over die soorten zullen worden! In deze nieuwsbrief alvast een introductie bij de Blauwe Reiger en Zilverplevier van Arjan Boele en Romke Kleefstra. Achterop deze nieuwsbrief treffen jullie weer het overzicht van de regiocoördinatoren aan, Ik ben erg blij dat iedereen van het afgelopen seizoen heeft aangegeven ook dit jaar weer het belangrijke regiowerk te willen uitvoeren. Neem in eerste instantie contact op met je RC als je bepaalde vragen hebt. Bij Michel Klemann kunnen jullie terecht voor extra formulieren, nieuwsbrieven, handleidingen of gebiedskaartjes. Ik hoop dat het weer een leuk telseizoen wordt met een spannende eerste telling. Marc van Roomen Nederland (binnenland): 17 sept monitoringgebieden, ganzenen zwanentelling Overige teldata voor dit seizoen 15 okt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 12 nov monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 dec monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ga&zwatelling 18 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, telling Brand- en Rotgans 6 mei telling Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden Waddengebied: 10 september integrale telling (14.04 hw) Overige teldata voor dit seizoen 22 okt steekproeftelling (13.36), ganzen en zwanentelling 19 nov integrale telling (11.25) 17 dec steekproeftelling (10.30), ganzen en zwanentelling 21 jan integrale telling (13.04 ) 18 feb steekproeftelling (12.25), ganzen en zwanentelling 18 maart steekproeftelling (11.46), ganzen en wanentelling 15 apr steekproeftelling (11.45), telling Brand- en Rotgans 6 mei telling Rotgans 13 mei integrale telling (11.06) 17 juni steekproeftelling (14.46) 17 juni selectie van monitoringgebieden NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

6 Ganzen en zwanen De komende septembertelling staat traditiegetrouw in het teken van de internationale Grauwe Ganzentelling. De resultaten van de afgelopen jaren hebben laten zien dat de dan bij ons aanwezige ganzen steeds vaker betrekking hebben op eigen broedvogels. Deze telling leent zich dan ook goed om de nazomerpopulatie van zowel de bij ons broedende Grauwe Ganzen als ook van de andere broedende ganzensoorten vast te stellen. Dit jaar is dat extra belangrijk omdat SOVON momenteel probeert een overzicht samen te stellen van de broedvogelaantallen en populaties overzomerende ganzen; tel dus niet alleen de Grauwe Ganzen maar gewoon ALLE soorten ganzen en zwanen (+Nijlgans)! Dat er grote aantallen van diverse soorten aanwezig zijn blijkt wel uit tellingen in de afgelopen maanden. Zo werden in augustus al meer dan 1000 Brandganzen in de Oostvaardersplassen gezien. Half juli werden in het noordelijk Deltagebied zelfs Brandganzen geteld, waaronder ruim 2700 eerstejaars. Tevens werden bij deze telling een groot aantal Canadese Ganzen gezien. Een teller in de Hoekse Waard (ZH) meldde onlangs dat het o.g.v. de ganzenaantallen eerder najaar als zomer leek. Wie overigens nog beschikt over broedvogelgegevens van ganzen, wordt verzocht contact op te nemen met Berend Voslamber Via oproepen is inmiddels een groot aantal (nieuwe) gegevens boven tafel gekomen, maar het kan zijn dat nog niet iedereen de gegevens heeft uitgewerkt of ingestuurd. Naast de zomerganzen staan ook de overwinterende ganzen op dit moment volop in de belangstelling. Komend seizoen gaat het nieuwe wintergastenbeleid van het Ministerie van LNV en de provincies van start (zie ook de nieuwsbrieven van het afgelopen seizoen). Daarvoor is ha aangewezen als opvanggebied. Op dit moment is in 11 van de 12 provincies in totaal ha vastgelegd; in een aantal provincies wordt nog de laatste hand gelegd aan de invulling van de laatste hectare s. Het seizoen 2005/06 zal overigens als overgangsperiode worden beschouwd. Dat betekent dat op grond van ervaringen in de komende maanden eventueel nog correcties worden doorgevoerd. Hoe effectief dit nieuwe beleid is zal met behulp van monitoring worden onderzocht. Gedurende vier jaar worden daarom allerlei aspecten van het opvangbeleid gevolgd. SOVON speelt binnen dit onderzoek een belangrijke rol. Uiteindelijk zal o.a. antwoord te geven zijn op de vraag of ha voldoende is om de overwinterende ganzen op te vangen of niet. Verder is het van belang te weten of de aantallen in Nederland overwinterende ganzen en Smienten niet negatief worden beïnvloed door dit nieuwe beleid, en of het inderdaad mogelijk is de vogels binnen de daarvoor aangewezen opvanggebieden te concentreren. De vrijwilligheid bij de aanwijzing van opvanggebieden kan bijv. leiden tot een lappendeken van percelen die wel en niet als opvanggebied dienst doen. In hoeverre een dergelijke situatie voor de ganzen en Smienten uitkomst biedt is een punt van zorg. De ganzen- en zwanentellingen zijn bij uitstek geschikt om op al deze vragen een antwoord te geven. Zo weten we straks per maand precies hoeveel ganzen er binnen en buiten de opvanggebieden verblijven, en of deze verdeling anders is dan vóór de inwerkingtreding van de nieuwe regeling, en of ze gaandeweg verschuift. Een aantal tellers wordt wellicht ook benaderd om de groepen op kaartjes in te tekenen, omdat hier en daar de grenzen van telgebieden en opvanggebieden niet geheel overlappen. We hopen dat jullie via de tellingen allemaal een bijdrage aan dit onderzoek willen leveren. Eerder is vanuit verschillende hoeken kritisch op het nieuwe beleidsvoornemen gereageerd, maar er ligt nu een kans op grond van harde en objectieve gegevens te laten zien of het beleid wel of niet tot het gewenste resultaat leidt. Naast het monitoren van de aantallen ganzen binnen en buiten opvanggebieden gaat SOVON ook een rol spelen bij andere aspecten van het onderzoek. Deze plannen zijn op dit moment nog niet geheel uitgekristalliseerd, maar zodra dit het geval is zal ook hiervoor aandacht komen in de nieuwsbrief of op de (straks nieuwe) homepage. Kees Koffijberg, Henk van de Jeugd & Berend Voslamber Blauwe Reiger: zoete volgsoort Vorig seizoen was de Grote Zilverreiger één van de vier volgsoorten die met enige regelmaat werd besproken in deze nieuwsbrief. Dit keer volgen we een veel algemenere reiger: de Blauwe. Blauwe Reigers komen jaarrond in vrijwel het gehele land voor tot zelfs midden in de stad. De meeste reigers verblijven in het winterhalfjaar in de lagere en nattere delen van het land. Oost- en Noordeuropese Blauwe Reigers zijn trekvogels, de Nederlandse populatie is grotendeels standvogel. De wegtrekkende vogels gaan met name naar België, Frankrijk of Engeland maar er zijn ook vogels die verder zuidelijk overwinteren. Reigers uit Noord-Duitsland, Denemarken en Zweden vullen s winters de Nederlandse gelederen aan. Dat de soort enorme afstanden af kan leggen blijkt wel uit een terugmelding van een jonge Blauwe Reiger die in 2004 werd gekleurringd in Brandenburg, Duitsland en werd gevangen in Sierra Leone ( De melding had overigens een opvallend Nederlands tintje want de ringen van de vogel werden door een lokale visser in januari 2005 overhandigd aan drie Nederlandse leden van een WIWO-expeditie (J. van der Winden e.a.)! Het aantal Blauwe Reigers tijdens de watervogeltellingen is in de jaren tachtig en in de jaren negentig gegroeid waarbij strenge winters voor een terugval zorgden. Tijdens strenge winters kan het getelde aantal eerst toenemen (influx uit noordelijker en oostelijker gebieden, beter zichtbaar rondom wakken) en vervolgens afnemen (wegtrek, sterfte). De strengste winter uit de vorige eeuw (1962/63) zorgde voor een halvering van de broedvogel-populatie. Na de winters van 1995/96 (streng) en 1996/97 ( koud) was de populatie zo n 25% lager dan in Sinds 1999/00 nemen de aantallen niet meer toe tijdens de watervogeltellingen. Die stabilisatie is wel enigszins verras-

7 send want het aantal broedparen nam in ieder jaar toe. In 2003 was er wel een beperkte afname (-7%, schatting paren). De stabilisatie sinds de eeuwwisseling is ook niet terug te vinden in het Punt-Transect- Tellingen-project. In december verdubbelden de aantallen Blauwe Reigers (SOVON & CBS). Na 1996 werden ieder jaar meer Blauwe Reigers gemeld met uitzondering van 2001 (lichte terugval). De telling in december 2004 was zelfs de beste in een kwart eeuw tellen. Er werden toen opvallende concentraties Blauwe Reigers gezien op muizenrijke plaatsen. Het seizoensmaximum wordt ieder watervogelseizoen weer vastgesteld in januari wanneer het onderzochte oppervlakte in het kader van de midwintertelling het grootst is (5600 ex. in januari 2003). Maandelijkse tellingen geven echter aan dat de meeste reigers in september of oktober in ons land verblijven. Tijdens zachte winters neemt het aantal in de loop van het winterhalfjaar in vrijwel geheel Nederland geleidelijk af. Dit seizoenspatroon komt in twee van de belangrijkste regio s duidelijk naar voren (figuur 1, let op dat de telinspanning in de Grote Rivieren lager is in mei-augustus en in West-Nederland in april-september). Alleen in het Beneden Rivierengebied en de Randmeren is het aantal relatief stabiel gedurende het jaar (met een piek in mei in de Randmeren). Omdat de Blauwe Reiger solitair leeft buiten het broedseizoen zijn echte concentraties Blauwe Reigers schaars. Er zijn vijf telgebieden waar in meer dan 50 Blauwe Reigers werden gezien in september of oktober: De Deelen, t Vuurland Fr (max. 91), Plaat van de Vliet, Volkerakmeer Zl (67), Ackerdijkse Plassen ZH (62), Waal: Deest - Druten zuidoever Gl (59) en Polder Hoek-west, Krimpenerwaard ZH (55). Arjan Boele West NL Rivieren jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun Figuur 1. Seizoensverloop van Blauwe Reigers in West-Nederland en de Grote Rivieren. Weergegeven zijn de gemiddelden, minima en maxima in de seizoenen 1999/ /04. Zilverplevier: zoute volgsoort Met de integrale septembertelling voor de deur is het goed om de Zilverplevier als zoute volgsoort te introduceren. Van deze soort zullen we dit seizoen de ingediende gegevens (via internet en formulieren) meteen gebruiken om actuele overzichten te kunnen maken. Ook de Slechtvalk is dit jaar volgsoort. Daarover in de volgende nieuwsbrief meer. September is een goed meetmoment voor de Zilverplevier, omdat de najaarspiek van de soort doorgaans in deze maand valt. Een kleine dertig jaar terug bedroegen de aantallen tijdens de trekpieken (augustus-september en mei) zo n vogels. De laatste jaren herbergt de Nederlandse Waddenzee in deze maanden Zilverplevieren. Niet alleen tijdens de trek zijn de aantallen fors gestegen, ook de overwinterende populatie is in omvang toegenomen. Werden tijdens midwintertellingen in de jaren 70 hooguit enkele duizenden vastgesteld, gedurende de jaren 90 kwamen de midwinteraantallen geregeld boven de Dat geldt tevens voor het Duitse waddengebied waar belangrijke hvp s te vinden zijn op eilanden als Spiekeroog (Niedersachsen) en Trischen (Schleswig-Holstein). Ook in de Britse estuaria namen de aantallen gedurende de jaren 90 toe, maar sinds enige jaren pakken de aantallen daar lager uit. In Nederland is de groei van de winteraantallen er wel uit maar is er geen sprake van afname. Recentelijk is op basis van de watervogeldata beschreven hoe wormeneters toenemen in de Nederlandse Waddenzee in tegenstelling tot schelpdiereneters (zie Limosa 78/1, SOVON-Nieuws 18/2). Tot die wormeneters behoort ook de Zilverplevier. Eind jaren 70 al bemonsterden Marcel Kersten en Theunis Piersma het wad ten zuiden van Ameland en deden er waarnemingen van Zilverplevieren om na te gaan hoe de soort reageerde op veranderde voedselomstandigheden. Tijdens de trekperiode in september bestond het voedsel voor 74% uit Zeeduizendpoten Nereis diversicolor en in mei werd zelfs alleen deze prooisoort door Zilverplevieren verorberd. Daarbij gaven de plevieren duidelijk voorkeur aan grotere exemplaren, die de verspreiding van de Zilverplevier op het wad leken te bepalen. Van het EVAonderzoek weten we dat Zeeduizendpoten bij toenemende visserij-inspanning toenamen. Of dit de toename van een wormeneter als de Zilverplevier hier verklaart is speculatief, waarschijnlijk spelen ook andere factoren een rol. Grote concentraties Zilverplevieren worden van oudsher in het oostelijke waddengebied aangetroffen, zoals Ameland, Schiermonnikoog, Rottumerplaat en de Groninger Noordkust. Ook de Friese waddenkust doet jaarlijks een flinke duit in de zak, terwijl ook in de westelijke Waddenzee inmiddels flinke concentraties voorkomen. Zo telde Vlieland vorig jaar september nog ruim exemplaren. De integrale telling van vorig jaar september leverde nog een recordaantal van een andere wormeneter op: de Drieteenstrandloper. Alleen de Waddeneilanden telden toen al bijna drieteentjes. Vlieland was topscorer met exemplaren, gevolgd door Griend (1.167), Terschelling (905), Schiermonnikoog (865), Rottumerplaat en -oog (850), Texel (742), Ameland + Blauwe Balg (53), Simonszand (495) en Engelsmanplaat (420). De toename van Bulldozerkreeftjes Urothoe poseidonis en Wapenwormpjes Scoloplos armiger op het wad speelt de Drieteenstrandloper mogelijk in de kaart. Al met al interessante ontwikkelingen bij deze wormeneters, die nieuwsgierig maakt naar de resultaten van de komende septembertelling! Romke Kleefstra

8 Online invoeren en bekijken van watervogeltellingen Het digitaal invoeren van watervogeltellingen verloopt voorspoedig en na iedere telling neemt een aantal tellers de stap om gegevens ook digitaal door te geven. Momenteel komt al een derde van de tellingen binnen via de digitale invoer. Veelal wordt de data ingevoerd door de zogeheten hoofdteller, maar ook medetellers kunnen via de hoofdteller rechten krijgen om watervogeltellingen digitaal door te geven. Dus peil eens binnen je eigen telgroep of er iemand is die handig is met computers en daar aardigheid in heeft. Een voordeel van digitale invoer voor de teller is dat de gegevens meteen als excel-bestand beschikbaar zijn. Makkelijk als je je eigen telling nog wilt gebruiken voor andere bewerkingen, publicatie of mailing. Voordeel voor SOVON is de snelheid waarmee gegevens binnen komen, de leesbaarheid, de volledigheid van de ingevulde formulieren, minder fouten dus minder herstelwerk in de zogenaamde kopgegevens en sneller overzicht van wat er binnen is voor de regiocoördinaten. Het is met name de eerste keer dat problemen optreden, dingen onduidelijk zijn en/of onlogisch lijken. Eenmaal gewend aan deze manier van werken zijn de gebruikers veelal erg tevreden. Dus schroom niet, wanneer het niet lukt of er problemen zijn met de invoer met mij te mailen. Ik zal er dan naar kijken en proberen het probleem op te lossen. Recent zijn de tellingen vanaf 1994/95 aan de internet-database toegevoegd. Wanneer je nu klikt op een soort in je tellingenoverzicht wordt het mogelijk om van deze soort selecties te maken op basis van je eigen telgebieden en van verschillende maanden in de afgelopen 11 seizoenen. Het is erg leuk zo eens met je eigen gegevens te spelen. Een andere toevoeging is de mogelijkheid om de waargenomen soorten en aantallen, via een tekstbestand, in een keer in te lezen (te uploaden ). Dit is handig voor tellers die hun waarnemingen op een andere manier al ingevoerd hebben. Als je ingelogd bent, is een beschrijving hierover te vinden onder Uitleg. Nog niet geprobeerd? Gewoon doen! Nog niet gelukt? Nog eens proberen en even mailen als je niet verder komt. Ga na de telling naar: en klik daar op formulier watervogeltellingen, de aanwijzingen goed opvolgen, dan komt de rest vanzelf. Succes met de invoer. Watervogeltellingen projectcoördinatie formulieren etc. ganzen en zwanen Marc van Roomen ( , Michel Klemann ( , Kees Koffijberg ( , Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator (ZO) Zoute Delta Cor Berrevoets, ( , (NH) Noord-Holland Romke Kleefstra ( Midwintertelling, Kees Scharringa ( , / , k.scharringa@landschapnoordholland.nl) (ZH) Zuid-Holland Arjan Boele ( , arjan.boele@sovon.nl), (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Sieds Boersma ( , siedsboersma@freeler.nl), Midwintertelling Marten Wesselius ( , m.wesselius@fryslan.nl), (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling Guido Meeuwissen ( , meeuwissenbuis@wanadoo.nl) (DR) Drenthe Harold Steendam ( , h.j.steendam@rug.nl), Midwintertelling René Oosterhuis ( , reneoosterhuis@hetnet.nl) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling Rob van Swieten ( , r.swieten2@chello.nl) (OV) Overijssel Gerrit Gerritsen ( , gj.gerritsen@prv-overijssel.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling Henk Hubers ( , Hubers.henk@hetnet.nl) (UT) Utrecht Arjan Boele ( , arjan.boele@sovon.nl), Midwintertelling Wigle Braaksma ( , bwigle@hotmail.com) (NB) Noord-Brabant Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling vacant (Li) Limburg (WG) Waddengebied (RG) Grote Rivieren Ton Cuijpers ( , ajghcuijpers@hetnet.nl) Eilanden Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl), Vaste wal Noord-Holland Romke Kleefstra (zie Noord-Holland), Vaste wal Friesland Sieds Boersma (zie Friesland), Vaste wal Groningen Kees Koffijberg (zie Groningen) Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via SOVON Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar SOVON Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 2505, 6573 ZX Beek-Ubbergen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! De in deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

9 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2005/2006, nr 2 oktober Nederland is bij uitstek een watervogel- en wetlandland. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Vogelbescherming Nederland en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door SOVON Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste tellers, De kop is er af en onder prima weersomstandigheden is de septembertelling uitgevoerd. Zowel zaterdag en met name zondag was het prima nazomerweer. Dat het weer niet altijd mee zit bleek wel uit een telformulier die ik van de week onder ogen kreeg met de mededeling dat de telling van het Simonszand in augustus was uitgevallen vanwege bliksemrisico s. Een goed besluit natuurlijk want zie maar eens een veilig heenkomen te vinden op zo n platte zandplaat. Als ik nu naar buiten kijk en het weerbericht voor de komende periode tot mij neem is de conclusie duidelijk, het is nu dan toch echt herfst geworden. Aan de ene kant meer kans op regen en harde wind aan de andere kant betekend het natuurlijk ook weer dat een steeds groter aantal wintergasten onze kant op aan het komen is. In september werden in de wadgebieden al topaantallen vastgesteld (zie de bijdrage van Romke) met onder andere bemoedigende aantallen Kanoeten. In het binnenland is het wachten nog een beetje op de hoofdmacht aan Smienten en ganzen maar die zitten er aan te komen. De voortekenen over het broedsucces zijn goed, nu maar afwachten of dat ook bij ons zal blijken. Zeker ook bij soorten als Kleine Zwaan en Rotgans die de laatste jaren een neerwaartse trend lieten zien gekoppeld aan lage reproductie. Met ingang van de oktobertelling gaat het project Ganzen op de kaart van start. In de bijdrage van Henk van der Jeugd kunt u er alles over lezen. Tellers die een gebied tellen dat geheel of gedeelte- Beek-Ubbergen, lijk opvanggebied voor ganzen is vragen we of zij groepen willen gaan intekenen op kaarten. Het is een belangrijk onderzoek dat al onze medewerking verdient. In deze nieuwsbrief ook aandacht voor volgsoort de Slechtvalk. Tijdens een telling kan deze roofvogel nog al eens voor opschudding zorgen maar ik denk dat ieder van ons het altijd weer een prachtgezicht blijft vinden als deze valk opduikt. Achterop deze nieuwsbrief treft u het overzicht aan van het binnenkomen van de gegevens. Vooral het steeds grotere aandeel wat digitaal wordt ingestuurd is zeer bemoedigend. Steeds meer tellers zetten de stap om op deze manier de gegevens terug te sturen en ontdekken het gemak ervan. U kunt in het programma ook aangeven dat u in het vervolg geen formulieren meer hoeft te ontvangen en eventueel ook de nieuwsbrief digitaal toegestuurd wilt krijgen (onder de knop persoonlijke gegevens). Mocht u niet in het bezit zijn van PC of internetaansluiting, geen nood, we blijven ook formulieren verwerken. Bent u wel in bezit van PC en internetaansluiting dan heel graag digitaal gaan insturen. Rest mij jullie een goede oktobertelling toe te wensen waarbij de weergoden ons hopelijk goed gezind zijn. Marc van Roomen Nederland (binnenland): 15 oktober monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling Overige teldata voor dit seizoen 12 nov monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 dec monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ga&zwatelling 18 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, telling Brand- en Rotgans 6 mei telling Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 17 juni selectie van monitoringgebieden Waddengebied: 22 oktober steekproeftelling (13.36 hw), ganzen- en zwanentelling Overige teldata voor dit seizoen 19 nov integrale telling (11.25) 17 dec steekproeftelling (10.30), ganzen en zwanentelling 21 jan integrale telling (13.04 ) 18 feb steekproeftelling (12.25), ganzen en zwanentelling 18 maart steekproeftelling (11.46), ganzen en wanentelling 15 apr steekproeftelling (11.45), telling Brand- en Rotgans 6 mei telling Rotgans 13 mei integrale telling (11.06) 17 juni steekproeftelling (14.46) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

10 Ganzen en zwanen: wordt het een superseizoen? De septembertelling leverde vooral grote aantallen Grauwe Ganzen op. Wat gaat de oktobertelling ons brengen nu de eerste grote aantallen arctische ganzen binnenkomen? Berichten uit het noorden wijzen in de richting van een superseizoen. Op twee locaties in het noorden van Rusland waren afgelopen zomer onderzoekers uit Nederland en Rusland actief. Op het westen van het Taimyr schiereiland speelde zich iets heel spectaculairs af: ongekende aantallen lemmingen hielden de Poolvossen, Middelste Jagers en Sneeuwuilen meer dan bezig, en de ganzen konden ongestoord broeden. Volgens de mensen ter plekke was het een absoluut topjaar zoals we dat lang niet hebben gezien. Rotganzen, Roodhalsganzen en in mindere mate Kolganzen brachten grote aantallen jongen groot. Duizend kilometer westelijker, aan de monding van de Pechora Rivier was het ook goed toeven voor de ganzen. Hier geen grote aantallen lemmingen, maar vroege sneeuwsmelt, en lage temperaturen, net als op Taimyr, zorgden voor dat het gras uitstekend groeide. De Brandganzen in het gebied broedden een week eerder dan normaal en de jongen waren in topconditie. Ook Kolganzen deden het goed en veel Kleine Zwanen zwommen rond met drie, vier, soms zelfs vijf grote jongen. Als deze indrukken representatief zijn voor het hele broedgebied kunnen we dus recordaantallen jonge ganzen verwachten. Dat zal tot een forse toename van de winter-populaties leiden. We zijn benieuwd! Uw tellingen zijn als altijd onontbeerlijk om dit fenomeen vast te kunnen leggen. Kees Koffijberg Ganzen op de kaart van start! Intekenen van ganzen en zwanen in en rond opvanggebieden In de vorige nieuwsbrief besteedden we al aandacht aan het nieuwe opvangbeleid voor ganzen en Smienten dat dit najaar van start gaat. Alle provincies zijn nu klaar met de voorlopige aanwijzing voor het seizoen In heel Nederland is daarmee zo n hectare opvanggebied aangewezen. Volgend jaar zal daar naar verwachting nog het een en ander bijkomen. De provincie Fryslân neemt met ha bijna de helft van alle opvanggebieden voor haar rekening. Daarvan dient de meest recente uitbreiding, met ha overigens nog politieke goedkeuring te ontvangen, maar dit lijkt te gaan gebeuren. In de provincies Gelderland, Zeeland, Zuid-Holland, Noord-Holland en Groningen is per provincie 5000 ha of meer aangewezen en in de overige provincies kleinere oppervlaktes. Binnen de opvanggebieden kunnen de ganzen ongestoord foerageren en mogen ze niet verjaagd worden. Deelnemende boeren kunnen een pakket afsluiten waarbinnen ze een standaardvergoeding per hectare ontvangen. In ruil voor deze vergoeding moeten ze er zorg voor dragen dat er voldoende te eten is voor de ganzen, en dat deze niet verjaagd worden. Vraatschade binnen het opvanggebied wordt vergoed. Buiten opvanggebieden zullen de ganzen verjaagd, en in sommige gevallen ook bejaagd worden. Het nieuwe beleid zal de komende jaren geëvalueerd worden. Daarvoor wordt onderzoek gedaan naar ondermeer de aantalsontwikkeling van ganzen en Smienten, de effectiviteit van de opvanggebieden (hoeveel ganzen maken er gebruik van?), de benodigde draagkracht (hoeveel opvanggebied is er nodig?), de actieradius van s nachts foeragerende Smienten, de effectiviteit van het ver- en bejagen van ganzen buiten de opvanggebieden, het lerend vermogen van ganzen a.d.h.v. waarnemingen van individueel gemerkte Kol- en Brandganzen, eventuele botsingen met de instandhoudingsdoelen van vogelrichtlijngebieden en eventuele interferentie met weidevogels. Al met al veel en belangrijk onderzoek. Binnen een aantal van de onderzoeksmodules gaat SOVON een rol spelen. Het meest actueel is op dit moment het onderzoek naar de aantalsontwikkeling en de effectiviteit van de opvanggebieden. Om hier inzicht in te krijgen worden de watervogeltellingen en ganzen en zwanen tellingen van SOVON ingezet. Om de aantalsontwikkeling in Nederland adequaat te kunnen volgen en te vergelijken met de internationale trend is continuering van beide projecten onontbeerlijk. De gegevens kunnen zonder omhaal worden gebruikt om te analyseren hoe de populaties in Nederland zich ontwikkelen. Een interessante en belangrijke vraag hierbij is in hoeverre ganzen straks hun heil over de grens gaan zoeken. Immers, de opvanggebieden bieden een groot aantal vogels rust en foerageergelegenheid, maar tegelijkertijd wordt het buiten deze gebieden moeilijker voor overwinterende ganzen. Als het aangewezen gebied onvoldoende groot blijkt wijken de ganzen wellicht uit naar Duitsland of België. Om de effectiviteit van de opvanggebieden te meten kunnen de tellingen niet zondermeer worden ingezet. Er is een belangrijke aanpassing nodig omdat de grenzen van de telgebieden veelal niet overeenkomen met die van de opvanggebieden. In sommige provincies zijn de grenzen van de opvanggebieden ook vrij grillig: sommige percelen doen wel mee, andere niet. De enige mogelijkheid om goede informatie te verkrijgen over de ruimtelijke verdeling van de ganzen is door de groepen in te tekenen op kaartjes. Alle tellers die een gebied tellen dat geheel of gedeeltelijk opvanggebied is treffen bij deze nieuwsbrief een pakketje aan met handleiding, kaartjes en intekenlijst. Het betekent wat meer werk, maar tegelijkertijd levert het heel belangrijke informatie op. Nu ligt er een kans op grond van harde en objectieve gegevens te laten zien of het beleid wel of niet tot het gewenste resultaat leidt. Als onafhankelijke gegevensverzamelaar hecht SOVON er belang aan te participeren in onderzoek dat het beleid van de overheid kan toetsen en helpen te verbeteren. Daarnaast kunnen we ons voorstellen dat u als teller ook graag wilt weten hoe de ganzen van het opvanggebied dat u telt gebruik gaan maken. Voor tellers zonder opvanggebied binnen hun telgebieden zijn er geen veranderingen in de uitvoering van de tellingen. Omdat groepen Smienten overdag vaak rusten op plaatsen waar ze s nachts niet foerageren hebben we besloten geen Smienten in te tekenen. Er komt apart onderzoek naar het

11 terreingebruik van deze vogels. Wel leek het ons zinvol tijdens het intekenen van de groepen ganzen ook gelijk de zwanen mee te nemen. Henk van der Jeugd ) Slechtvalk: volgsoort in zoete en zoute gebieden Eén van de schaarsere roofvogels in de winter is de Slechtvalk. Het is altijd weer genieten om deze fraaie en krachtige valk in actie te zien al maakt dat het tellen soms juist weer lastig zoals in september tijdens de telling van Richel het geval was toen een Slechtvalk er voor zorgde dat de grote groep Kanoeten die er verbleef uit elkaar viel en deels vertrok. In de winter kunnen we Slechtvalken verwachten van de eigen broedpopulatie en die van de aangrenzende gebieden, naast vogels uit een gebied dat zich uitstrekt van Noorwegen tot diep in Rusland. In de eerste helft van de 20 e eeuw was de Slechtvalk s winters niet zeldzaam in ons land. Grootscheeps gebruik van DDT in de landbouw in de jaren vijftig en zestig leidde echter tot een ineenstorting van de Europese populatie. De Fenno-Scandinavische populatie bedroeg in 1975 nog slechts 65 paren ( in het pre-ddt tijdperk). Sindsdien is de stand hier herstellende, echter zonder het niveau van de vroege 20 e eeuw te bereiken. In zuidelijker gebieden (o.a. Duitsland) is het herstel sterker en ook vroegere broedgebieden in West-Europa worden weer bezet. In Nederland broedt de soort weer sinds 1990 (met in paren met 29 uitgevlogen jongen). De Nederlandse winterpopulatie bedroeg in exemplaren en in exemplaren. Maandelijkse watervogeltellingen en ook een bewerking van losse waarnemingen (Bijzondere Soorten Project niet broedvogels) tonen aan dat de aantallen na 1998 nog wat verder zijn toegenomen met regionaal recent een minder sterke groei of zelfs stabilisatie. Slechtvalken worden vooral gezien in open landschappen met veel prooien in de vorm van eenden, steltlopers en andere watervogels. In het seizoen 2003/04 werd het hoogste aantal vastgesteld in januari (141). Het Waddengebied en de Zoute Delta zijn samen goed voor ruim de helft van de getelde aantallen. Verder zitten er relatief veel valken in de overige delen van Laag-Nederland (incl. Rivierengebied) (figuur 1). Van oktober 2003 tot en met maart 2004 werden verspreid over het gehele land steeds zo n 120 Slechtvalken door de watervogel Figuur 1. Verspreiding van de Slechtvalk in januari Wadden jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun januari tellers opgemerkt. Ook in het Waddengebied en West-Nederland zijn de aantallen vrij constant gedurende het gehele winterhalfjaar (figuur 2). In monitoringgebieden in het noorden en oosten van het land lijkt het seizoenspatroon iets anders en worden de hoogste aantallen gezien in november en februari/maart. Doortrek van Slechtvalken in het na- en voorjaar kan een verklaring zijn maar omdat het om relatief weinig vogels gaat kan ook toeval een rol spelen. Tijdens de integrale telling in het Waddengebied in september 2005 werden 20 Slechtvalken gemeld waarvan maar liefst 7 op Ameland en verder o.a. 3 op Vlieland en 3 langs de Friese Waddenkust. Daarbuiten werden nog 9 solitaire vogels opgemerkt in Drenthe, Friesland, Zuid-Holland, het Beneden Rivierengebied en langs de Grote Rivieren. Arjan Boele West NL jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun Figuur 2. Voorlopige aantallen Slechtvalken in het seizoen 2005/06 in vergelijking met de seizoenen 1999/ /04. Wadden:eerste indruk van septembertelling Onder gunstige telomstandigheden is de Nederlandse Waddenzee in september weer integraal geteld. Dat september een toptijd is met doortrekpieken van veel soorten bleek ook nu weer. Ook op het gebied van zangertjes was er veel te beleven. Veel telploegen memoreerden flinke aantallen van Tapuiten, Paapjes, Bonte Vliegenvangers en Boompiepers op de eilanden en kusten. Langs de stranden van de Noordzee was het genieten geblazen met trek van alle soorten jagers en de nodige Jan-van-genten. Op Vlieland telden we ruim vogels (!) tijdens de watervogeltelling, waarbij de Bonte Strandloper met ruim de talrijkste soort was. Binnen de gemeente Vlieland telde de Richel ook nog eens ruim vogels. Een feest. De eerste resultaten van volgsoort de Zilverplevier laten flinke aantallen zien op Vlieland (ruim ), Schiermonnikoog (ruim 5.500) en Terschelling (bijna 5.000). De Drieteenstrandloper zal het record van september vorig jaar niet breken, ook al mogen de voorlopige aantallen er zeker zijn: Vlieland (1.945), Engelsmanplaat en -rif (1.760), Schiermonnikoog (1.179), Richel (1.170), Griend (820) en Terschelling (579).

12 Wat in de voorlopige resultaten enigszins opvalt zijn de redelijke aantallen Kanoeten die geteld werden. Schier, Richel, Vlieland, Terschelling, Engelsmanplaat en Griend telden met elkaar bijna Kanoeten. Schier doet daarbij de grootste duit in de zak met ruim exemplaren. Volgens medewerkers van het NIOZ deden de Kanoeten zich op het oostelijke wad bij Schier dit najaar tegoed aan een redelijk aanbod aan kleine kokkeltjes. Overigens heeft onderzoek aan schelpdieren recentelijk weer nieuwe inzichten opgeleverd. Promovendus Oscar Bos van het NIOZ zocht een verklaring voor de grote variatie in de jaarlijkse hoeveelheid nonnetjes op het wad. Hij ontdekte dat een Overzicht binnengekomen tellingen (per post en digitaal) in aantal % t/m regio gebieden sept okt nov dec jan feb mrt Waddengebied Friesland Groningen Drenthe Noord-Holland Zuid-Holland Utrecht Flevoland Gelderland Noord-Brabant Limburg & Limburgse Maas Randmeren Rijn (Waal-Rijn-IJssel) Brabantse & Gelderse Maas Beneden Rivieren Zeeland Percentage Digitaal ingestuurd 57 belangrijke oorzaak hiervan een gebrek aan voedsel in de eerste weken van hun bestaan is. Deze ondervoeding is een direct gevolg van de zachte winters van de laatste jaren. Ondervoede nonnetjeslarven gaan niet direct dood, maar blijven kleiner en zijn daardoor een makkelijke prooi voor garnalen. Rest mij nog om enkele krenten uit de pap te pikken. Noemenswaard is de Purperreiger die tijdens de augustustelling op Terschelling werd gezien door Piet Zumkehr. Ben Koks en de zijnen namen een Grote Kanoet waar op De Richel in september. Dit is de tweede waarneming voor Nederland! Kleine Zilverreigers doken in september op op o.a. Schier- monnikoog, Terschelling en Vlieland. Op Schiermonnikoog werden 24 exemplaren geteld. Zelf was ik in week 38 op het eiland en telde op 20 september s avonds een overeenkomstig aantal op de slaapplaats in de Westerplas. Erg fraai hoe ze tijdens de schemering in groepjes invielen en een plek zochten tussen de overnachtende Aalscholvers. Morinelplevieren werden tijdens de septembertelling gezien op Terschelling en Griend. Op Terschelling werd ook een Roodpootvalk vastgesteld. De telploeg van Vlieland tikte er vier Grauwe Franjepoten uit en de telploeg van Schiermonnikoog stelden zes Witbuikrotganzen vast. Al met al een fraaie telling! Romke Kleefstra Watervogeltellingen projectcoördinatie formulieren etc. ganzen en zwanen Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator (ZO) Zoute Delta Cor Berrevoets, ( , c.m.berrevoets@rikz.rws.minvenw.nl) (NH) Noord-Holland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl), Midwintertelling, Kees Scharringa ( , / , k.scharringa@landschapnoordholland.nl) (ZH) Zuid-Holland Arjan Boele ( , arjan.boele@sovon.nl), (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Sieds Boersma ( , siedsboersma@freeler.nl), Midwintertelling Marten Wesselius ( , m.wesselius@fryslan.nl), (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling Guido Meeuwissen ( , meeuwissenbuis@wanadoo.nl) (DR) Drenthe Harold Steendam ( , h.j.steendam@rug.nl), Midwintertelling René Oosterhuis ( , reneoosterhuis@hetnet.nl) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling Rob van Swieten ( , r.swieten2@chello.nl) (OV) Overijssel Gerrit Gerritsen ( , gj.gerritsen@prv-overijssel.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling Henk Hubers ( , Hubers.henk@hetnet.nl) (UT) Utrecht Arjan Boele ( , arjan.boele@sovon.nl), Midwintertelling Wigle Braaksma ( , bwigle@hotmail.com) (NB) Noord-Brabant Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling vacant (Li) Limburg (WG) Waddengebied (RG) Grote Rivieren Ton Cuijpers ( , ajghcuijpers@hetnet.nl) Eilanden Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl), Vaste wal Noord-Holland Romke Kleefstra (zie Noord-Holland), Vaste wal Friesland Sieds Boersma (zie Friesland), Vaste wal Groningen Kees Koffijberg (zie Groningen) Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via SOVON Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar SOVON Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 2505, 6573 ZX Beek-Ubbergen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! De in deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

13 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2005/2006, nr 3 november Nederland is bij uitstek een watervogel- en wetlandland. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Vogelbescherming Nederland en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door SOVON Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste tellers, Met oktober achter de rug en november voor de boeg zijn de drukke watervogelmaanden aan de beurt. In deze tijd worden de piekaantallen van Goudplevieren en Kieviten vastgesteld en komen de grote aantallen van ganzen, smienten en duikeenden weer het land binnen. Dat harde wind en droogte niet altijd een nadeel is maar ook kansen biedt bleek uit enkele resultaten van de oktobertelling: Tijdens het telweekend van oktober was het behoorlijk mooi weer al hadden de vroege starters wel last van mist op een aantal plekken. Ook kwam ik opmerkingen tegen over de straffe oostenwind. Niet alleen omdat het daardoor soms een hele toer was om het hele studiegebied af te werken (vooral voor de fietsers onder ons), maar ook was de verspreiding van een aantal eendensoorten behoorlijk anders. Veel groepen zwem- en duikeenden die overdag altijd ergens een plek in de luwte opzoeken hadden nu vaak juist de andere kant van het meer opgezocht. Dat zo n veranderde verspreiding soms voor grote verrassingen kan zorgen bleek wel uit een waarneming van bijna 400 Krooneenden in de Gouwzee die daar nu in de luwte van de dijk lagen en normaal niet worden opgemerkt. In de bijdrage van Arjan Beek-Ubbergen, Boele meer over deze spectaculaire waarneming en de achtergronden. In het rivierengebied en oostelijk Nederland waren in oktober door het uitblijven van regen een hoop plassen drooggevallen. In de Strabrechtse Heide werd van dit nadeel een voordeel gemaakt door bij een gedeeltelijk uitgedroogde plas heel goed de oever af te lopen met 40 Bokjes tot gevolg! Bij zo n aantal vraag je je toch wel af hoeveel Bokjes van Nederland gebruik maken in het najaar. Het moeten er veel meer zijn dan we denken. Zowel de waarneming van de Krooneenden als de Bokjes laat zien dat er nog veel valt te ontdekken tijdens het watervogels tellen. In deze nieuwsbrief ook een bijdrage van Romke Kleefstra over de recente Wader Study Group meeting in Ierland waar o.a. een workshop plaats vond over Goudplevieren. De halsband en ringaflezers onder jullie vinden in deze nieuwsbrief weer een overzicht om te bewaren, alle kleurmerk programma s voor zwanen en ganzen netjes bij elkaar. Ik wens jullie een spannende novembertelling toe. Marc van Roomen Nederland (binnenland): 12 november monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling Overige teldata voor dit seizoen 17 dec monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ga&zwatelling 18 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, telling Brand- en Rotgans 6 mei telling Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden Waddengebied: 19 november integrale telling (11.25 hw) Overige teldata voor dit seizoen 17 dec steekproeftelling (10.30), ganzen en zwanentelling 21 jan integrale telling (13.04 ) 18 feb steekproeftelling (12.25), ganzen en zwanentelling 18 maart steekproeftelling (11.46), ganzen en wanentelling 15 apr steekproeftelling (11.45), telling Brand- en Rotgans 6 mei telling Rotgans 13 mei integrale telling (11.06) 17 juni selectie van monitoringgebieden 17 juni steekproeftelling (14.46) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

14 Ganzen en zwanen Knobbelzwaan gele halsband en pootring met 2 letters (PC, PE, PH, PJ, PK) en 2 cijfers: Jeroen Nienhuis, Helper Oostsingel 50, 9722 AW Groningen, jeroen.nienhuis@12move.nl. gele halsband met 2 letters (AK,AP, AY) en 2 cijfers (of andersom, 00-99CP, 00-99CT): Volkl Blüml, Biol.Station Haseniederung, Alfseestrasse 291, D Alfhaus, Duitsland, volkl. blueml@gmx.de; Kleine Zwaan blauwe halsband en pootring met 3 cijfers en 1 letter (P, U of K): Jan Beekman, Lodewijk Tripstraat 4-N, 1053 ES Amsterdam, bewicks_swan@xs4all.nl. Vogels uit de Pechora Delta, Rusland. Let op: S en H-serie naar Jenny Earl, Wildfowl & Wetlands Trust, Slimbridge, Glos. GL2 7BT, Groot-Brittannië, Jenny.Earle@wwt.org.uk. gele of witte pootring (aan één poot, andere poot metaal) met 3 cijfers en/of letters: Jenny Earl, adres zie boven. Kleine Rietgans blauwe halsband met 1 letter en 2 cijfers: Jesper Madsen, NERI, Frederiksborgvej 399 DK-4000 Roskilde, Denemarken, pinkfoot@dmu.dk. Veel op elkaar lijkende code s in gebruik (ook i e.d.).waarnemingen kunnen ook online worden aangeboden en bekeken ( net), mits in bezit van een waarnemerscode (eerst aanmelden!). Per post opsturen kan ook. Op de internetpagina tevens veel nieuws over de soort. Kolgans zwarte (en gele/witte halsbanden) met 1 letter en 2 cijfers: Helmut Kruckenberg, Am Steigbügel 3, D Verden/Aller, Duitsland. helmut.kruckenberg@blessgans.de (Nieuw post- en adres!). Tevens nieuwe internetsite: In de loop van de winter ook in het nederlands beschikbaar. Exceltabel beschikbaar voor invoer van gegevens, later ook online invoer. Grauwe Gans blauwe halsband met 3 cijfers en/of letters: Leif Nilsson, Ekologihuset. S Lund. Zweden, Leif.Nilsson@zooekol.lu.se; Vogels uit Zweden en Noorwegen. Veel informatie op internetpagina. In de vorige nieuwsbrief werden door collega Henk van der Jeugd de profetische woorden uitgesproken dat diverse soorten goed zouden hebben gebroed in de afgelopen zomer. Inmiddels zijn vooral van Kleine Rietgans, Kolgans, Brandgans en Rotgans grotere aantallen gearriveerd. Wat broedresultaten betreft is het beeld wisselend: Kleine Rietganzen kwamen met minder dan 5% jongen van Spitsbergen terug: één van de slechtste seizoenen tot nu toe (o.a. veroorzaakt door slecht weer op de broedplaatsen). Kolganzen arriveerden gemiddeld een week later en minder massaal dan vorig jaar in oktober, maar lijken wel opnieuw zo n 25-30% eerstejaars bij zich te hebben (vorig jaar 26%). Van de Brandgans zijn nog te weinig gegevens verzameld, een eerste impressie wijst op ongeveer 20% jongen. Bij de Rotganzen tenslotte, lijken de eerdere geluiden uit Siberië bewaarheid te worden. Gegevens van Terschelling (Jan Ellens) en Wieringen (Wim Tijsen) wijzen voorlopig op een jongenpercentage van 35-40%. Indien deze eerste gegevens worden bevestigd is dit het eerste seizoen sinds 1991 met meer dan 30% eerstejaars! Bij Kleine Zwaan is nog geen volledig overzicht beschikbaar. Wie deze soort door het seizoen heen beter wil volgen kan zich aanmelden bij Wim Tijsen (wimtijsen@planet.nl), en krijgt gedurende het seizoen wekelijks via de mail een speciale nieuwsbrief opgestuurd. Overzicht ringprojecten Een aantal van jullie vroegen naar het bekende overzicht van ringprojecten. Wie altijd een volledig en actueel overzicht wil hebben, en een internetaansluiting heeft, kan daarvoor het beste op de website van Dirk Raes kijken: Voor wie daar geen toegang toe heeft, hieronder een overzicht van de belangrijkste projecten. Bij twijfel, neem contact op met Kees Koffijberg. groene halsband met 1 letter en 2 cijfers of 3 letters (serie start met J, P, Z, V en X bijv. JAA): Berend Voslamber, SOVON, Rijksstraatweg 178, 6573 DG Beek-Ubbergen, greylag@sovon. nl; kijk onder grga. Vogels uit Nederland en België (X-serie). Brandgans twee pootringen (diverse kleuren, elke poot één ring) met cijfer of letter of één pootring (rood, groen of blauw )met twee letter/cijfercombinatie (wit): Henk van der Jeugd, SO- VON, Rijksstraatweg 178, 6573 DG Beek-Ubbergen, henk. vanderjeugd@ukgateway.net. Vogels van Gotland/Zweden, Pechora Delta/Rusland en Hellegatsplaten. Nieuwe vogels geringd in Excel-tabel beschikbaar voor digitale invoer. Één pootring (geel, oranje, mintgroen, wit) met twee of drie letter/cijfercombinatie (zwart): Richard Hearn, Wildfowl & Wetlands Trust, Slimbridge, Gloucestershire, GL2 7BT, Groot Brittanië, richard.hearn@wwt.org.uk Vogels van Spitsbergen. Rotgans twee pootringen (diverse kleuren, elke poot één) met cijfer of letter: Bart Ebbinge, Alterra, Antwoordnummer 313, 6700 WB Wageningen, goose.alterra@wur.nl. Vogels geringd in Nederland of Taimyr, Siberië. Binnenkort online invoer mogelijk. Verder kunnen alle waarnemingen van exoten met ringen worden opgestuurd aan: Olaf Geiter, Landweg 27, D Kavelstorf, Duitsland ring@kanadagans.de. Zie ook www. kanadagans.de Ganzen op de kaart! Het intekenen van ganzengroepen, vorige keer uitvoerig belicht, verloopt tot dusverre zonder noemenswaardige problemen. Resultaten van de oktober-telling zijn zo kort na afloop uiteraard nog niet te geven, maar we zijn wel erg verheugd dat de extra inspanning van het intekenen door iedereen zo goed is opgepakt. Op dit moment is bijna de helft van de kaartjes uit de oktober telling binnen. Bedankt! Vragen t.a.v. intekenen en opvanggebieden graag naar Henk van der Jeugd, henk.vanderjeugd@sovon.nl. Kees Koffijberg

15 Recordaantallen Krooneenden in de Gouwzee De afgelopen weken werden erg veel Krooneenden gezien in de Gouwzee, de belangrijkste pleisterplaats voor deze soort in ons land. Op dagen met een straffe (zuid)oostenwind pleisterden de vogels in de luwte van de dijk naar Marken waardoor ze zich relatief eenvoudig lieten tellen: op 7 oktober zaten er 325, op de 16e waren het er 396 en op de 19e 302 (met groepen van 154 en 98). Op 23 oktober werden, mogelijk ook doordat de wind naar het zuidwesten was gedraaid, nog slechts 84 gezien (bronnen: Amsterdams VogelNet, B. de Lange & P. Schrijvershof). Tussen de ruim 300 vogels op 9 oktober zaten minimaal 20 jonge vogels. De Krooneenden foerageerden die dag nauwelijks maar waren wel af en toe fraai aan het baltsen (B. de Lange). Hoeveel Krooneenden er elders in het land zaten rond de 16e is (nog) onbekend. Grotere aantallen in het najaar van 2004 zijn o.a. bekend uit het Drontermeer (37 half september) en het Veluwemeer (100 begin november). Het is al veel langer bekend dat er in de nazomer en herfst veel Krooneenden in de Gouwzee zitten. In werden maximaal 117, 120, 88 en 140 vogels geteld (S. Dirksen & J. van Winden, Limosa 69: ) en in in ieder geval 174, 82, 158 en 172 (N. Zijlmans, database Bijzonder Soorten Project, SOVON). De huidige aantallen doen denken aan de jaren vijftig en zestig van gem. aantal / maand /76 80/81 85/86 90/91 95/96 00/01 de vorige eeuw toen er grote groepen pleisterden op het Zwarte Meer (max. 650 in september) en het Veluwemeer ( met een uitschieter van op oktober 1965). Van deze vogels wordt aangenomen dat ze grotendeels van buitenlandse herkomst zijn geweest. In de eerste helft van de jaren negentig vertoonden de aantallen in de Gouwzee een opvallende parallel met de jongenaanwas van de Nederlandse broedpopulatie zodat kan worden aangenomen dat dit grotendeels eigen broedvogels en hun nakomelingen betrof (S. Dirksen & J. van Winden, Limosa 69: ). De bijna 400 vogels die hier in oktober verbleven kunnen ook goed betrekking hebben op Nederlandse vogels. In 2003 bedroeg de broedpopulatie naar schatting paren en in 2004 waarschijnlijk meer dan 225 paren (dus 450 adulte vogels met daarbij nog een onbekend aantal jonge vogels). Toch is het wel mogelijk dat er ook vogels van elders bij betrokken zijn. De verspreiding van de zuidwestelijke flyway-populatie, die in Zuidwest- en Centraal-Europa overwintert, heeft namelijk recent enkele wijzigingen ondergaan. Daarbij zijn meer vogels gaan overwinteren ten noorden van de Alpen, vooral op de Zwitserse meren en de Bodensee, ten koste van de Spaanse overwinteringsgebieden die al geruime tijd door droogte worden geplaagd. Als geheel is de flyway-populatie stabiel, en ten opzichte van de jaren zeventig mogelijk zelfs wat kleiner geworden. Gelet op de aantallen waar het om gaat bij deze populatie ( vogels) zijn de Nederlandse aantallen overigens nog steeds bescheiden, maar wel toenemend (figuur1). Arjan Boele Figuur 1. Gemiddeld aantal Krooneenden per maand tijdens de watervogeltellingen in 1975/ /04 in Nederland. Enerverende Wader Study Group Conference in Ierland Van 7 tot 10 oktober jl. vond te Knockadoon Head nabij Cork in Ierland de internationale conferentie van de Wader Study Group (WSG) plaats. Namens SOVON reisden Marc van Roomen en ondergetekende af om presentaties te verzorgen over resp. de toenemende aantallen wormenetende steltlopers in de Nederlandse Waddenzee en Goudplevieren in Nederland. Op zaterdag en zondag vonden circa 25 presentaties plaats die stuk voor stuk veel nieuwe inzichten gaven in populatiedynamiek, overleving en gedrag van steltlopers. Een fantastische lezing werd gegeven door Jennifer Gill (University of East-Anglia) over de overeenkomsten tussen kwaliteit van habitat en de conditie van IJslandse Grutto s zowel in de broedtijd als tijdens overwintering. De populatie van de IJslandse Grutto groeit nog steeds. Individueel gebruik van de betere en de mindere habitats wordt intensief gevolgd o.a. aan de hand van kleurringonderzoek. Hieruit blijkt dat de groei van de populatie er in resulteert dat in toenemende mate gebieden van matige kwaliteit worden bezet. IJslandse Grutto s uit de oorspronkelijke, kwalitatief beste broedgebieden overwinteren ook in de beste gebieden in Zuid-Engeland die van oudsher worden bezet. Dit in tegenstelling tot de IJslandse Grutto s uit recent bezette en kwalitatief mindere broedgebieden, want zij bezetten nieuwe overwinteringsgebieden die van mindere kwaliteit zijn. Het lijkt erop dat de conditioneel sterkere vogels als eerste vertrekken uit de betere broedgebieden naar de betere overwinteringsgebieden, terwijl de grutto s uit de mindere broedgebieden hun heil elders moeten zoeken. Op maandag vonden twee workshops plaats, waarvan één in het teken stond van de trek en de overwintering van Goudplevieren in West-Europa. Theunis Piersma wijdde uit over de verhoogde overleving en populatiegroei op basis van ruim een halve eeuw wilsterflappen in Fries-

16 land. Ondergetekende presenteerde de resultaten van de Nederlandse goudplevierentellingen in het najaar van Uit onze resultaten blijkt dat de aantallen in zowel de zoute als zoete wetlands toenemen en dat er een sterke afname heeft plaatsgevonden in het agrarisch gebied. Er heeft zich sinds eind jaren 70 een sterke verschuiving in verspreiding voorgedaan. Simon Gillings (BTO) liet een analyse van de verspreiding in Engeland zien, waar de Goudplevieren in toenemende mate voor de oostkust Overzicht binnengekomen tellingen (per post en digitaal) in aantal % t/m regio gebieden sept okt nov dec jan feb mrt Waddengebied Friesland Groningen Drenthe Noord-Holland Zuid-Holland Utrecht Flevoland Gelderland Noord-Brabant Limburg & Limburgse Maas Randmeren Rijn (Waal-Rijn-IJssel) Brabantse & Gelderse Maas Beneden Rivieren Zeeland Percentage Digitaal ingestuurd kiezen. Ook de resultaten van goudplevierentellingen in Zweden, Denemarken, Duitsland, Ierland, en Frankrijk kwamen aan bod. Zo worden de aantallen in Frankrijk in december geschat op 1,2 miljoen exemplaren. De internationale telling in Noordwest-Europa in oktober 2003 leverde zo n 1,1 miljoen Goudplevieren op, waarvan de meeste in Denemarken ( ). Volgend jaar wordt de WSG-Conference georganiseerd in Zuid-Zweden. Skål! Romke Kleefstra Watervogeltellingen projectcoördinatie Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) formulieren etc. Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) ganzen en zwanen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator (ZO) Zoute Delta Cor Berrevoets, ( , c.m.berrevoets@rikz.rws.minvenw.nl) (NH) Noord-Holland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl), Midwintertelling, Kees Scharringa ( , / , k.scharringa@landschapnoordholland.nl) (ZH) Zuid-Holland Arjan Boele ( , arjan.boele@sovon.nl), (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Sieds Boersma ( , siedsboersma@freeler.nl), Midwintertelling Marten Wesselius ( , m.wesselius@fryslan.nl), (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling Guido Meeuwissen ( , meeuwissenbuis@wanadoo.nl) (DR) Drenthe Harold Steendam ( , h.j.steendam@rug.nl), Midwintertelling René Oosterhuis ( , reneoosterhuis@hetnet.nl) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling Rob van Swieten ( , r.swieten2@chello.nl) (OV) Overijssel Gerrit Gerritsen ( , gj.gerritsen@prv-overijssel.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling Henk Hubers ( , henk.hubers@hetnet.nl) (UT) Utrecht Arjan Boele ( , arjan.boele@sovon.nl), Midwintertelling Wigle Braaksma ( , bwigle@hotmail.com) (NB) Noord-Brabant Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling vacant (Li) Limburg Ton Cuijpers ( , ajghcuijpers@hetnet.nl) (WG) Waddengebied Eilanden Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl), Vaste wal Noord-Holland Romke Kleefstra (zie Noord-Holland), Vaste wal Friesland Sieds Boersma (zie Friesland), Vaste wal Groningen Kees Koffijberg (zie Groningen) (RG) Grote Rivieren Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via SOVON Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar SOVON Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 2505, 6573 ZX Beek-Ubbergen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.

17 Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2005/2006, nr 4 december Nederland is bij uitstek een watervogel- en wetlandland. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Vogelbescherming Nederland en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door SOVON Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling. Beste tellers, Eigenlijk was het tijdens de novembertelling prima telweer. Niets van de soms zeer mistige perioden die zo kenmerkend voor november kunnen zijn. Het grootste gedeelte van november was het rustig herfstweer. Aan het eind van de maand viel toen plotseling de winter in, maar toen hadden we de buit in de vorm van veel uitgevoerde tellingen gelukkig al binnen. Vooral in het zuiden en oosten van het land was het onstuimig op vrijdag en zaterdag 26 november, net tijdens de landelijke dag! Gelukkig hebben wij velen van jullie toch nog op de landelijke dag mogen begroeten en met 700 bezoekers was het een leuke dag met veel spannende lezingen. Op het gebied van watervogels waren er lezingen over Zwarte Sterns en het belang van IJsselmeer en de Afrikaanse overwinteringsgebieden en over het hoe en waarom van kuststeltlopers en binnenlandsteltlopers. Een aantal van jullie hebben we de verdere kneepjes van het digitale invoeren van de telgegevens kunnen laten zien en we verwachten dan ook dat het digitale invoeren verder zal toenemen. Steeds meer tellers ontdekken ook de leuke mogelijkheden voor het maken van grafieken op basis van de resultaten in je eigen gebied. In deze nieuwsbrief doen we verslag van de eerste resultaten bij volgsoort Blauwe Reiger. Zoals het er nu naar uitziet laat deze soort vergelijkbare aantallen en patronen zien als in voorgaande jaren. Echter een strenge winter kan hier natuurlijk verandering in brengen en ligt het nu Beek-Ubbergen, aan mij of zie ik Blauwe Reigers veel vaker op muizen jagen in plaats van langs de sloot ten opzichte van vroeger? In deze nieuwsbrief ook een bespreking van twee recente publicaties voor het Waddengebied die ook zijn down te loaden. In het stuk over ganzen en zwanen de laatste stand van zaken over de huidige aantallen (influxen als gevolg van de plotselinge kou) en vooral een overzicht van de jongenpercentages en regionale verschillen. De eerstvolgende telling is nu op 17 december en daarna is het weer tijd voor de Midwintertelling in januari. De coördinatoren voor de Midwintertelling (zie achterop) zijn weer druk bezig om deze telling te organiseren. Als je jaarlijks meedoet aan deze telling dan krijg je de formulieren eind december/begin januari van hun thuis gestuurd. Als je tot nu toe nog niet meedoet en je wilt een extra gebiedje op alle soorten watervogels tellen of je ganzengebied op alle soorten, neem dan contact op met de Midwinterregiocoördinator in je regio. Veel plezier en goed weer tijdens de decembertelling, Marc van Roomen Nederland (binnenland): 17 december monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling Overige teldata voor dit seizoen 14 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ga&zwatelling 18 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 18 maart monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 april monitoringgebieden, telling Brand- en Rotgans 6 mei telling Rotgans 13 mei selectie van monitoringgebieden 17 juni selectie van monitoringgebieden Waddengebied: 17 december steekproeftelling (10.30 hw) ganzen- en zwanentelling Overige teldata voor dit seizoen 21 jan integrale telling (13.04 ) 18 feb steekproeftelling (12.25), ganzen en zwanentelling 18 maart steekproeftelling (11.46), ganzen en zwanentelling 15 apr steekproeftelling (11.45), telling Brand- en Rotgans 6 mei telling Rotgans 13 mei integrale telling (11.06) 17 juni steekproeftelling (14.46) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

18 Ganzen en zwanen De koudere periode eind november lijkt in ieder geval bij Kleine Zwaan, Toendrarietgans en Brandgans geleid te hebben tot wat grootschaliger verplaatsingen en aankomst van nieuwe vogels (zie o.a. Afgaande op de verhalen van Leo van den Bergh, die tussen begin oktober en half november onderweg was in Oost-Europa, is de populatie Toendrarietganzen onder invloed van een jongenaandeel van boven de 30% dit seizoen fors hoger. Of we daar bij ons iets van meekrijgen hangt natuurlijk af van het weersverloop in de komende tijd. De grootste aantallen pleisterden in Brandenburg en Sachsen, in het oostelijk deel van Duitsland. Mogelijk dat bij sneeuw en vorst, of bij het opraken (lees: onderploegen) van de maisstoppel een deel van deze vogels in december alsnog onze kant op komt. Ook bij de Kleine Zwanen tekenen zich betere broedresultaten af vergeleken met de afgelopen jaren (rond de 14% eerstejaars), maar de aantallen bleven tot half november ver beneden de maat (inmiddels worden wel groeiende aantallen gemeld). Bij de andere soorten hebben nieuwe leeftijdstellingen de indrukken van het begin van het seizoen bevestigd: Kolgans komt gemiddeld op rond 26% eerstejaars, Brandgans rond de 25% (voor het eerst sinds 1996 meer dan 20%) en Rotgans rond de 40% (zie vorige nieuwsbrief). Uitgesproken slechte broedresultaten worden gemeld bij de Kleine Rietgans (7%). Ook de Zweedse Dwergganzen hebben een slecht broedseizoen achter de rug. In de populatie van c. 100 vogels werden minder dan 10 jongen gezien. Overigens blijkt bij die leeftijdstellingen dat bij een aantal soorten behoorlijke regionale verschillen te zien zijn. Als voorbeeld hier de Kolgans, op grond van de gegevens die tot en met de eerste helft van november werden verzameld. Tussen het minimum en maximum percentage liggen ruim 12%. Opvallend is vooral dat in het Duitse deel van de Niederrhein (vlak over de grens bij Nijmegen) minder families in de groepen ganzen worden gezien. In voorgaande jaren bleek steevast ook in Zeeuwsch-Vlaanderen sprake van een kleiner aandeel jongen. Welke factoren hieraan precies ten grondslag liggen is nog niet geheel uitgekristalliseerd, maar duidelijk is wel dat in ieder geval aspecten als groepsgrootte van de aanwezige ganzen in een gebied (meer families in kleine groepen, minder in grote concentraties) en voedseltype (doorgaans minder families in akkergebieden). Daarnaast is wellicht ook sprake van echte regio-effecten. Het betekent dat reproductiecijfers verzameld in een klein gebied door slechts enkele mensen (zoals in het verleden soms gebruikelijk), in ieder geval voor Kolgans niet in alle gevallen representatief zullen zijn. Andere soorten, zoals Brandgans, vertonen veel minder variatie. Kennelijk mengen families zich bij deze soort meer evenredig over alle gebieden en alle groepen (iets wat indertijd ook bij de bewegingen van de individueel geringde vogels bleek). Mensen die de mogelijkheid hebben leeftijdstellingen te doen worden verzocht even contact op te nemen met Kees Koffijberg. Wat betreft de opvanggebieden en verjagingsacties valt te melden dat met name uit Friesland geluiden komen van ongeoorloofde jachtpraktijken. Zo werd eind november bij Blauwhuis gejaagd op pure groepen Kleine Rietganzen en worden geregeld ganzenschutters waargenomen die tijdens de ochtendtrek bij de slaapplaats op overvliegende vogels mikken. Met verjaging heeft dit weinig van doen; Kleine Rietgans valt bovendien buiten het beleidskader (alleen Kolgans, Grauwe Gans en Smient mogen ter verjaging worden geschoten). Naast het vastleggen van de verspreiding binnen en buiten de opvanggebieden, is het van belang dit soort waarnemingen vast te leggen (opmerkingen op formulier of kaartje). Geef indien mogelijk illegale praktijken ook door aan de AID (algemene inspectiedienst van het Ministerie van LNV). Dollard (775) Hoeksmeer Gr (2541) Friesland (3701) Noord-Holland (1805) Zeeuwsch-Vlaanderen (3224) Ooijpolder (4464) Niederrhein Kleve (6502) Niederrhein Wesel (8173) Kees Koffijberg aandeel eerstejaars (%) Figuur 1. Aandeel eerstejaars bij Kolgans in oktober en de eerste helft van november De balkjes geven het percentage eerstejaars, de lijn het totaal van alle gebieden. Getallen tussen haakjes geven het aantal gecontroleerde vogels. Met dank aan Henk Castelijns, Harald Ernst, Kees Koffijberg, Jan Kramer, Dirk Tanger, Ko Veldkamp en Berend Voslamber. Volgsoort Blauwe Reiger Nu de meeste telgebieden in het binnenland drie keer geteld zijn en sommige alweer vijf keer is het tijd eens te kijken waar de Blauwe Reigers zich bevonden en hoe de voorlopige aantallen zich verhouden tot voorgaande seizoenen. Zoals in het vorige stukje over deze volgsoort in de september-nieuwsbrief al werd aangegeven worden de meeste vogels ieder seizoen weer gezien in januari wanneer het onderzochte oppervlakte in het kader van de midwintertelling het grootst is (5600 ex. in januari 2003). Maandelijkse tellingen geven echter aan dat er in het najaar (september-oktober) meer reigers in ons land verblijven (figuur 2). Overigens is het maar de vraag of het echte maximum in het najaar valt, het kan niet worden

19 uitgesloten dat de meeste vogels al in juli-augustus in ons land verblijven. In de drie belangrijkste regio s voor deze soort valt de piek in september-oktober (Rivieren) of oktober-november (Oost-Nederland en West-Nederland) waarbij wel opgemerkt moet worden dat veel gebieden in Zuid-Holland (regio West-Nederland) pas vanaf oktober geteld worden. In Oost-Nederland werden in september relatief veel reigers gezien en het is goed mogelijk dat de piek er dit seizoen relatief vroeg viel. In de loop van het najaar trekt een deel van de populatie weg of verder door naar zuidelijker gebieden waarna we, in niet-strenge winters, een relatief stabiele winterpopulatie hebben en het broedseizoen alweer vroeg begint; eind januari keren de eerste broedvogels terug naar kolonies om de oude takkennesten op te knappen en half februari worden de eerste eieren alweer geteld. Echt strenge winters zorgen wel voor een aantalsafname. Na de strengste winter uit de vorige eeuw (1962/63) halveerde het aantal broedvogels zelfs. De forse sneeuwval op 25 / 26 november in het (zuid)oosten van het land heeft, zoals ook wel te verwachten was, niet geleid tot opvallende verplaatsingen van Blauwe Reigers ( De najaarstrek komt al in juli snel op gang en loopt door tot eind oktober. In juli en augustus gaat het hierbij voornamelijk om juveniele vogels. Telposten in het westen van het land zien gemiddelde de meeste vogels overkomen. Een belangrijk deel van de trek speelt zich overigens s 2500 West NL 1200 Rivieren avonds af waarbij de vogels ook s nachts door blijven vliegen. Een leuk voorbeeld van avondtrek is de waarneming van 51 Blauwe Reigers (en 28 Purperreigers) op 30 augustus in Ridderkerk (ZH, VWG Ridderkerk en Barendrecht). De wegtrek van Blauwe Reigers blijkt ook uit de watervogeltellingen. In september en oktober werd in ongeveer 40% van de ca reeds verwerkte telgebieden minimaal één Blauwe Reiger gezien terwijl de presentie in november nog maar 18% was (ruim 1000 telgebieden). Daarnaast nam ook het gemiddeld aantal exemplaren per telgebied af van 2.6 (september-oktober) naar 1.1 (november). De afname lijkt sterker dan in voorgaande seizoenen het geval was maar het is nog te vroeg om conclusies te trekken aangezien het hierbij nog om onvolledige aantallen gaat. In juli en augustus werden maandelijks zo n 200 telgebieden geteld en werd de soort aangetroffen in ruim een derde van de gebieden (gemiddeld 1.6 ex.). De grootste concentraties werden in september gemeld De Deelen (Fr, 77) en het Ilperveld in Waterland (NH, 39), in oktober in Bilwijk in de Krimpenerwaard (ZH, 133) en De Deelen (77) en in november in de Alblasserwaard (ZH) in Polder Molenaarsgraaf (45) en nabij Papendrecht (41). Daarnaast zijn er nog 41gebieden waar dit seizoen minimaal één keer Blauwe Reigers aanwezig waren. 700 Arjan Boele Oost NL jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun 0 jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun Figuur 2. Voorlopige aantallen Blauwe Reigers in 2005/06 (balkjes) in vergelijking met de seizoenen 1999/ /04 (minimale, maximale en gemiddelde aantallen). 0 jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun Het tij gekeerd en wadvogelliteratuur bestudeerd De afgelopen tijd heeft de Waddenzee weer wat aandacht in de pers gekregen. Dat had vooral te maken met nieuwe publicaties over en nieuwe ontwikkelingen rond het gebied. Zo presenteerden acht natuurorganisaties op 10 november jl. Het Tij Gekeerd, een boekwerkje met voorstellen voor natuurherstel in het Waddengebied. Voor o.a. natuurherstel heeft het kabinet het Waddenfonds in het leven geroepen. Dit fonds bevat ca. 800 miljoen Euro, te besteden in 20 jaar tijd. De overheid breekt zich nog steeds het hoofd over de procedures en competenties rondom het fonds. In dit fraai geïllustreerde boekje hebben de natuurorganisaties gezamenlijk een overzicht van de problemen en mogelijke oplossingen gemaakt die prioriteit hebben. Daarbij wordt ingezet op vijf programma s met titels als Rijke Zee, Gezonde Kwelders, Natuurparels Binnendijks, Levendige Eilanden en Beleving en Draagvlak. O.a. aan de hand van interviews met mensen die actief zijn in het Waddengebied (natuurbeheerders, onderzoekers, boeren) worden die programma s toegelicht. Onderdeel van het plan Gezonde Kwelders is bijvoorbeeld om in het gebied tussen Zwarte Haan en de Afsluitdijk kleine kwelders, die er tot op heden ontbreken, aan te leggen en te onderhouden. Natuurparels Binnendijks is een programma om binnendijks langs de hele Waddenkust een parelsnoer van brakke natuurgebieden te realiseren, waarvoor Polder Breebaart bij de Dollard een voorbeeld is. Levendige Eilanden is een programma waarmee natuurlijke dynamiek in de duinen teruggebracht moet worden. De acht natuurorganisaties achter Het Tij Gekeerd zijn Staatsbosbeheer, Vogelbescherming Nederland, Landschap Noord-Holland, It Fryske Gea, Het Groninger Landschap, Wilde Kokkels, Natuurmonumenten en de Waddenvereniging. Het herstelplan is te downloaden via

20 Overzicht binnengekomen tellingen (per post en digitaal) in aantal % t/m regio gebieden sept okt nov dec In oktober verscheen De Waddenzee als kruispunt van vogeltrekwegen, een rapport geschreven door de NIOZmedewerkers Jeroen Reneerkens, Theunis Piersma en Bernard Spaans in opdracht van Vogelbescherming Nederland. Het is een literatuurstudie naar de kansen en bedreigingen van wadvogels in internationaal perspectief. Beschreven worden wat voor belangrijke schakel de Waddenzee vormt in de Oost-Atlantische trekroute en met wat voor ecosysteem we te maken hebben. Vervolgens worden alle bedreigingen voor het Wad beschreven, waarna het rapport alle aandacht biedt aan de veranderingen in vogelpopulaties met bijna 50 soortbeschrijvingen. Per soort wordt beschreven wat voor aantallen in de Waddenzee voorkomen, welke tijd van het jaar, wat het voedsel is en wat voor specifieke kennisleemte bestaat t.a.v. de soort. Bij een enkele soort wordt breed ingegaan op reeds uitgevoerd onderzoek, zoals bij de Kanoet. Het rapport vat helder samen wat de trends zijn van verschillende populaties, wat voor bedreigingen speelden, spelen en nog kunnen gaan spelen en wat er nog aan kennis vergaard moet worden om beter vinger aan de pols te kunnen houden. De drie NIOZ-mannen zijn er daarmee prima in geslaagd om een duidelijk en helder boekwerk te presenteren dat een waardevolle aanvulling op de Ecologische atlas van de Nederlandse wadvogels vormt. En bovendien is het rapport via de website van Vogelbescherming te downloaden. Een aanrader, niet alleen voor onder de kerstboom. Romke Kleefstra Waddengebied Friesland Groningen Drenthe Noord-Holland Zuid-Holland Utrecht Flevoland Gelderland Noord-Brabant Limburg & Limburgse Maas Randmeren Rijn (Waal-Rijn-IJssel) Brabantse & Gelderse Maas Beneden Rivieren Zeeland Percentage Digitaal ingestuurd Watervogeltellingen projectcoördinatie Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) formulieren etc. Michel Klemann ( , michel.klemann@sovon.nl) ganzen en zwanen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@sovon.nl) Wie coördineert wat: regiocoördinatie De eerstgenoemde persoon coördineert de maandelijkse tellingen, voor de midwintertelling is er soms een aparte coördinator (ZO) Zoute Delta Cor Berrevoets, ( , c.m.berrevoets@rikz.rws.minvenw.nl) (NH) Noord-Holland Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl), Midwintertelling, Kees Scharringa ( , / , k.scharringa@landschapnoordholland.nl) (ZH) Zuid-Holland Arjan Boele ( , arjan.boele@sovon.nl), (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer ( , jan-willem.vergeer@sovon.nl) (FR) Friesland Sieds Boersma ( , siedsboersma@freeler.nl), Midwintertelling Marten Wesselius ( , m.wesselius@fryslan.nl), (GR) Groningen Kees Koffijberg ( , kees.koffijberg@t-online.de), Midwintertelling Guido Meeuwissen ( , meeuwissenbuis@wanadoo.nl) (DR) Drenthe Harold Steendam ( , h.j.steendam@rug.nl), Midwintertelling René Oosterhuis ( , reneoosterhuis@hetnet.nl) (FL) Flevoland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling Rob van Swieten ( , r.swieten2@chello.nl) (OV) Overijssel Gerrit Gerritsen ( , gj.gerritsen@prv-overijssel.nl) (GL) Gelderland Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling Henk Hubers ( , henk.hubers@hetnet.nl) (UT) Utrecht Arjan Boele ( , arjan.boele@sovon.nl), Midwintertelling Wigle Braaksma ( , bwigle@hotmail.com) (NB) Noord-Brabant Jan Schoppers ( , jan.schoppers@sovon.nl), Midwintertelling vacant (Li) Limburg Ton Cuijpers ( , ajghcuijpers@hetnet.nl) (WG) Waddengebied Eilanden Romke Kleefstra ( romke.kleefstra@sovon.nl), Vaste wal Noord-Holland Romke Kleefstra (zie Noord-Holland), Vaste wal Friesland Sieds Boersma (zie Friesland), Vaste wal Groningen Kees Koffijberg (zie Groningen) (RG) Grote Rivieren Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via SOVON Marc van Roomen ( , marc.vanroomen@sovon.nl) Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar SOVON Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 2505, 6573 ZX Beek-Ubbergen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vullen. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik.