Visie op leerlingenparticipatie en op het "democratisch" gehalte van de school

Transcriptie

1 98.01 Leerlingenparticipatie in het secundair onderwijs tussen theorie en praktijk: Een internationaal vergelijkend onderzoek naar modellen voor leerlingenparticipatie, met een evaluatie van de toepasbaarheid in Vlaanderen Promotor: M. Elchardus V.U. Brussel Publicatie eindrapport: April 2001 Trefwoorden: Inspraak van studenten, Burgerparticipatie, Secundair Onderwijs, Beleidsgericht onderzoek, Politieke socialisatie, politiek gedrag, bestuur, beheer, besluitvorming Bondige samenvatting: Het onderzoek heeft drie doelstellingen: een beschrijving geven van de participatie- en inspraakmogelijkheden die voorhanden zijn op Vlaamse scholen; 1. een zicht bieden op wie er op school participeert, wat jongeren aanzet tot participatie en hoe inspraak en participatie gepercipieerd wordt; 2. de gevolgen van participatie nagaan op korte en lange termijn in termen van persoonlijkheidsvorming en welbevinden; In deze studie wordt een onderscheid gemaakt tussen formele en informele leerlingenparticipatie. Onder formele participatie verstaat men de participatie die in zekere zin zichtbaar in de school aanwezig is en die expliciet door de school wordt ingesteld, zoals bijvoorbeeld de leerlingenraad. De informele graad van leerlingenparticipatie verwijst naar de mate waarin een leerlingbetrokken schoolklimaat aanwezig is. Terwijl de formele participatie relatief gemakkelijk meetbaar is, valt een informeel leerlingbetrokken klimaat moeilijker te beschrijven. De onderzoekers hebben ervoor geopteerd de perceptie van leerlingen en directies te bevragen omdat het vooral belangrijk is te peilen naar het gevoel van de actoren of zij voldoende bij het klas- en schoolgebeuren betrokken worden. De schriftelijke vragenlijsten werden afgenomen bij leerlingen uit het vierde en zesde jaar van in totaal 89 secundaire scholen. De begeleiders van de leerlingeraden kregen eveneens een schriftelijke vragenlijst. De schoolhoofden werden mondeling geïnterviewd. In het steekproefraster werd rekening gehouden met provincies, netten en de onderwijsvormen ASO, TSO, BSO en KSO. BUSO en DBSO- scholen werden in de steekproef niet opgenomen. Hieronder volgt een samenvatting van de belangrijkste resultaten. Visie op leerlingenparticipatie en op het "democratisch" gehalte van de school Directies vinden dat de school als belangrijkste doelstelling persoonlijk-heidsvorming heeft. Naast het bevorderen van cognitieve kennis (ASO en TSO-scholen) en het voorbereiden op de

2 arbeidsmarkt (BSO-scholen) moet er evenzeer plaats zijn voor inspraak en participatie. Schoolhoofden zijn ermee akkoord dat participatie de persoonlijkheids-ontwikkeling en een aantal belangrijke maatschappelijke vaardigheden bevordert. Ze zijn minder zeker van de impact van participatie op de identificatie met de school en dan vooral op het gemotiveerder studeren. Er zijn evenveel directies die stellen dat leerlingen belangstelling hebben voor participatie als schoolhoofden die de desinteresse van leerlingen aankaarten. Schoolhoofden geven in het interview duidelijk de voorkeur aan de zachtere, informele vormen van participatie. Interpersoonlijke communicatie, luisterbereidheid en werken aan een positief schoolklimaat eerder dan formele structuren, vormen voor de meerderheid van de directies het hoofdbestanddeel van een democratische school. De schoolhoofden schatten het democratisch gehalte van hun school over het algemeen hoog in. Leerlingen daarentegen omschrijven het schoolklimaat niet zo democratisch. Zij voelen zich minder gerespecteerd, opgenomen en betrokken bij de entiteit school en ervaren een hoog gehalte aan schoolaliënatie. Het klasklimaat beoordelen leerlingen wel zeer positief : ze worden door leerkrachten met respect behandeld en mogen vrij hun mening verkondigen. Thema s voor leerlingeninspraak Een meerderheid van de directies houdt de leerlingen liever buiten thema s als het schoolreglement, de hoeveelheid huiswerk, de veiligheid op school, de manier van lesgeven en de lesinhoud, de lessenroosters en de beoordeling van de leerkrachten. 30 % van de leerlingen zegt inspraak te hebben in het schoolleven, 15 % stelt inspraak te hebben in onderwijsaangelegenheden. In beide gevallen ligt het gevoel inspraak te hebben bij leerlingen merkelijk lager dan wat de directeurs suggereerden. Ruim twee derden van hen stelt wel dat zij meer wensen te participeren aan het schoolleven vooral wat betreft ludieke thema s maar ook onderwijs-structurele aangelegenheden. De leerlingenraad Het meest bekende en verspreide formele participatiekanaal in Vlaamse scholen is de leerlingenraad. In de meerderheid van de Europese landen is de leerlingenraad trouwens wettelijk verplicht. Organisatie Van de 89 bevraagde scholen in dit onderzoek zijn er slechts vijf zonder leerlingenraad. De helft van de leerlingenraden zijn vrij recent opgericht (sedert vijf jaar of minder). In één derde van de scholen worden slechts een gedeelte van de leerlingen (meestal de derde graad) erin vertegenwoordigd. In twee derde van de scholen is er een leerlingenraad voor heel de school. De leerlingenraden worden in ASO scholen overwegend via verplichte klas- of schoolafvaardiging. BSO-TSO scholen werken vooral met vrijwillige vertegenwoordiging. Bevoegdheid Hoewel een aantal auteurs het grote nut propageren leerlingen een volledige verantwoordelijkheid te geven op een aantal door de school te bepalen domeinen en begeleid door leerkrachten of directie, vindt men in de praktijk maar weinig scholen terug die dit doen. De wetgeving van vele landen laat deze bevoegd-heidskwestie open of verleent alleen adviesbevoegdheid. Toch is er in 10 % van de onderzochte scholen meestal in samenspraak

3 met de directie- met betrekking tot bepaalde materies effectief beslissingsrecht. Zoals bijvoorbeeld over de werking van de leerlingenraad maar ook over het organiseren van feesten en activiteiten binnen de school. Faciliteiten en informatiedoorstroming Op 2 scholen na verliepen alle vergaderingen van de leerlingenraden buiten de lessen en op één school na krijgen de raden alle schoolfaciliteiten ter beschikking. De helft van de raden hebben geen eigen lokaal ter beschikking. De informatiedoorstroming tussen de leden van de raad en de andere leerlingen maar ook het kenbaar maken van ideeën, voorstellen of klachten gebeurt via de valvas, via de klasafgevaardigden, maar ook via informele contacten. Anonieme reacties via klachten- of ideeënbussen komen herhaaldelijk voor. De schoolhoofden worden op de hoogte gehouden van de leerlingenraden door mondeling of schriftelijk verslag of doordat ze zelf op de vergaderingen aanwezig zijn. Budget Eerder onderzoek geeft aan dat het kunnen beschikken over een budget, participatie voor leerlingen reëeler maakt. Een derde van de scholen kent geen budget toe aan de leerlingenraden. Veel voorkomende budgetten zijn opbrengsten uit activiteiten, uit automaten of uit een winkel op school of een start-kapitaal vanuit de school. Sommige leerlingenraden moeten voor hun werking steeds opnieuw geld vragen aan de directie. Meer dan de helft van de leerlingenraden met een budget moeten voor de besteding een akkoord hebben van de directie. Eén vierde van de raden met een budget mag altijd autonoom beslissen. De overigen mogen slechts voor een aantal materies zelf beslissen. Vorming en begeleiding Een derde van de scholen biedt hun leerlingen geen vorming aan inzake participatie. Van de scholen die dit wel doen, beroept twee derden zich op vormingssessies van buitenschoolse organisaties. Deze vorming gaat vooral over vergader- en rapportagetechnieken. Een overgrote meerderheid van de leerlingenraden kan op begeleiding van minstens één leerkracht rekenen. Evaluatie van de werking Over de werking van de leerlingenraad lieten de directies zich zowel positief als negatief uit. De raden zijn volgens de schoolhoofden een enthousiaste groep van leerlingen met frisse ideeën, positieve initiatieven. Via de raad kan er gepeild naar de leefwereld, de meningen en de problemen van de scholieren. Leerlingen die eraan deelnemen ontwikkelen sociale en politieke vaardigheden. Het gebrek aan continuïteit baart de directies zorgen. Als eerder negatieve punten vermelden de directeurs de niet-efficiënte werking (die door vorming zou kunnen verholpen worden), de desinteresse en niet-betrokkenheid van een grote groep van leerlingen voor de werking van de raden, de beperkte scope van leerlingen gericht op het materiële en het praktische of eisen die onrealistisch zijn. Terwijl de schoolhoofden deze materialistische belangstelling als negatief en beperkt omschrijven, mag dat soort inspraak niet getrivialiseerd worden. Het maakt het leven voor leerlingen op school blijkbaar veel aangenamer. De meerderheid van de bevraagde leerlingen die zeggen een leerlingenraad op school te kennen, weten quasi niets over de specifieke kenmerken van de raad (samenstelling, bevoegdheden, realisaties, budget ) en laten zich apathisch en sceptisch uit over de werking.

4 Andere participatiekanalen In de interviews werd er geen melding gemaakt van andere participatiekanalen dan de leerlingenraad. Bij de antwoorden op de vragenlijsten wordt wel melding gemaakt van de valvas als belangrijk communicatiekanaal. Ook het hebben van klasdagen is een wijd verspreid kanaal. Veel leerlingen kunnen ook rekenen op het systeem van vertrouwensleerkrachten in hun school. Deze twee laatste kanalen worden door de meerderheid van de schoolhoofden en door de leerlingen als zeer positief beschouwd. De participatiekanalen die grotendeels afwezig blijven in scholen zijn klasuren, het peter/meterschap, het referendum en de vertrouwensleerlingen. Het aantal ingerichte participatiekanalen is in BSO en TSO scholen significant kleiner dan in ASO scholen. Extracurriculaire activiteiten Het deelnemen aan extracurriculaire activiteiten is ook een belangrijke vorm van participatie op school. Leerlingen krijgen een zeer gevarieerd aanbod van sport- en ontspanningsactiviteiten aangeboden. Ook culturele, sociale en technische activiteiten komen aan bod. De sociografie van de participerende leerling Uit vroeger onderzoek werd al duidelijk dat niet alle leerlingen in dezelfde mate participeren op school. Sekse, sociale achtergrond, schoolloopbaan kunnen in rekening worden gebracht als men de mate van participatie wil verklaren. Jongens en meisjes participeren dus evenveel op school, maar aan andere soorten activiteiten. Meisjes nemen meer deel aan sociale en culturele activiteiten, terwijl jongens zich meer inzetten voor sport- en ontspanningsactiviteiten. Leerlingen die zich zelfzeker voelen en die informele inspraak belangrijk achten, participeren meer op school. Behalve aan de technische en economische activiteiten, participeren leerlingen uit het ASO significant meer an de verschillende soorten activiteiten. Leerlingen uit het vierde jaar zijn eveneens minder actief in het extracurriculum en minder lid van de leerlingenraad dan zesdejaars. Als leerlingen betrokken zijn in het verenigingsleven en als ze reeds op school participeren, hebben ze meer kans om nog meer betrokken te raken bij de school. Verschillen tussen scholen Ook een aantal schoolkenmerken kunnen formeel of informeel remmend werken bij leerlingenpaticipatie. De participatiecultuur in de school is zeer belangrijk. Hoe hoger het percentage leerlingen dat deelneemt aan een bepaalde soort activiteit, hoe meer leerlingen aangespoord zullen zijn om eveneens te participeren op school. De aard van de participatieactiviteiten heeft hierbij niet zoveel belang, de participatiecultuur des te meer. Via het vermeerderen van het aanbod en het diversifiëren van participatiekanalen, kan men dus de participatie bevorderen. Scholen met een grotere schoolachterstand van hun leerlingen hebben een lagere participatiegraad. Perceptie van participatie en schoolklimaat

5 Enerzijds moet gesteld dat de beleving van het schoolklimaat grotendeels door elementen buiten de school gevormd of verklaard. Onder meer door een aantal individuele kenmerken van de leerlingen. Meisjes ervaren het schoolklimaat positiever. Ook jongeren met een (uitgesproken) levensbeschouwing hebben een positievere schoolbeleving. Anderzijds moet wel gesignaleerd dat de invloed van de school op de beleving van het schoolklimaat loopt via de participatie en de perceptie van de participatiemogelijkheden. Participerende jongeren geven een positievere beoordeling van het klimaat dat in hun school heerst. Daarenboven is de perceptie van inspraak- en participatiemogelijkheden nog relevanter dan de daadwerkelijke participatie en inspraak. De mate waarin activiteiten en kanalen waargenomen worden, en leerlingen het gevoel hebben inspraak en verantwoordelijkheid te hebben in de leefomgeving van de school, percipiëren ze het klimaat op school beter. Persoonlijk welbehagen en burgerschap Het persoonlijk welbehagen van de jongere situeert zich vooral in zijn leefwereld van vrienden en andere vertrouwensrelaties, vrije tijd Het schoolleven maakt hiervan slechts een beperkt onderdeel van uit. Participatie binnen en buiten de school heeft geen directe effecten op het persoonlijk welbehagen, wel indirecte. Vooral de eigen participatie en de perceptie van de participatiemogelijkheden zijn hier belangrijk. Het gevoel corect behandeld te worden op school en au serieux te worden genomen, verhoogt het welbehagen op school. Uitgebreide literatuur over het verband tussen het schoolklimaat en de burgerschapsopvoeding van leerlingen, situeert zich rond het standpunt dat democratische houdingen (mede) in en door een democratische schoolomgeving gevormd wordt. Dit onderzoek bevestigt eveneens dat als leerlingen hun informeel klas- en schoolklimaat als open en democratisch aanvoelen hun attitudes daar baat bij hebben. Anderzijds zouden "democratische" jongeren ook sneller de stap zetten naar dergelijke activiteiten. Er kan dus duidelijk een samenhang vastgesteld worden. Dit verband is voldoende om in de participatie een socialiserend veld te zien dat democratische waarden bevorderd. Tot slot kan ook gewezen worden op een aantal beleidssuggesties en aanbevelingen van de onderzoekers die hier kernachtig worden samengevat. De onderzoekers raden aan verschillende participatiekanalen te scheppen en ze zo goed mogelijk bekend te maken aan de leerlingen. Klasdagen, vertrouwens-leerkrachten blijken informele kanalen te zijn die zowel door de leerlingen als de directie enorm geapprecieerd worden.de onderzoekers bevelen dan ook aan naast regelgeving ook meer de informele wegen van vorming (cfr. het verplichte systeem in Frankrijk), sensibilisering, ondersteuning, verspreiding van goede praktijkvoorbeelden te bewandelen. Zij stellen dat een mogelijke taak van het steunpunt leerlingenparticipatie kan zijn na te gaan hoe deze informele wegen meer gestalte kunnen krijgen. Een belangrijke uitdaging hierbij zal de verbetering van informatiedoorstroming op school zijn, juist omdat het onderzoek aantoont hoe belangrijk de perceptie of het gevoel van betrokkenheid is. Niettegenstaande alle schoolhoofden in het onderzoek zich zeer positief uitspreken over leerlingenparticipatie en het democratisch karakter van school hoog inschatten, blijkt toch ook dat de ondersteuning van bijvoorbeeld de leerlingenraden zwak werd uitgebouwd. De onderzoekers bevelen ook aan tot het daadwerkelijk ondersteunen van leerlingenraden op informatief, administratief of infrastructureel vlak. Het beschikken over van een eigen budget, verhoogt de impact van een raad.

6 Volgens de bevraagde leerlingen moeten er ook meer inspanningen geleverd worden om inspraak te krijgen in de praktische regeling van hun leeromgeving. Wat ogenschijnlijk (voor directies althans) als triviale aangelegenheden worden beschouwd zoals het menu in het schoolrestaurant, fuiven, het roken op school, aankleding van lokalen, de hygiëne in de toiletten vinden jongeren wel degelijk belangrijk. Inspraak in de leefregels op school in het algemeen en in het schoolreglement in het bijzonder kan volgens de leerlingen nog verbeterd worden. Het gevoel te worden betutteld en niet ernstig te worden genomen, stoort de leerlingen. Ook willen zij meer duidelijkheid over welke thema s/onderwerpen zij wat voor soort inspraak hebben (recht op informatie, advies, overleg, medebeslissing ) Participatie is niet afdwingbaar. Ten hoogste kan het principe van leerlingenparticipatie en van een participatieve schoolcultuur, wettelijk worden onderschreven. De specifieke uitwerking van die algemene principes moet echter in handen blijven van de school, en binnen elke school, van alle schoolactoren. De aanbevelingen die worden geformuleerd in termen van een verfijning van de bestaande regelgeving moet dan ook in de context geplaatst worden van hogervermelde bevindingen over ondersteuning en duidelijkheid inzake thema s en bevoegdheden. Voor bepaalde leerlingen (de jongeren leerlingen en leerlingen in het BSO) moet een soort doelgroepenbeleid worden opgezet. Zij dienen extra aandacht te krijgen en extra aanmoediging. In dtit verband wordt ook aanbevolen een uitgebreide mix aan extracurriculaire activiteiten te voorzien om de kansen op een hoge betrokkenheid van leerlingen te maximaliseren.