Zorgen voor morgen? Duurzaam beheer van religieus erfgoed

Transcriptie

1 Zorgen voor morgen? Duurzaam beheer van religieus erfgoed C. Cossu Dinsdag 25 april 2017 Elzenveld Antwerpen Lange Gasthuisstraat 45, 2000 Antwerpen Woensdag 26 april 2017 Vormingscentrum Guislain Gent Jozef Guislainstraat 43, 9000 Gent Netwerk Stad Antwerpen zonder wachtwoord Netwerk VCG wachtwoord 2016Vcg! Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw (CRKC)

2 Zorgen voor morgen? CRKC Welkom op onze studiedag Zorgen voor morgen? Duurzaam beheer van religieus erfgoed! Welkom op de derde editie van onze Zorgen voor morgen? -studiedagen. Onder de brede noemer duurzaam beheer komen we opnieuw met actuele thema s over het beheer van roerend, onroerend en immaterieel religieus erfgoed. We focussen dit jaar op het proces en de implementatie van kerkenbeleidsplannen. De studiedag vindt twee keer plaats, op dinsdag 25 april in Antwerpen en op woensdag 26 april in Gent. Door deze geografische spreiding en in aanwezigheid van de kerkelijke en burgerlijke overheden willen we de Vlaamse kerkbesturen en alle andere zorgdragers van ons religieus erfgoed bouwstenen aanreiken om de toekomst van dit erfgoed te verzekeren. Om ecologische en praktische redenen kiezen we er bewust voor om geen hand-outs af te drukken en uit te delen. In de plaats daarvan vindt u in deze brochure een korte synthese terug van alle lezingen. De presentaties kan u vanaf volgende week raadplegen op onze website.

3 Welkom Mgr. Luc Van Looy spreekt namens de Vlaamse bisschoppen een warm welkom uit aan de deelnemers van deze studiedagen. Hij heeft binnen de bisschoppenconferentie een bijzondere aandacht voor het kerkelijk patrimonium, waaronder dus ook de parochiekerken. Goede vrienden, We leven in tijden van nieuwe zorgen. Onze voorgangers moesten zich niet echt bekommeren om de kerkgebouwen of over het roerend patrimonium. De situatie in de Kerk in Vlaanderen (en in West- Europa) verwacht van ons dat we met bijzondere aandacht kijken naar de pastorale mogelijkheden die we hebben om het geloof en de Kerk een mooie toekomst te geven. Het gaat immers over een zoektocht naar een geloofwaardige invulling van de pastorale taak van de geloofsgemeenschappen. Onze taak voor wat betreft het patrimonium is in feite van begeleidende aard. Kerkgebouwen en parochiezalen, heiligenbeelden en gewijde objecten zijn geen doel op zichzelf, ze zijn echter wel noodzakelijk om de pastorale taak mogelijk te maken. We hebben kerken nodig om bijeen te komen, parochiezalen om te vergaderen, kelken om Eucharistie te vieren. Een klassiek kerkgebouw biedt de inhoud van het geloof aan in glasramen, in beelden, in schilderijen, in de samenstelling van het meubilair en van de schikking van het gebouw zelf. Eens zei men dat een kerk naar het oosten moest gericht staan om ons te richten naar de plek waar Christus geboren is, of ook omdat de zon opkomt in het oosten. Nu weten we, dat een kerkgebouw een plaats is waar Christus de mensen ontmoet, en dat ook verschillende vormen van ontmoeting plaats mogen vinden in die ruimte, terwijl het tevens gelegenheid moet bieden om een gewijde ruimte te zijn waar ontmoeting met God mogelijk gemaakt wordt. Nu staan we voor een keerpunt, in de eerste plaats omdat de kerkgebouwen geen eigendom zijn van de kerkgemeenschap en vooral misschien nog omdat die kerkgemeenschappen op vele plaatsen zo uitgedund zijn, en niet meer de mogelijkheid hebben om ten volle gebruik te maken en zorg te dragen voor de gebouwen. De vraag heeft ingang gevonden: hebben we al die gebouwen nog wel nodig?, met alle pijn en zorg van dien voor de mensen die er zo gehecht aan zijn. Op deze studiedag willen we over al deze zaken nadenken, en willen we vooral aan elkaar de moed en de ondersteuning geven die nodig is om onze opdracht goed te vervullen, en, vooral nog, willen we elkaar bemoedigen in de beleving van ons geloof, in zulke mate dat we aan de toekomst van een missionaire Kerk mogen werken. Tenslotte gaat het daarover. Welkom en ik wens u een heel leerrijke en aangename studiedag. Luc Van Looy

4 Zorgen voor morgen? Duurzaam beheer van religieus erfgoed Programma 9u.00 Ontvangst 9u.30 Welkom en toelichting programma Jan Jaspers, directeur onroerend religieus erfgoed CRKC Welkom namens de Vlaamse bisschoppen Mgr. Luc Van Looy, bisschop van bisdom Gent 10u.00 De Vlaamse parochiekerken en hun kerkenbeleidsplannen. Een stand van zaken Dimitri Stevens, wetenschappelijk medewerker onroerend religieus erfgoed CRKC 10u.30 Het projectbureau Herbestemming Kerken. De eerste resultaten Niek De Roo, projectmedewerker Projectbureau Herbestemming Kerken 10u.50 Koffiepauze 11u.20 Naar een gedragen toekomstvisie in het kerkenbeleidsplan Jonas Danckers, medewerker kerkenbeleidsplannen en veiligheidszorg CRKC 11u.40 Medegebruik door andere geloofsgemeenschappen. Spannende oefening of bijdrage aan een oplossing Jan Kint, adjunct van de vicaris van vicariaat Antwerpen 12u.00 Videoboodschap van minister-president Geert Bourgeois 12u.10 Vragen 12u.30 Lunch

5 Implementatie voorzorgen 13u.30 Tradities verbonden aan de kerk. Kansen en uitdagingen van immaterieel cultureel erfgoed Julie Aerts, afdelingshoofd eerstelijnszorg, advies en trajectbegeleiding CRKC 13u.50 Aan de slag met uw parochiearchief! Nieuwe werkinstrumenten Joris Colla, consulent parochiearchieven KADOC-KU Leuven 14u.10 Stappenplan religieus erfgoed. Waarderen, selecteren en herbestemmen: een overzicht Bert Van der Veken, consulent religieus erfgoed Provincie Oost-Vlaanderen 14u.30 Voor elke kerk ook een klimaatplan? Ecokerk aan het woord. Karel Malfliet, stafmedewerker Ecokerk 14u.50 Koffiepauze Implementatie nazorgen 15u.15 Sint-Martinus Mettekoven: participatie en ontwerpend onderzoek als generatoren van een verbrede toekomst Roel de Ridder, doctor-navorser faculteit Architectuur Universiteit Hasselt 15u.35 KERKEN TROEF!... voor wie ze durft uit te spelen E.H. Rudi Mannaerts, priester-kunsthistoricus Sint-Andriesparochie Antwerpen 15u.55 Kerkenbeleidsplannen in de praktijk - Stel jouw vraag! Een gesprek met Sofie De Leeuw, raadgever onroerend erfgoed, kabinet Geert Bourgeois 16u.15 Vragen 16u.30 Receptie

6 Monseigneur Luc Van Looy Bisschop van bisdom Gent Bisschop Van Looy werd geboren in Tielen (Kasterlee) op 28 september Hij trad in 1961 in bij de congregatie van de Salesianen van Don Bosco. Hij studeerde eerst filosofie in Groot-Bijgaarden en vertrok daarna naar Korea. Daar kreeg hij een praktische pedagogische vorming en behaalde hij het licentiaatsdiploma muziek (specialisatie piano). Vervolgens studeerde hij aan de KU Leuven Theologie waar hij in 1972 promoveerde tot Licentiaat in de Missiologie. Intussen werd hij op 12 september 1970 in Oud-Heverlee tot priester gewijd voor de congregatie van de Salesianen. In Korea was bisschop van Looy leraar moraal en godsdienst in het hoger secundair onderwijs en verantwoordelijke voor de studentenpastoraal voor heel Oost-Azië, provinciaal van de Salesianen in Korea en voorzitter van de Hogere Oversten in Korea. Vanaf 1984 werkte Mgr. Van Looy in het generaal huis (centraal bestuur) van de Salesianen van Don Bosco in Rome. In 1996 werd hij vicaris-generaal van de Algemeen Overste van de Salesianen en werd hij verantwoordelijke voor de Salesiaanse Familie. Hij was sinds 1995 kerkelijk assistent bij de World Union of Catholic Teachers (W.U.C.T.), een organisatie die wereldwijd nationale lerarenassociaties verenigt. Op 19 december 2003 werd Mgr. Van Looy door paus Johannes-Paulus II tot nieuwe bisschop van Gent benoemd. Op 1 februari 2004 volgde zijn wijding in de Sint-Baafskathedraal van Gent. Zijn bisschopsleuze luidt: In Nomine Patris (In de Naam van de Vader). Namens de Belgische bisschoppen is Mgr. Van Looy bisschop-referent voor onder andere het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur. Op 29 maart 2014 werd Mgr. Van Looy door paus Franciscus benoemd tot lid van de Congregatie voor de Instituten van Gewijd Leven en Gemeenschappen van Apostolisch Leven. In datzelfde jaar werd hij verkozen tot voorzitter van Caritas Europa en in juli 2015 benoemde paus Franciscus hem in de raad van bestuur van Caritas Internationalis. Op uitnodiging van paus Franciscus nam de bisschop in 2015 deel aan de Bisschoppensynode over het gezin. Zoals gevraagd wordt in het kerkelijke recht bood de bisschop naar aanleiding van zijn 75ste verjaardag zijn ontslag aan bij paus Franciscus. Op 10 oktober 2016 verlengde de paus het mandaat van Mgr. Van Looy met twee jaar. wapenschild Mgr. Van Looy

7 Geert Bourgeois Minister-president van de Vlaamse regering Geert Bourgeois (Roeselare, 1951) studeerde af als Licentiaat Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit Gent. Hij is sinds 2014 minister-president van de Vlaamse regering en Vlaams minister van Buitenlands Beleid en Onroerend Erfgoed. Bourgeois is minister in de Vlaamse regering sinds 2004 en bekleedde tot 2014 de portefeuilles Binnenlands Bestuur, Bestuurszaken, Inburgering en Integratie, Buitenlands Beleid, Media en Toerisme, Onroerend Erfgoed en de Vlaamse Rand. Van 2009 tot 2014 was hij viceministerpresident. Jan Jaspers Directeur onroerend religieus erfgoed Jan Jaspers (1951) studeerde pedagogische wetenschappen aan de KULeuven. Hij had een lange carrière in de cultuursector als programmator en directeur van verschillende professionele kunstenorganisaties (Culturele Centra Hasselt en Genk, Festival van Vlaanderen, Nieuw Belgisch Kamerorkest, Orkest en Koor van de VRT, Huelgas Ensemble, Muziekcentrum Vlaanderen), als Cultuurcoördinator in Groep T Internationale Hogeschool en als raadgever van de Vlaamse ministers van Cultuur Hugo Weckx en Luc Martens. In 2012 maakte Jan Jaspers de overstap naar de erfgoedsector. In dat jaar werd hij directeur van het nieuwe departement Onroerend Religieus Erfgoed van het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC). Dit departement ondersteunt kerkbesturen en gemeenten in Vlaanderen op het vlak van beheer, valorisatie, neven- en herbestemming van parochiekerken. Tot 2014 was hij lid van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen. Vanaf 2015 is hij lid van de nieuwe Vlaamse Commissie Onroerend Erfgoed (VCOE). Jan Jaspers is voorzitter van de kerkfabriek van de O.-L.-Vrouwbasiliek te Tongeren.

8 Dimitri Stevens Wetenschappelijk medewerker onroerend religieus erfgoed DE VLAAMSE PAROCHIEKERKEN EN HUN KERKENBELEIDSPLANNEN. EEN STAND VAN ZAKEN Een beknopte historiek Het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur volgt, in georganiseerd en constructief overleg met de burgerlijke en kerkelijke overheden, alle ontwikkelingen op over kerkenbeleidsplannen. Het kerkenbeleidsplan zoals we het vandaag kennen heeft al een hele weg afgelegd. De allereerste vermelding is te vinden in de conceptnota Een toekomst voor de Vlaamse parochiekerk van 24 juni Het is bijna zes jaar geleden dat minister Bourgeois de lokale besturen aanspoorde om een langetermijnvisie uit te werken op de toekomst van de parochiekerken. Het CRKC ging met deze informatie aan de slag en stelde in 2013 een sjabloon op voor de opmaak van die langetermijnvisie, ook wel parochiekerkenplan genoemd. Het baseerde zich hiervoor op de minimumvereisten uit de conceptnota en de stappenplannen van de verschillende Vlaamse bisdommen. In 2013 kreeg de langetermijnvisie of het parochiekerkenplan decretale grond omdat het opgenomen werd als voorwaarde voor het verkrijgen van premies en subsidies op basis van het nieuwe onroerenderfgoeddecreet van 3 juli 2013 (in voege vanaf 1 januari 2015) en het decreet houdende toekenning van subsidies voor (niet-beschermde) gebouwen van de eredienst van 12 juli 2013 (in voege vanaf 18 maart 2014). Sinds 1 januari 2017 is de definitie van een kerkenbeleidsplan (=parochiekerkenplan of langetermijnvisie op parochiekerken) ingeschreven in het onroerenderfgoeddecreet na een herziening van 6 juli Om tot een goedgekeurd kerkenbeleidsplan te komen kijkt het agentschap Onroerend Erfgoed kerkenbeleidsplannen na op de gevraagde criteria uit de Inspiratienota Kerkenbeleidsplannen van 22 februari Het agentschap Binnenlands Bestuur legt geen strikte subsidievoorwaarde op om een langetermijnvisie op de gebouwen van de eredienst aan te tonen, maar geeft wel de aanbeveling om een globale visie op te maken. Door de herziening van het onroerenderfgoeddecreet van 6 juli 2016 moeten alle dossiers die op de wachtlijst staan voor het verkrijgen van een restauratiepremie in de oude wetgeving ook een kerkenbeleidsplan kunnen voorleggen. Hiervoor is een overgangsperiode voorzien tot 1 oktober Bij het niet halen van deze deadline schrapt het agentschap het dossier van de wachtlijst en moet een nieuwe aanvraag ingediend worden conform de nieuwe regelgeving. In maart 2017 verscheen het vernieuwde sjabloon van het CRKC voor de opmaak van een kerkenbeleidsplan ( Kerkenbeleidsplannen in cijfers Van augustus 2015 tot november 2015 liet het CRKC een telefonische enquête uitvoeren bij alle Vlaamse gemeenten over kerkenbeleidsplannen. Hieruit bleek dat 132 gemeenten (op een totaal van 308) aan een kerkenbeleidsplan werkten. 104 gemeenten werkten op dat moment nog niet aan een kerkenbeleidsplan en over 72 gemeenten is de situatie onbekend. Bij het ter perse gaan van deze brochure staan er 241 kerkendossiers, met een aanvraag voor het verkrijgen van een restauratiepremie in de oude wetgeving, op de wachtlijst. Deze dossiers moeten dus op 1 oktober 2017 een door het agentschap Onroerend Erfgoed goedgekeurd kerkenbeleidsplan kunnen voorleggen. Die 241 dossiers zijn verdeeld over 130 gemeenten. 50 gemeenten hebben al een kerkenbeleidsplan ingestuurd. Voor 2 gemeenten is het kerkenbeleidsplan officieel goedgekeurd door het agentschap Onroerend Erfgoed. Deze dossier zijn vormelijk in orde en goedgekeurd door de bisschop en de gemeenteraad. Voor 5 gemeenten heeft het agentschap een principiële goedkeuring gegeven. In Vlaanderen gaven er de voorbij jaren 73 gemeenteraden hun goedkeuring aan een kerkenbeleidsplan. Er zijn in Vlaanderen 955 kerken beschermd als monument (volledig of gedeeltelijk). 19 gemeenten hebben enkel niet-beschermde kerken. In totaal gaat dit over 54 kerken (op een totaal van 831 niet-

9 beschermde kerken in Vlaanderen). Er zijn 159 gemeenten waar minstens 1 beschermde kerk staat maar waar de deadline van 1 oktober 2017 niet van belang is. De regelgeving omtrent kerkenbeleidsplannen geldt voor alle erkende erediensten. Er zijn in Vlaanderen 2 gemeenten (Antwerpen en Gent) die voor hun protestantse kerken (van de erkende geloofsgemeenschappen) een goedgekeurd kerkenbeleidsplan moeten kunnen voorleggen op 1 oktober Voor de andere erkende erediensten staan er geen gebouwen van de eredienst op de wachtlijst. Het CRKC zal ten vroegste in het voorjaar van 2018 een algemeen beeld kunnen schetsen van het wijzigende parochiekerkenlandschap in Vlaanderen op basis van de gescreende kerkenbeleidsplannen. Advies en begeleiding door het CRKC Het CRKC begeleidt een intensief participatietraject tot een kerkbeleidsplan in 3 gemeenten. Het volgt een 100-tal gemeenten van dichtbij op met advies. Voor heel wat van deze gemeenten keek het CRKC het kerkenbeleidsplan na op de criteria uit de inspiratienota kerkenbeleidsplannen. Verder beantwoordt het wekelijks een 20-tal kleinere algemene vragen over kerkenbeleidsplannen. Verschillende snelheden De lokale besturen werken aan verschillende snelheden om tot een kerkenbeleidsplan te komen. Ze zijn op te splitsen in vier categorieën: 1. Gemeenten met een volledig goedgekeurd kerkenbeleidsplan, klaar voor implementatie met aandacht voor nieuwe beheersstructuren en participatie (op dit moment een minderheid). Voorbeeld: Tongeren en Zwalm. 2. Gemeenten die hun kerkenbeleidsplan herwerken op basis van de nieuwste regelgeving, in eigen beheer of door derden. Nazicht, advies en begeleiding mogelijk door CRKC. Voorbeeld: Zaventem, Scherpenheuvel-Zichem, Borgloon, Alveringem. 3. Gemeenten waar een eerste versie van het kerkenbeleidsplan wordt opgemaakt, in eigen beheer of door derden. Nazicht, advies en begeleiding mogelijk door CRKC. Voorbeeld: Wortegem-Petegem, Ledegem, Westerlo, Holsbeek 4. Gemeenten die nog moeten starten met de opmaak van een kerkenbeleidsplan. Nazicht, advies en begeleiding door CRKC mogelijk vanaf het najaar van Voorbeeld: Kalmthout, Sint-Gillis-Waas, Erpe-Mere Dimitri Stevens is academische bachelor in de Geschiedenis en Master in de Monumenten- en Landschapszorg (Universiteit Antwerpen). Sinds 2012 is hij wetenschappelijk medewerker onroerend religieus erfgoed. Vanaf de oprichting van het luik onroerend binnen het CRKC is Dimitri betrokken bij de uitbouw van de werking. Hij ondersteunt de directeur onroerend religieus erfgoed bij zijn taken en voert beleidsondersteunende opdrachten uit. Dimitri is medewerker eerstelijnszorg en in die hoedanigheid aanspreekpunt voor religieus erfgoedbeheerders en diverse professionele en niet-professionele partners in de erfgoedwereld. Hij staat in voor de inhoudelijke stoffering van de website en de databanken praktijkvoorbeelden en parochiekerken. Dimitri was verantwoordelijk voor de parochiekerkenbevraging en de analyse van de resultaten. Hij is één van de auteurs van de Atlas van het religieus erfgoed in Vlaanderen. Verder werkt hij aan diverse publicaties, de uitbouw van het documentatiecentrum, de organisatie van studiedagen en vormingen, de uitbouw van het platform klinkend erfgoed en de ondersteuning van de werking rond kerkenbeleidsplannen en veiligheidszorg.

10 Niek De Roo Projectmedewerker projectbureau herbestemming kerken HET PROJECTBUREAU HERBESTEMMING KERKEN. DE EERSTE RESULTATEN Een aanbod voor begeleide haalbaarheidsonderzoeken voor de herbestemming van parochiekerken in Vlaanderen De Vlaamse samenleving staat voor een zeer grote uitdaging. Het vinden van andere bestemmingen voor kerken (zowel voor een gedeeltelijke als voor een volledige herbestemming) ligt niet voor de hand. De investeringscapaciteit van steden en gemeenten staat onder druk en de mogelijkheden om nieuwe zinvolle en betaalbare bestemmingen te vinden zijn gering. Verantwoordelijken van zowel lokale besturen als kerkfabrieken en parochies zoeken ondertussen in overleg met het betrokken bisdom naar concrete antwoorden op deze uitdaging. Maar vooral de stap van visie naar uitvoering op het terrein blijkt uiteindelijk niet vanzelfsprekend. Tegelijkertijd is het belangrijk dat fysieke transformaties van de Vlaamse parochiekerken kwalitatief moeten zijn. Dat veronderstelt niet alleen een goede visie, maar ook de inzet van de juiste expertise, de betrokkenheid van partners, een goed ontwerpend onderzoek en uiteindelijk een duurzame realisatie. Binnen deze context en vanuit deze overwegingen om de uitvoering te versnellen en de goede praktijken te verbreden kwam het Projectbureau Herbestemming Parochiekerken tot stand. Concreet brengen de haalbaarheidsonderzoeken de mogelijkheden voor een volledige of gedeeltelijke herbestemming van één kerk voor één of meerdere omschreven potentiële nieuwe functies in beeld. Een haalbaarheidsonderzoek motiveert op een gevisualiseerde manier (ontwerpend onderzoek) de mogelijkheden en geeft ook een beeld van de budgettaire implicaties van een herbestemming. Het eindrapport geeft ook de volgende stappen aan en helpt het project op weg voor het vervolgtraject. Ondertussen zijn drie oproepen gelanceerd, waarbij kerkbesturen en gemeentebesturen een kandidatuur konden indienen voor een begeleid haalbaarheidsonderzoek. Concreet worden momenteel 29 haalbaarheidsonderzoeken begeleid en worden een reeks nieuwe voorbereid. Het Projectbureau Herbestemming Kerken is een initiatief van: De minister-president van de Vlaamse Regering, Vlaams minister van Buitenlands beleid en Onroerend Erfgoed; De Vlaamse minister van Binnenlands Bestuur, Inburgering, Wonen, Gelijke Kansen en Armoedebestrijding; De Vlaamse Vereniging voor Steden en Gemeenten, VVSG mede-optredend namens het Kenniscentrum Vlaamse Steden en Vlinter (de koepel van Vlaamse Streekintercommunales); Het Team Vlaams Bouwmeester van het Departement Kanselarij en Bestuur Het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur Niek De Roo is al geruime tijd betrokken bij onderzoeken, projecten en de ontwikkeling van beleidsvisies voor nieuwe uitdagingen waar steden, gemeenten en regio s mee geconfronteerd worden. Dit zowel in het kader van opdrachten vanuit het opbouwwerk in plattelandsgebieden, de West-Vlaamse Intercommunale WVI, de Provincie West-Vlaanderen als Vlaamse programma s en initiatieven met betrekking tot plattelandsontwikkeling. Sinds 1 januari 2017 is Niek De Roo verantwoordelijk voor de uitbouw van het Projectbureau Herbestemming Kerken in Vlaanderen. Blijf op de hoogte en download bij een nieuwe oproep het aanvraagformulier via

11 Jonas Danckers Medewerker kerkenbeleidsplannen en veiligheidszorg NAAR EEN GEDRAGEN TOEKOMSTVISIE IN HET KERKENBELEIDSPLAN Een kerkenbeleidsplan biedt, volgens de definitie die sinds juli 2016 integraal deel uitmaakt van het onroerenderfgoeddecreet 2013, een lokaal gedragen langetermijnvisie voor alle gebouwen die bestemd zijn voor die betrokken eredienst op het grondgebied van de gemeente of provincie. Ook in de conceptnota van minister Bourgeois uit 2011 werd reeds benadrukt dat het in rekening brengen van de lokale context en lokale gevoeligheden noodzakelijk is bij het zoeken naar gedragen en haalbare oplossingen. In deze presentatie wordt via concrete voorbeelden en tips aangegeven hoe bij het opstellen en implementeren van een kerkenbeleidsplan een zo breed mogelijk draagvlak bij parochianen en burgers kan worden gecreëerd. Door goede communicatie en respectvolle, open dialoog kan een kerkenplan effectief een positieve dynamiek op gang brengen, waarbij zowel de pastoraal van de toekomst als het socio-culturele leven en de lokale infrastructuur van een gemeente gebaat zijn. Een waaier aan belangen komt op tafel wanneer de toekomst van parochiekerken wordt besproken: de lokale geloofsgemeenschap(pen), het socio-culturele leven van het dorp of de stadswijk, het roerende, onroerende en immateriële erfgoed van het kerkgebouw en de link met (geschiedenis van) de lokale gemeenschap, het financiële en juridische aspect, etc. Ook al geeft de recente studie Sociaal-culturele verschuivingen in Vlaanderen aan dat slechts 6% van de bevolking wekelijks een kerkdienst bijwoont, toch praktiseert volgens deze studie 11% nog af en toe en 45% voor familiale en sociale gelegenheden. Een studie van de KU Leuven (Afdeling Geografie en Toerisme) geeft aan dat, los van het religieuze aspect, circa 70% zich emotioneel betrokken voelt bij de kerk in zijn of haar buurt. Velen voelen zich dus potentieel aangesproken en worden idealiter op een of andere manier in het beslissingsproces betrokken: gewone burgers en parochianen, het parochieteam, de dekenale ploeg, priesters, het bisdom, het centraal kerkbestuur, de kerkfabrieken, de gemeentelijke overheid, de lokale verenigingen, heemkundige kring, etc. Vanuit ervaringen met het CRKC-stappenplan en participatiemomenten over gans Vlaanderen, recente artikels en publicaties en aanbevelingen die werden geformuleerd op het IPB-forum van februari, lijkt het aangewezen aandacht te schenken aan de volgende aspecten: Organiseren van een algemeen startmoment aan het begin van het traject waar alle betrokkenen geïnformeerd worden over het waarom en hoe van een kerkenplan. Evenwichtig en breed samenstellen van de kerkelijke en burgerlijke werkgroepen (vb. per kerktoren iemand van parochieteam én kerkfabriek). Betrekken van vrijwilligers (kerkraad, heemkundigen) en gemeentemedewerkers bij het oplijsten van informatie voor de kerkenplanfiches om zo het belang van erfgoed voor de gemeenschap te benadrukken. De pastorale visie niet te beperken tot een lijst van zondagsvieringen maar open te trekken naar een reflectie welke kerken binnen de nieuwe eenheden (zones of parochies) voor andere liturgische activiteiten, bezinning, catechese en evangelisatie (vb. via erfgoed en toerisme) en diaconie kunnen worden ingezet, al dan niet in combinatie met een gedeelde profane socio-culturele functie. Her en der in Vlaanderen worden tijdens het opstellen, maar ook ter implementatie van kerkenbeleidsplannen, participatiemomenten georganiseerd waar burgers en parochianen hun mening over de toekomst van hun parochiekerk kunnen meegeven. Idealiter wordt het waarom van een kerkenplan en de link tussen de geschiedenis van het kerkgebouw en die van de lokale gemeenschap geduid in een inleiding. Verschillende methodieken zijn mogelijk voor deze sessies, van discussies aan kleine tafels tot schrijven op flappen of post-it s. Bij een afsluitende conclusie wordt best een oproep gedaan aan de hele gemeenschap om samen initiatief te nemen voor het uitwerken van de verzamelde ideeën.

12 Om te komen tot een gedragen kerkenbeleidsplan is het bovendien aangeraden geleidelijk en duurzaam te werk te gaan, zowel bij planning als implementatie. Bij het puntje onderbouwde visie op de toekomst en plan van aanpak van het kerkenbeleidsplan wordt dus best de nodige nuance aan de dag gelegd wat betreft timing en beheersvormen. Idealiter wordt een langetermijnvisie opgesteld van 20 jaar, zoals dat ook bij beheersplannen gebeurt. In de praktijk ligt dergelijke sprong in de tijd psychologisch vaak moeilijk. Een gefaseerde aanpak, bijvoorbeeld per 5 jaar, is voor zowel kerkelijk betrokkenen (die zo eventueel geleidelijk kunnen afstand nemen van een (deel van) hun kerk) als nieuwe verantwoordelijken (die zo de tijd hebben zich financieel en praktisch voor te bereiden) een haalbaardere kaart. Als plannen snel concreet kunnen worden, is dit meegenomen. Anders kan men in de tussentijd bijvoorbeeld een haalbaarheidsstudie uitvoeren, pastoraal groeien naar nieuwe eenheden en continuïteit garanderen tussen huidige en nieuwe vrijwilligers. Her en der worden nu reeds resultaatsverbintenissen gekoppeld aan bepaalde data: bijvoorbeeld, indien in 2022 de kerk geen nevenbestemming heeft, wordt ze herbestemd. Naar beheersvormen toe beweegt er heel wat in functie van de kerkenplannen. Tussen de traditionele parochiekerk met de kerkfabriek als enige beheerder en volledige herbestemming bestaan vele mogelijkheden qua gedeeld beheer, die kunnen helpen het nodige draagvlak voor een gezamenlijke toekomstvisie te vinden. Contracten voor nevenbestemming in tijd of ruimte kunnen duidelijkheid scheppen over verantwoordelijkheden en kerkfabrieken ontlasten; delen van de kerk kunnen worden onttrokken aan de eredienst of binnen een herbestemd kerkgebouw kan een stilteruimte worden ingericht: juridisch zijn er diverse opties die de betrokkenheid van verschillende groepen realistisch kunnen behouden of vergroten. De kerk openstellen voor bezoekers kan zo een metafoor zijn voor het opentrekken van de discussie over de toekomst van onze kerken. Een open dialoog met brede participatie van alle betrokken groepen lijkt een goede basis te leggen voor een plan waarmee het kerkgebouw (terug) een centrale plaats kan innemen in de pluralistische samenleving van morgen. Jonas Danckers is medewerker kerkenbeleidsplannen en veiligheidszorg bij het CRKC. Als lid van de kerkfabriek Sint-Antonius Abt Wolfsdonk (Aarschot) deed hij ruime ervaring op met de zorg voor kerk, kerkhof, pastorij, parochiezaal, en publiekswerking. Bovenlokaal mondde dit onder meer uit in een pilootproject en studiedag over plattelandskerkhoven en een fietsroute tussen Leuven en Averbode langs orgels en kerkhoven. Door een doctoraat in de archeologie aan de universiteiten van Leuven en Bologna is Jonas ook nauw betrokken bij de ruimere erfgoedwereld.

13 Jan Kint Adjunct van de vicaris van vicariaat Antwerpen MEDEGEBRUIK DOOR ANDERE GELOOFSGEMEENSCHAPPEN. SPANNENDE OEFENING OF BIJDRAGE AAN EEN OPLOSSING? In het kerkenbeleidsplan voor de stad Antwerpen schreef Mgr. Johan Bonny een reeks persoonlijke beschouwingen ter inleiding. De tekst van ruim zes pagina s legt een belangrijk accent op medegebruik van kerkgebouwen: christelijke kerkgebouwen voor christelijke gemeenschappen stelt de bisschop. Hij neemt daarmee een engagement op voor zes cirkels van gemeenschappen die een bisschop, en dus het bisdom, mee in beeld moet brengen in het gesprek over kerkgebouwen: De kerngebruikers van kerkgebouwen vandaag zijn de witte Vlaamse parochiale geloofsgemeenschappen. In stedelijke context zijn het vaak kleine restgemeenschappen die een plaats zoeken in nieuwe pastorale eenheden, de veranderende schaalgrote van kerkstructuren. Door migratie is het pastorale landschap binnenkerkelijk erg verkleurd. In Antwerpen vormen nieuwe Belgen de meerderheid van de praktiserende katholieken (a majority of minorities). Volgens het kerkelijk recht draagt de bisschop voor hen de integrale kerkelijke en pastorale verantwoordelijkheid. De bisschop draagt ook verantwoordelijkheid voor alle katholieke gemeenschappen die behoren tot een zogenoemde oosterse ritus. Het kerkelijk recht voorziet dat deze gemeenschappen recht hebben op hun eigen ritus, in een passend kerkgebouw, met een eigen priester. Naast parochiale of buitenlandse gemeenschappen zijn er een reeks nieuwe katholieke bewegingen. Ze vormen een actuele invulling van wat congregaties vroeger betekenden voor de Kerk. Hun aanwezigheid komt het kerkelijke weefsel verrijken met initiatieven in het veld van evangelisatie en de zorg voor armen. In de stad gaat het om o.a. Sant Egidio, de Chemin Neuf... Orthodoxe kerken, met een stijgend aantal gelovigen, zijn ook zoekend naar een kerkgebouw voor hun liturgische vieringen en gemeenschapsactiviteiten. Waar mogelijk ondersteunen wij hun vraag en gaan we met hen op zoek naar een passende oplossing. Naast de klassieke kerken zijn in Antwerpen een snel groeiend aantal christelijke evangelische groepen zonder kerkelijke binding actief die vieren in voormalige winkels of garages. Zij hebben een belangrijke betekenis voor de verspreiding van het christelijk geloof onder de nieuwe Belgen. Hoewel zij geen structurele binding hebben (of wensen te hebben) met de klassieke kerken, is het belangrijk om hen in beeld te houden bij het denkproces over kerkgebouwen. Naast christelijke groepen zijn er soms ook vragen van andere zinzoekers. Een niet kerkelijk liturgisch experiment, De Vleugel, of een meditatiegroep in boeddhistische traditie zijn voorbeelden, maar blijven uitzonderingen. Medegebruik door een andere religie is niet wenselijk. Een uitzonderlijke vraag van een moslimgroep kreeg wel een antwoord binnen parochiële infrastructuur, maar zien we theologisch en maatschappelijk niet combineerbaar in een kerkgebouw. De genoemde cirkels van christelijke gemeenschappen draaien meestal niet rond een plaatselijke kerktoren. Ze strekken zich uit over de hele agglomeratie Antwerpen. Uitdaging is hoe we als Kerk vragen van deze groepen kunnen opnemen. Twee verschillende uitgangspunten, van overheid en Kerk, dreigen soms in conflict te komen bij het beantwoorden van die uitdagingen: Voor de stedelijke overheid is het uitgangspunt: Draagt dit medegebruik bij tot een oplossing?. Met andere woorden vergroot het de financiële draagkracht of vergroot het extra gebruik net het financiële probleem? Daarbij is er soms de terechte vraag of het tot de decretale opdracht behoort van de stedelijke overheid om deze groepen mee financieel te ondersteunen?

14 Voor de kerkelijke overheid geldt een ander fundamenteel principe als het over nieuwe of buitenlandse katholieke gemeenschappen gaat. Voor de kerk zijn dit geen andere gemeenschappen, maar maken ze ondubbelzinnig deel uit van onze Kerk. Het zijn geen gemeenschappen te gast in onze Kerk, maar ze zijn onze Kerk. De ervaring leert dat de zoektocht telkens weer op maat moet beantwoord worden. De mogelijkheden van het kerkgebouw en de parochie die deze nieuwe groepen een plaats wenst te geven, moeten gekoppeld worden met de verzuchtingen en wensen van de nieuwe gemeenschap die een plek zoekt. Die uitdagende sociologische, multiculturele en multireligieuze zoektocht moet rekening houden met het kader van kerkelijke en burgerlijke overheden. Jan Kint is adjunct van de vicaris voor Antwerpen. In die opdracht is hij betrokken bij beleidsvoorbereidend en uitvoerend werk binnen het vicariaat Antwerpen. In een project tussen stad en bisdom begeleidde hij mee de gesprekken met de 69 Antwerpse kerkraden die leidden naar een goedgekeurd kerkenbeleidsplan (oktober 2016).

15 Julie Aerts Afdelingshoofd eerstelijnszorg, advies en trajectbegeleiding TRADITIES VERBONDEN AAN DE KERK. KANSEN EN UITDAGINGEN VAN IMMATERIEEL CULTUREEL ERFGOED Immaterieel cultureel erfgoed omvat alles uit het verleden dat niet tastbaar is. Het is een verzamelterm voor allerhande rituelen, gebruiken, feesten, kennis en vaardigheden die we overgeërfd hebben van onze voorouders en zo belangrijk vinden dat we ze op onze beurt willen doorgeven aan de generaties na ons. Om dit type erfgoed voor de toekomst te helpen vrijwaren stelde Unesco in 2003 de Conventie voor het borgen van immaterieel cultureel erfgoed op. Dankzij de conventie wordt immaterieel cultureel erfgoed nu officieel erkend als een volwaardige component binnen het erfgoedveld. Het centrale begrip uit de Unesco conventie is safeguarding, in het Nederlands vertaald als borgen. Dat houdt in dat de gemeenschap achter een bepaald immaterieel erfgoedelement maatregelen treft om ervoor te zorgen dat de traditie die ze koestert, levend gehouden wordt. In de praktijk mag erfgoedzorg nooit neerkomen op bevriezen. Immaterieel erfgoed is namelijk dynamisch en divers. Tradities overdragen van generatie op generatie houdt in dat ze telkens opnieuw toegeëigend worden en betekenis krijgen. Ook in Vlaanderen is de aandacht voor immaterieel erfgoed groot. België heeft de conventietekst in 2006 geratificeerd. Sinds 2008 heeft de Vlaamse regering zelf een aantal instrumenten ontwikkeld om dit beleid naar de praktijk in Vlaanderen te vertalen. Zo werd in gelanceerd, een interactieve website met databank. Dit platform moet de diversiteit van het immaterieel erfgoed in Vlaanderen zichtbaar maken en kennisuitwisseling over het doorgeven ervan stimuleren. Traditiedragers kunnen zelf informatie over hun element aan dit overzicht toevoegen en aangeven hoe ze het voor de toekomst vrijwaren. Bij het aanvragen van opname op de Inventaris Vlaanderen is registratie op het platform een vereiste. Daarnaast zorgde de overheid ook dat er een netwerk van professionele erfgoedorganisaties klaarstaat om traditiedragers te begeleiden bij hun erfgoedzorg. Het CRKC is het aanspreekpunt voor immaterieel religieus erfgoed. De Inventaris Vlaanderen voor Immaterieel Cultureel Erfgoed is een lijst van voorbeeldpraktijken op het vlak van erfgoedzorg voor immaterieel cultureel erfgoed. Aan opname op de Inventaris Vlaanderen zijn geen financiële voordelen verbonden, maar het levert wel zichtbaarheid en erkenning op. Om een traditie op de Inventaris Vlaanderen te plaatsen, moet er aan een reeks voorwaarden voldaan worden. Zo moet aangetoond worden dat er voldoende draagvlak bestaat om de traditie in stand te houden. Dit gebeurt door het in kaart brengen van de erfgoedgemeenschap. Ook moet een erfgoedzorgplan worden ontwikkeld. Een erfgoedzorgplan bestaat uit een reeks borgingsmaatregelen of maatregelen die het voorbestaan van de traditie verzekeren. De borgingsmaatregelen worden onderverdeeld in vijf categorieën: documentatie, onderzoek, communicatie & sensibilisering, overdracht en herlanceren. In Vlaanderen zijn heel wat religieuze tradities direct of indirect verbonden aan een kerkgebouw of aan elementen uit het kerkgebouw. Een immateriële traditie omvat vaak materiële componenten zoals beelden, kostuums of devotionalia. Denk daarbij maar aan processies of bedevaarten die vertrekken vanuit een kerk, heiligenbeelden waarrond een speciale devotie is ontstaan of relieken die vereerd worden. Het veranderende parochiekerkenlandschap in Vlaanderen brengt voor religieuze tradities zowel uitdagingen als kansen met zich mee. Wanneer bijvoorbeeld een bepaalde kerk aan de eredienst wordt onttrokken, dient de vraag gesteld te worden wat er zal gebeuren met de tradities die aan dit kerkgebouw verbonden zijn. Kan de processie nog vanuit het kerkgebouw vertrekken? Hoe gaat het verder met de devotie tot een bepaalde heilige wiens beeld in de kerk staat en wat met de reliekenverering als de relieken niet meer toegankelijk zijn?

16 Anderzijds biedt het nadenken over het gebruik van kerkgebouwen en het opstellen van een kerkenbeleidsplan ook kansen voor religieuze tradities. Bepaalde tradities kunnen worden meegenomen bij het opstellen van het pastoraal plan en bij uitbreiding het kerkenbeleidsplan. Ook kan er worden nagedacht over de plaats van sommige devoties bij het gebruik van het kerkgebouw en kunnen concrete borgingsmaatregelen worden uitgewerkt. Het in kaart brengen van de bestaande tradities en het betrekken van de verschillende erfgoedgemeenschappen zijn daarbij belangrijke elementen. Julie Aerts studeerde in 2006 af als historica aan de KU Leuven en behaalde in 2007 het diploma Geaggregeerde voor het Secundair Onderwijs. Ze ging in 2011 aan de slag bij het CRKC als stafmedewerker eerstelijnszorg en trajectbegeleiding en is één van de auteurs van de Atlas van het religieus erfgoed in Vlaanderen en medeauteur van de inspiratiebrochure Op handen gedragen over de zorg voor processieerfgoed. Bij het CRKC is ze onder meer verantwoordelijk voor de uitbouw van de werking rond immaterieel cultureel erfgoed, de opvolging van het erfgoed van de verschillende erediensten, de coördinatie van de adviesverlening naar erfgoedbeheerders toe en de uitwerking van het project Missiecollecties in Vlaamse kloosters.

17 Joris Colla Consulent parochiearchieven KADOC KU-Leuven AAN DE SLAG MET UW PAROCHIEARCHIEF! NIEUWE WERKINSTRUMENTEN Parochiearchieven verdienen om meer dan één reden onze zorg. Ze hebben niet alleen een administratief en juridisch belang, maar zijn ook cultuurhistorisch erg waardevol. Een parochiearchief is als het ware het geheugen van een parochie en vormt een belangrijke bron om de geschiedenis van een stad of dorp te bestuderen. Jammer genoeg worden parochiearchieven soms bedreigd, bijvoorbeeld in de context van het wijzigende parochielandschap en de oprukkende digitalisering. Om kerkfabrieken en parochies te ondersteunen bij het beheer van hun archief, hebben KADOC-KU Leuven, CRKC, het Rijksarchief en de Vlaamse bisdommen recent enkele handige werkinstrumenten ontwikkeld. Vorig najaar werd een nieuwe selectielijst voor de archieven van kerkfabrieken en parochies in gebruik genomen, goedgekeurd door de Algemeen Rijksarchivaris en de Belgische Bisschoppenconferentie. De lijst geeft duidelijk aan welke documenten in uw parochiearchief u permanent moet bewaren en welke stukken u na verloop van tijd mag vernietigen. U vindt er tevens richtlijnen voor de raadpleging van parochiearchieven in terug, met het oog op het respecteren van de privacywetgeving. Recent werd ook de laatste hand gelegd aan praktische richtlijnen voor de digitale archivering door kerkfabrieken en parochies. Meer en meer documenten worden namelijk enkel digitaal aangemaakt. Die digitale bestanden moeten natuurlijk goed bewaard worden, om te vermijden dat waardevolle informatie onherroepelijk verloren gaat. Alles afdrukken is daarbij geen goede strategie, de uitbouw van een digitaal archief wel! Via een handig stappenplan en een digitaal archiefschema helpen we u daarbij op weg. Tijdens deze lezing worden de selectielijst en de richtlijnen voor digitale archivering kort voorgesteld. U verneemt hoe u deze instrumenten kan gebruiken in uw parochiearchief en krijgt heel wat praktische tips om aan de slag te gaan. Meer informatie: Joris Colla (Hasselt, 1983) studeerde geschiedenis en internationale betrekkingen aan de KU Leuven. Sinds 2009 is hij verbonden aan KADOC, het Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving van de KU Leuven. Als consulent parochiearchieven adviseert en ondersteunt hij kerkfabrieken en parochies in Vlaanderen en Brussel bij het beheer van hun archief.

18 Bert Van der Veken Consulent religieus erfgoed STAPPENPLAN RELIGIEUS ERFGOED. WAARDEREN, SELECTEREN EN HERBESTEMMEN: EEN OVERZICHT Het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC) en de diensten Erfgoed van de provincies Antwerpen en Oost-Vlaanderen werkten de voorbije jaren samen om tot een handleiding waarderen, selecteren en herbestemmen voor het roerend religieus erfgoed te komen. Met het Stappenplan roerend religieus erfgoed bieden we een werkwijze om tot onderbouwde en verantwoorde beslissingen te komen bij het waarderen, selecteren en herbestemmen van religieus erfgoed. Waarderen is altijd nuttig, je (her)ontdekt er de verhalen en de geschiedenis van voorwerpen in de kerk mee. Die verhalen kan je aan bod laten komen in bijvoorbeeld een tentoonstelling, een publicatie, de geloofsbeleving enzovoort. Wil je bergruimtes opruimen, maar weet je niet welke voorwerpen tot je collectie horen en van belang zijn? Ook dan helpt de methodiek van waarderen om door het bos de bomen te zien. Zeker wanneer een parochiekerk minder of niet meer gebruikt wordt en het roerend erfgoed sterk onder druk komt, is waarderen een hulpmiddel. Met de handleiding en de eraan gekoppelde werkwijze kan je als kerkbestuur onderbouwde en verantwoorde beslissingen nemen. In deze presentatie worden een aantal volledige of gedeeltelijke waarderingstrajecten voorgesteld. Er wordt ingegaan op de aanpak, de opportuniteiten, de uitdagingen en de mogelijke valkuilen. Bert Van der Veken is licentiaat Kunstwetenschappen (2007, Universiteit Gent) en master in de Monumenten- en Landschapszorg (2009, Universiteit Antwerpen). Na een korte passage als inventarisator bij het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC) in 2010 volgde omwille van de ervaring als stagiair en vrijwilliger bij de dienst Erfgoed van het provinciebestuur Oost-Vlaanderen van 2010 tot 2012 een vervanging als Consulent religieus erfgoed. Vervolgens was hij van 2013 tot 2015 werkzaam als erfgoedonderzoeker voor de beschermingsdatabank bij het Vlaamse Agentschap Onroerend Erfgoed in Brussel. Om daarna opnieuw terug te keren bij de dienst Erfgoed van het provinciebestuur Oost-Vlaanderen als Consulent religieus erfgoed. Zijn takenpakket omvat vooral: begeleiden van de opmaak en actualisatie van kerkinventarissen in samenwerking met de Oost-Vlaamse erfgoedcellen en vrijwilligers; opleiden en ondersteunen van vrijwilligers in zowel het veldwerk als bij de invoer in de databank Erfgoedinzicht; kwaliteitscontrole en publicatie op de website advies en begeleiding van kerkbesturen in functie van beheer, ontsluiting en eventuele herbestemming van religieus erfgoed; organisatie van een jaarlijkse ontmoetingsdag voor de kerkbesturen; contacten leggen en onderhouden met alle mogelijke partners (bisdom, CRKC, erfgoedcellen, gemeenten enz.); opstart van waarderingstrajecten in sluitende parochiekerken en sensibilisering rond de nood van waardering en selectie. De provincie Oost-Vlaanderen biedt een integrale dienstverlening aan voor beheerders van religieus erfgoed. Hierbij wordt ook nauw samengewerkt met de andere provinciale diensten zoals Monumentenwacht Oost- Vlaanderen en het depotteam van het erkend onroerend erfgoeddepot in het Provinciaal Erfgoedcentrum (PEC) in Ename. Nieuw is de opstart van een goedgekeurd plattelandsontwikkelingsproject De kerk in het midden Participatieve herbestemming van landelijke parochiekerken waarbij door middel van participatie van de lokale gemeenschap(pen) geschikte nieuwe functies zullen gezocht worden voor parochiekerken die niet meer voor de eredienst worden gebruikt.

19 Karel Malfliet Stafmedewerker Ecokerk VOOR ELKE KERK OOK EEN KLIMAATPLAN? ECOKERK AAN HET WOORD Ecokerk verbindt ecologie met de christelijke spiritualiteit en de sociale leer van de Kerk. Ingebed in het Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede en de negen solidariteitsorganisaties die er lid van zijn, zien we de vraagstukken, verbonden met ecologie, gerechtigheid en vrede als behorend tot één geheel. Ecologie is volgens ons niet los verkrijgbaar, maar staat altijd in relatie met de strijd tegen armoede en onrecht. In de encycliek Laudato Si noemt paus Franciscus deze visie en deze aanpak integrale ecologie. Klimaatnetwerk.be - Elke groep een klimaatplan! De oproep van paus Franciscus tot een dringende ecologische bekering, en het Akkoord van Parijs met het besluit om de wereldwijde gemiddelde temperatuurstijging flink onder de 2 C te houden, met inspanningen om 1,5 C als streefdoel te bereiken, dagen iedereen uit om daadwerkelijk een andere levensstijl en een ecologisch burgerschap te ontwikkelen. Daarom roept Ecokerk alle groepen, verenigingen, parochies, kerkfabrieken, scholen op om een eigen klimaatplan te maken en dit de komende jaren ook stapsgewijs uit te voeren. Doel daarbij is om met al deze werkingen en organisaties op termijn (netto) geen CO 2 of andere broeikasgassen meer uit te stoten. Zo zetten we stappen naar klimaatneutraliteit, een doelstelling die volgens het Akkoord van Parijs tegen de tweede helft van de eeuw bereikt moet zijn in de hele wereld. Wat betekent dit alles voor kerkfabrieken? Wat betekent het voor het gebruik en medegebruik van de kerken? Wat betekent het voor het beheer van het onroerend erfgoed? Kunnen we energiebesparende maatregelen nemen of zelf energie produceren? Hoe spelen deze overwegingen mee in het opstellen van een lokaal kerkenplan? Om deze vragen te beantwoorden laten we ons inspireren door enkele concrete voorbeelden uit de praktijk. Ook de Vlaamse Klimaattop leverde enkele nieuwe initiatieven op die energiebesparende ingrepen in beschermd onroerend erfgoed moeten mogelijk maken. Karel Malfliet is industrieel ingenieur landbouw en tropische landbouw. Hij startte zijn loopbaan in het jeugdwerk, als stafmedewerker voor kadervorming bij KLJ. Nadien werkte hij voor Broederlijk Delen en Welzijnszorg in Oost-Vlaanderen en als nationaal campagneverantwoordelijke van Broederlijk Delen. Voor zijn overstap naar Ecokerk, was hij nog twee jaar actief in de tuinbouwsector. In zijn vrije tijd kan je hem aantreffen in zijn tuin, in KLJ Hamme waar hij volwassen begeleider is, of als vrijwilliger in de parochie.

20 Roel De Ridder Doctor-navorser faculteit Architectuur Universiteit Hasselt SINT-MARTINUS METTEKOVEN: PARTICIPATIE EN ONTWERPEND ONDERZOEK ALS GENERATOREN VAN EEN VERBREDE TOEKOMST In Mettekoven (Heers), diep in Haspengouw, voerde de onderzoeksgroep ArcK van de UHasselt samen met het architectenbureau a2o een haalbaarheidsstudie uit naar de toekomst van de Sint-Martinuskerk (2016). De kleine kerk werd gebouwd in het midden van de negentiende eeuw en ze is niet geklasseerd. Door de ervaring van de hoofdonderzoeker inzake participatie met betrekking tot parochiekerken te bundelen met de ontwerpexpertise van het architectenbureau, bracht het team twee voor de toekomst van parochiekerken essentiële zaken samen, namelijk draagvlak en toekomstperspectief. Het team kreeg alle steun van de kerkraad, het CKB en de gemeente. Vanuit die groep van actoren werden voordien enkele pistes voor toekomstig gebruik aangereikt. ArcK en a2o kregen echter de vrijheid om dat open te trekken, wat ook gebeurde via een publieke consultatie. Na het eerste consultatiemoment werkte a2o een architecturaal voorstel uit, op basis van de wensen van de verzamelde opdrachtgever (de wensen van de lokale gemeenschap kwamen grotendeels overeen met die van de stuurgroep). Twee volgende publieke sessies vonden plaats rond de evoluerende maquette. Op die manier werd het ontwerp door de telkens goed vertegenwoordigde gemeenschap bijgesteld, in samenspraak met de ontwerpers en ArcK. Door vanuit een reëel gedragen vraag te werken en samen met een reële gemeenschap een beter begrip van de situatie te ontwikkelen, is er een voorstel gegroeid dat rekening houdt met erg veel aspecten. Het ontwerp doet duidelijke uitspraken over de functionaliteit voor de lokale gemeenschap, de iconische waarde in het teken van het toerisme, de inplanting op het kerkhof en in het omliggende landschap, de pastorale realiteit, enzovoort. Participatie, ontwerpend onderzoek én strategisch overleg met alle betrokken actoren (van lokale gemeenschap tot bisdom) hebben samen geleid tot een zinvol resultaat. Onderzoeker Roel De Ridder doet het proces en het voorlopige resultaat uit de doeken. De methodiek is gemakkelijk te vertalen naar andere situaties in Vlaanderen, mits alle betrokkenen bereid zijn om er zoals in Heers - met een open vizier aan te beginnen. Architect Roel De Ridder verdedigde in 2013 zijn doctoraatsproefschrift Kerkgebouw genereert publiek, over de toekomst van de Vlaamse parochiekerken (UHasselt, promotor: prof. dr. Sylvain De Bleeckere). Het proefschrift werkt een maatschappelijk georiënteerde methodiek uit die vertrekt vanuit het engagement van lokale actoren om een toekomst voor parochiekerken uit te stippelen. De Ridder brengt die ondertussen verder verfijnde methodiek in de praktijk in diverse onderzoeksprojecten in opdracht van steden, gemeenten en kerkbesturen (UHasselt). Daarnaast is hij theoriedocent aan de faculteit Architectuur van de KU Leuven en artistiek directeur van Architectuurwijzer vzw.

21 E.H. Rudi Mannaerts Priester-kunsthistoricus Sint-Andriesparochie Antwerpen KERKEN TROEF!... VOOR WIE ZE DURFT UIT TE SPELEN Vraag eens aan Kevin en Kelly wat zij vinden van een kerkgebouw. Wedden dat saai een voorkomend antwoord is? Hoe verklaar je dat? Het meest opvallende en toeristische monument dat de geschiedenis van eigen dorp of stad, land en volk, op de voet heeft gevolgd, waar zo vele eeuwen lief en leed, angst en hoop elkaar hebben afgewisseld en zich in glas en steen, hout en goud, in klank en kleur vertolkt of gekristalliseerd hebben Wat roept de kerk bij bezoekers op? Voor 65-plussers: verplichte godsdienstpraktijk? Voor 65-minners: een vreemde wereld à la Bokrijk of een magische à la Harry Potter? Voor velen: droeve liturgie ook op feestdagen? En voor hevig geëngageerden is het erfgoed niet meer dan een blok aan het been dat vrije creativiteit in de weg staat of aanleiding geeft om zelf ook geklasseerd te worden bij burgerlijk elitarisme. Voor sommige gezegende kerkfabrieken is het cultuurpatrimonium niet enkel een zorg, maar ook een aanvulling voor wat er nog in de collecteschalen ligt. Toch al een eerste TROEF die voelbaar is. De oorspronkelijke TROEF van schoonheid, was bedoeld voor de liturgie, want vieren doe je best met stijl. Toegegeven, de vormgeving van weleer lijkt bevreemdend, maar dat kan toch geen alibi zijn voor hedendaagse stijlloosheid? Ook de tapis plein, versleten of niet, is al lang gedateerd. Vele kerkbetrokkenen zouden verschieten wat jongere mensen, zoals leerlingen van de academie, als mooi ervaren! Bij al wat schoonheid uitademt, is aantrekkingskracht verzekerd. En dat gaat niet enkel op voor Kelly! Deze TROEF speelt het toerisme in de kaart. Je hoeft mensen niet meer te vangen. Ze komen vanzelf. En dus heb je te maken met een gemotiveerd publiek: als dat geen TROEF is! Maar kunst is er niet om de kunst, geen l art pour l art. De volgende TROEF is weggelegd voor al wie deelneemt aan verkondiging: predikanten, catechisten, leerkrachten, auteurs. Voor hun anders zo abstract praatje konden ze en nog steeds zich bedienen van een plaatje. Zelfs het meest gedweeë kerkpubliek wil niet liever dan wat couleur local genieten! Stel je voor: je predikt over Jezus lijden vlak naast een beroemde Kruisafneming. Wat wil je nog meer? En de heilige van de dag hangt hier ook wel ergens uit! Die voorstelling vormt dan ook een dankbare TROEF voor de gids bij een rondleiding. Wat je vertelt, is voorhanden, je houdt het voor ogen. De gids treedt in feite op als de spreekbuis van het kunstwerk. Van een gids, al dan niet christen, wordt verwacht dat hij/zij in een Romeinse of boeddhistische tempel de essentie van dat geloof moet aanreiken, wil hij de kunst er toegankelijk maken. Is het dan niet normaal dat een gids, al dan niet atheïst, de kerkelijke kunst in een kerk of museum evenzeer wetenschappelijk benadert en dus niet rond de pot draait, maar ook de kern van het christelijk geloof en zijn tradities toelicht? Stenen doen spreken is dan ook het parool van de Europese koepel van onthaalverenigingen in kerken: Ars et Fides (Kunst en Geloof). Dit belet niet dat ook vanuit hedendaags christelijk denken kritische reflectie tegenover vroegere gedachten en gewoonten aan de orde is, juist om de oude kunst én het christelijk geloof voor de hedendaagse bezoeker te kunnen ontsluiten. Kwestie van te beletten dat het christendom enkel met dát verleden geassocieerd wordt. Vandaar ook het belang van hedendaagse creaties in de kerk, al dan niet volwaardige kunstwerken. Maar ook getuigenissen van christelijk leven nu liefst ook stijlvol zijn welgekomen getuigen om de relevantie van het christelijk geloof te duiden. En als deze echt stijlvol zijn, worden ze de kunstrelieken van de toekomst (waarvoor dan weer de volgende generaties naar hier op bezoek komen). Vergeten we niet dat Rubens in zijn tijd hedendaags modern was. Ook onze geloofs- en tijdgenoten hebben het recht de psychologie van de eigen tijd te herkennen in onze kerken, ruimten van zingeving bij uitstek.

22 Vormt elke kerk niet een soort collectief geheugen van de lokale gemeenschap? Een culturele biografie van het dorp, hoofdzakelijk aan de hand van het kerkelijk erfgoed, kerkhof incluis. Wanneer de beeldtaal in een kerk rijk is aan verhalen en symbolen, kan je die tot themawandelingen samenbundelen. Een kerst- en een paaswandeling lijken eerder evident, maar wat vind je van een heiligenwandeling die inspeelt op Halloween, een Sint-Valentijnswandeling over liefde en trouw of een dierenwandeling? Thema s te over: arbeid, armenzorg, sterven, muziek en feesten. Vroeger was er in de kerk meer leven in de brouwerij. Mag dat nu ook, allereerst in de liturgie en in paraliturgie? Waarom niet een kinderrally of een tekenwedstrijd? Of gemoderniseerd met een selfie, een QRcode, of een Pokémon of een schilderij uitbeelden? Maar nooit de show om de show. Christus is niet gekruisigd om Rubens populair te maken, Rubens was er om Christus in de verf te zetten. Toegegeven, zonder Rubens kwamen Kevin en Kelly waarschijnlijk niet naar Jezus lijden kijken. Maar eens ze beter (in)zien waar het ook Rubens om te doen is, komt bij dat verhaal van God het begrip saai al veel minder op en beseffen ze dankzij die verhalen dat de kerk best in het midden van het dorp (open) staat. Rudi Mannaerts studeerde kunstgeschiedenis aan de KU Leuven en werd in 1989 tot priester gewijd voor het bisdom Antwerpen. Als diocesaan verantwoordelijke voor Toerismepastoraal (TOPA) behartigt hij de ontsluiting van de Antwerpse kerken. Hij staat in voor de opleiding van gidsen en heeft verschillende publicaties over kerkelijke kunst op zijn naam staan, met als laatste in 2016 De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen: een openbaring. Verder is hij pastoor van de Sint-Andriesparochie, leerkracht godsdienst in het secundair onderwijs (Sint-Lievenscollege) en aalmoezenier bij de zeescouts.

23 Sofie De Leeuw Raadgever onroerend erfgoed KERKENBELEIDSPLANNEN IN DE PRAKTIJK. EEN GESPREK MET SOFIE DE LEEUW Sofie De Leeuw, afkomstig uit Antwerpen, studeerde geschiedenis en monumenten- en landschapszorg. Daarna volgde ze nog een opleiding in de restauratie van glas-in-lood ramen. Na zeven jaar actief te zijn geweest als erfgoedconsulente werkt ze, sinds 2009 als raadgever Onroerend Erfgoed op het kabinet van minister-president Geert Bourgeois. In die functie werkt ze mee aan het Vlaams onroerend erfgoedbeleid: het nieuwe onroerend erfgoeddecreet, de fusie tussen de erfgoedverenigingen, de herbestemming van kerken, de vernieuwing van de financiering van de erfgoedsector waaronder een erfgoedinvesteringsfonds en nieuwe fiscale maatregelen, zijn enkele zaken waar Sofie mee haar schouders onder zette.

24 CRKC Het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw (CRKC) is het expertisecentrum voor religieus erfgoed in Vlaanderen en Brussel. Het verkreeg de erkenning als zodanig in 2009 door de Vlaamse overheid in het kader van het cultureelerfgoeddecreet (2008), voor zijn werking op vlak van roerend religieus erfgoed. Onder impuls van de conceptnota De toekomst van de parochiekerk in Vlaanderen (2011) van Vlaams minister Geert Bourgeois, bouwde het CRKC in 2012 een afzonderlijke werking rond onroerend religieus erfgoed op. Zo verruimde het werkveld van het CRKC aanzienlijk en werd in 2014 ook Museum Parkabdij in de organisatie geïntegreerd. In 2015 erkende de Vlaamse overheid Museum Parkabdij als regionaal museum. In oktober 2017 opent het volledig vernieuwde museum onder de naam PARCUM in de gerestaureerde westvleugel van de Abdij van Park. Het CRKC verzamelt kennis en verwerft deskundigheid over religieus erfgoed, ondersteunt en adviseert erfgoedbeheerders en bevordert de kennis en de belangstelling voor religieus erfgoed. De prioriteit van het CRKC ligt bij het erfgoed van de Katholieke kerk, zonder evenwel het erfgoed van de andere in ons land erkende erediensten uit het oog te verliezen. U kan bij het CRKC terecht voor onder meer: advies en begeleiding bij de opmaak van kerkenbeleidsplannen en calamiteitenplannen voor parochiekerken; inventariseren van het roerend kunst- en cultuurpatrimonium van religieuze instellingen; kerkelijk, liturgisch of museaal herbestemmen van in onbruik geraakte religieuze objecten en meubilair uit kloosters en abdijen; advies en begeleiding bij het in kaart brengen en doorgeven van religieuze tradities (immaterieel cultureel erfgoed); eerstelijnsadvies over beheer van religieus erfgoed; valorisatie, medegebruik, neven- en herbestemming van parochiekerken; veiligheidszorg; inventarisatie van objecten; collectiebeheer; behoud en beheer van kunst- en historische voorwerpen; restauratie en conservatie; waardering en selectie; archief en bibliotheekzorg; wetgeving... Hebt u een vraag voor onze medewerkers? Laat het weten via info@crkc.be of of contacteer onze medewerkers rechtstreeks: Marco Mertens Abdij van Park

25 Medewerkers CRKC Jan Jaspers directeur onroerend religieus erfgoed Jan Klinckaert directeur religieus cultureel erfgoed Dimitri Stevens wetenschappelijk medewerker onroerend religieus erfgoed Annemie Van Dyck afdelingshoofd registratie en beheer inventarisator Jonas Danckers medewerker kerkenbeleidsplannen en veiligheidszorg Stefanie van der Zweth wetenschappelijk medewerker inventarisator Liesbet Kusters curator PARCUM Sophie Anseeuw wetenschappelijk medewerker inventarisator Candice Van Heghe medewerker tentoonstellingen PARCUM Julie Aerts afdelingshoofd eerstelijnszorg, advies en trajectbegeleiding Silke Claes publieksmedewerker PARCUM Liezelotte De Clus wetenschappelijk medewerker databankbeheer Nick Van Uffelen administratief directeur Phaedra Bosmans depotbeheerder Marina Willekens administratie, boekhouding & ICT Loes Verschuren communicatiemedewerker

26 Dinsdag 25 april ELZENVELD ANTWERPEN Het centrum Elzenveld is gelegen in het hart van Antwerpen. Het was een Hospitale infirmorum, dat in het begin van de dertiende eeuw gesticht werd nabij de toenmalige romaanse O.L.V.-kerk. Omwille van plaatsgebrek en besmettingsgevaar werd het in 1238 overgebracht naar het Elzenveld, dat buiten de toenmalige stadsmuren gelegen was. In 1258 aanvaardde de lekengemeenschap van broeders en zusters de regel van Sint-Augustinus. Na de volgende stadsuitbreiding lag de instelling terug binnen de stadsmuren. Van de oorspronkelijke gasthuishoeve is niets meer overgebleven. Het oudste nog gave gebouw is het schip van de kapel, opgericht rond 1400 en uitgebreid met een ruim koorgedeelte tijdens de jaren Nadien volgde de bouw van de oudste nog bestaande gasthuiszalen, het klooster, de pastorij en de opbrengsthuizen rondom het complex. In 1797 werd de religieuze instelling opgeheven en patrimonium werd verbeurd verklaard. Het gasthuis werd onder het bestuur van de Burgerlijke Godshuizen geplaatst, de voorloper van het huidig Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn. Zo kwam het Elzenveld in bezit en beheer van het OCMW Antwerpen. Het kloosterpand werd in de loop der eeuwen veelvuldig vergroot en verbouwd. De oudste delen dateren uit de zestiende eeuw. Vanaf 1986 werden de middeleeuwse hospitaalzalen gesloten voor ziekenzorg. Na jarenlange bewoning verliet de religieuze orde op 12 januari 1989 het klooster en vestigde zich in een nieuw rustoord. Voordien werden reeds de voormalige ontvangst- en zitkamers gerestaureerd. De aanpassingswerken aan de andere ruimten werden daarna aangevat.

27 Woensdag 26 april VORMINGSCENTRUM GUISLAIN GENT Het imposante complex met het Museum Dr. Guislain, het Psychiatrisch Centrum Dr. Guislain en het Vormingscentrum Guislain werd in 1857 voltooid als Hospice pour homme aliénés, in de volksmond het Guislaingesticht. De oprichter van het Krankzinnigengesticht, professor Joseph Guislain ( ) is een van de voorlopers van de moderne psychiatrie. Voor Guislain moest de architectuur een veruitwendiging zijn van de visie op de behandelingswijze van de geesteszieken. Dokter Guislain werd door Petrus Jozef Triest, de stichter van de congregaties van de Zusters van Liefde en de Broeders van Liefde, aangeduid als hoofdgeneesheer. Daarmee startte een vruchtbare samenwerking tussen de twee pioniers van de psychiatrische zorg in België. In de kapel wordt een reliek bewaard van Petrus Jozef Triest. Het nieuwe complex, ontworpen in samenwerking met stadsarchitect Adolphe Pauli, werd in een rustige omgeving, net buiten de stad gebouwd. De ruimtelijke indeling van de symmetrische plattegrond is volgens de wetenschappelijk gefundeerde ideeën van J. Guislain in kern terug te brengen tot een kruisvorm. Het gebouw is opgetrokken in een eclectische stijl met vermenging van neoromaanse, neogotische en neorenaissancistische elementen. In de laatste decennia werd de inrichting nog voorzien van diverse nieuwe paviljoenen. Ten noorden van het oude hospitaal werd in 1997 een volledig nieuw ziekenhuis gebouwd. In de oude instelling zijn het Museum Dr. Guislain voor de Geschiedenis van de psychiatrie (sedert 1986), het Vormingscentrum Guislain en een school voor psychiatrische verpleegkunde (heden IVV Sint-Vincentius - Campus Guislain) ondergebracht.

28 PARCUM Een nieuw museum in een eeuwenoude abdij In de pas gerenoveerde zalen van de Abdij van Park opent dit najaar een gloednieuw museum zijn deuren. PARCUM brengt wisselende thematentoonstellingen op het kruispunt van religie, kunst en cultuur, veelal aan de hand van nooit eerder getoond erfgoed uit kerken, abdijen en kloosters. Bijzondere aandacht gaat naar de betekenis van deze thema s en dit erfgoed in de multireligieuze en superdiverse samenleving van vandaag. PARCUM valt onder de structuur van het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur. Religieus Erfgoed Fonds Het Religieus Erfgoed Fonds verzamelt fondsen voor de bewaring, restauratie en ontsluiting van roerend en onroerend religieus erfgoed in Vlaanderen en Brussel. Het fonds heeft bijzondere aandacht voor de uitbouw van de erfgoedsite van de Abdij van Park en PARCUM, het dialoogmuseum voor religie, kunst en cultuur. Geeft u ook om religieus erfgoed? Steun dan het Religieus Erfgoed Fonds met een gift via overschrijving op BE BIC: BPOTBEB1 Gebruik de bankmededeling ***182/0740/00045*** CRKC

29 Heilige Wilgefortis, Museum Hof van Busleyden, Mechelen - Bea Borgers en Mirjam Devriendt Van de wereld. Beelden van beslotenheid en bevrijding Openingstentoonstelling Wat bezielt een mens om zich terug te trekken in een gesloten kloostergemeenschap en te leven volgens strikte orderegels? Deze tentoonstelling neemt je mee naar de wereld van kloosterlingen, kluizenaars en heremieten. Je volgt hen in hun zoektocht naar geestelijke bevrijding. Daarin speelt de visuele focus op het beeld een belangrijke rol. Van de wereld onthult nooit eerder getoonde kunstschatten uit Vlaamse kloosters en abdijen en brengt naast werk van o.a. Marlene Dumas en Ann Veronica Janssens. Zowel oude als hedendaagse kunst komt tegemoet aan menselijke bekommernissen van alle tijden. Je gaat op zoek naar antwoorden op levensvragen die vandaag net zo actueel zijn als eeuwen geleden.

30 Sponsors De organisatie van de studiedagen werd mogelijk gemaakt met steun van de Vlaamse overheid, Die Keure en Renotec.

31

32 Abdij van Park Heverlee info@crkc.be V. U. Nick Van Uffelen - CRKC vzw - Abdij van Park 7, 3001 Heverlee