STERKE SCHAKELS. Samen werken aan functionele taalvaardigheid. Probleemstelling STERKE SCHAKELS 1

Transcriptie

1 STERKE SCHAKELS Samen werken aan functionele taalvaardigheid Probleemstelling Jongeren in het deeltijds beroepssecundair onderwijs (DBSO) en het beroepssecundair onderwijs (BSO) stromen vaak uit zonder diploma. Geen diploma betekent niet voldoende vaardig om te participeren op de arbeidsmarkt en in het maatschappelijke leven in het algemeen en dat is bijzonder problematisch. De school, de werkervaring en de stageplaats in het DBSO en het BSO hebben als doel de jongeren de context te bieden om die vaardigheden te ontwikkelen die zij nodig hebben om de aansluiting met de arbeidsmarkt niet te missen. De huidige onderwijspraktijk in het DBSO en het BSO slaagt er echter niet in om dat doel te bereiken. Zij hebben nochtans, dankzij de combinatie van onderwijs en werkervaring een sleutel tot succes in handen. Maar, de beide onderdelen onderwijs en werk grijpen onvoldoende in op elkaar. Bovendien zijn de inhouden van de lessen en de manier waarop ze worden aangeboden vaak te weinig toegespitst op de specifieke situatie van de jongeren in de context van het (D)BSO. Taal en communicatie: een verhaal van drempels Hoewel het niet behalen van het diploma een gevolg is van een complex samenspel van factoren, is taalvaardigheid, of vooral het gebrek daaraan, een belangrijke factor in dit verhaal. De jongeren bereiken de nodige vaardigheden, kennis en competenties niet omdat ze deze omwille van TALIGE DREMPELS tijdens de schoolloopbaan niet kunnen verwerven. Deze talige drempels situeren zich enerzijds op het niveau van de jongeren. De taalvaardigheid Nederlands van de jongeren is vaak laag: ze hebben het moeilijk om informatieve teksten, instructies, handleiding e.d. te begrijpen, ze kunnen zich moeilijk verstaanbaar maken binnen mondelinge communicatie, ze begrijpen niet altijd de technische instructies van hun leerkrachten, begeleiders en werkgevers. Anderzijds zijn er ook talige drempels op het niveau van de leerkrachten, begeleiders, directies, werkgevers, die met deze jongeren werken. Zij hanteren (vaak onbewust) een taalgebruik dat boven de pet van de jongeren gaat. Dat heeft uiteraard deels te maken met de bovenvermelde beperkte taalvaardigheid van de jongeren zelf, maar ook met het feit dat zij zich niet altijd ten volle bewust zijn van de moeilijkheden en struikelblokken die hun instructietaal (schoolse taal) bevat. Impliciete verbanden, veronderstelde kennis van het vakjargon, figuurlijk taalgebruik, kunnen voor het nodige onbegrip zorgen. STERKE SCHAKELS 1

2 Enkel indien er inspanningen gebeuren op beide fronten kan er van een optimalisering van de onderlinge communicatie sprake zijn. Een inspanning in functie van het verhogen van de taalvaardigheid van de jongeren alleen, zal onvoldoende effect ressorteren. taaleisen omgeving taalvaardigheid jongere Daarnaast moet er tijdens de schoolloopbaan voldoende aandacht zijn om naast het verkleinen van deze talige drempels ook een TAAL-leer-RIJKE omgeving te creëren voor de jongeren. De specifieke context van DBSO en BSO met de combinatie van opleiding en werkervaring, biedt een taalrijk leerklimaat. Doordat het Nederlands de voertaal is in zowel opleiding als tewerkstelling bieden zich ontelbare taal-leerrijke situaties aan, die, indien ze op de juiste manier benut worden, kunnen bijdragen tot een functionele taalontwikkeling van de jongeren. De jongeren blijken immers bij uitstroom vaak niet te beschikken over de taalvaardigheid die nodig is om goed te kunnen functioneren op de arbeidsmarkt én in onze maatschappij. Nochtans behoort deze functionele taalvaardigheid tot één van de cruciale vaardigheden voor het verdere leven. taalrijke omgeving van DBSO/ BSO jongere Taal en motivatie Eén van de vaak gehoorde klachten van lesgevers, begeleiders, werkgevers, is het gebrek aan motivatie van de jongere om deel te nemen aan de lessen, de werkervaring of de stage. In het DBSO en BSO is de spijbelproblematiek inderdaad groot en de betrokkenheid van de jongeren vaak klein. Ook hier moeten we opletten niet alleen naar de jongeren te kijken. Vaak zijn jongeren die in het deeltijds of beroepssecundair onderwijs terecht komen weliswaar schoolmoe en komen ze enkel nog naar school omdat ze moeten. Maar evengoed heeft dit gebrek aan motivatie te maken met de inhouden en de aanpak van de lessen op dit moment. De lessen zijn vaak schools, STERKE SCHAKELS 2

3 abstract, behandelen onderwerpen waarvan de link met de werkervaring en de leefwereld van de jongeren niet altijd duidelijk is, inhouden worden bepaald door de leerkracht en de werkvormen die gehanteerd worden, zijn vaak in functie van het beheersen van de rust in de klas eerder dan in functie van het ontwikkelen van de taalvaardigheid en zelfstandigheid van deze jongeren. Door op een zinvolle, aangepaste (i.e. aan de context van het (D)BSO en in functie van het profiel van de jongeren) manier te werken aan taalvaardigheid, willen we lessen interessanter maken. Op die manier kunnen we bijdragen tot meer motivatie. Meer motivatie zal dan weer leiden tot meer leren, meer taalvaardigheid, betere participatie, en zo is de cirkel rond. Functionele taalvaardigheid is de inzet Jongeren moeten op school die taal kunnen verwerven die ze nodig hebben om te kunnen functioneren in de klas, op de werkplek en in het latere leven. Taalleren mag nooit een doel op zich zijn, maar zou steeds in functie moeten staan van het oplossen van communicatieproblemen in de klas, op de werkplek en in het leven, en dit voor nu en in de toekomst. Bovendien dienen de jongeren de taal op zo een manier te verwerven dat hun zelfredzaamheid wordt ontwikkeld. Dat ze met andere woorden bij uitstroom uit het BSO of DBSO hebben geleerd hoe ze nieuwe problemen die zich zullen voordoen, kunnen aanpakken en op die manier voldoende weerbaar zijn bij intrede in de arbeidsmarkt en voor het verdere leven. inhouden van schoolloopbaan deelname aan de arbeidsmarkt en aan het verdere leven Drie domeinen om te leren. Eendracht maakt macht! De opleiding voor de jongeren in het DBSO en BSO vindt plaats in drie domeinen. Het vak Project Algemene Vakken (PAV) biedt de jongeren een algemene vorming. In de Beroepsgerichte vorming (BGV) leren jongeren een beroep. Op de werkplek of de stage, liefst in het verlengde van het gekozen beroep, doen jongeren werkervaring op. Op dit moment staan deze domeinen los van elkaar én wordt het verwerven van taalvaardigheid beschouwd als de verantwoordelijkheid van één van deze domeinen, namelijk PAV. In elk van de domeinen moet er aandacht zijn voor taalvaardigheid 1. Elk domein biedt immers een taal-leer-rijke omgeving en in elk domein komen op natuurlijke wijze verschillende facetten van taalvaardigheid aan bod. Elk domein is of kan een weerspiegeling zijn van de verschillende contexten waarin de jongere later terechtkomt en kan in dat opzicht maximaal in spelen op de functionele, talige noden die zich in die context stellen. Verder is het belangrijk dat de verschillende domeinen onderling op mekaar afgestemd worden. Dezelfde inhouden kunnen vanuit een verschillende invalshoek bekeken worden en in bepaalde contexten kunnen zaken op een veilige manier ingeoefend worden. Als dingen verschillende malen in verschillende contexten, volgens een cylisch proces voorkomen, is de kans op beklijving vele malen groter. 1 We verwijzen hierbij ook naar de talenbeleidsnota van minister Frank Vandenbroucke, De lat hoog voor talen in iedere school. Goed voor de sterken, sterk voor de zwakken, februari STERKE SCHAKELS 3

4 Bovendien zal de motivatie van de jongeren ook toenemen wanneer ze datgene wat ze geleerd hebben in het ene domein kunnen gebruiken in de andere domeinen. En zoals reeds gezegd: hoe groter de motivatie hoe meer er geleerd zal worden. Beroepsgerichte Vorming Project Algemene Vakken werkplek of stageplek Nood aan instrumenten De ervaring leert ons, dat, om onderwijsvernieuwing te realiseren, ondersteunende instrumenten en lesmateriaal van cruciaal belang zijn. Willen we de functionele taalvaardigheid van jongeren in het DBSO en BSO verhogen, dan dient er geïnvesteerd te worden in de ontwikkeling van instrumenten. De praktijk leert ons dat er weinig materiaal beschikbaar is. Bovendien zet dit materiaal onvoldoende in op de verschillende aspecten die we hierboven hebben aangehaald: geen inhoudelijk linken tussen de verschillende domeinen, te weinig aanbod van functionele taalvaardigheid, te weinig aandacht voor talige drempels en voor het creëren van taalrijke situaties in BGV en op de werkvloer/ stage. We mogen van lesgevers en begeleiders niet verwachten dat zij zelf instrumenten ontwikkelen. Zij hebben zelf onvoldoende tijd of zijn vaak onvoldoende vertrouwd met een integratieve aanpak om dat op de meest adequate manier te doen. Er moet dus structureel ingezet worden op materiaalontwikkeling waarbij er verschillende instrumenten ontwikkeld worden. Er zijn immers verschillende instrumenten nodig om de linken tussen de school en het verdere leven en tussen de drie domeinen te kunnen realiseren. Lesmateriaal Het lesmateriaal moet concretiseren hoe er in de klas gewerkt kan worden aan functionele taalvaardigheid, zowel door de leerkracht PAV als door de leerkracht BGV. Het betreft dan zowel het vermijden van talige drempels als het creëren van een taalrijke leeromgeving. Daarnaast moet het lesmateriaal ook inhoudelijk linken leggen tussen de twee domeinen, PAV en BGV. Door in het lesmateriaal te werken aan de functionele taalvaardigheid die de jongere kan inzetten op de werkvloer en in het latere leven, wordt ook de link gelegd vanuit de klaspraktijk met de werkvloer/ stage en het functioneren in de maatschappij. Didactische tips Didactische tips moeten duidelijk maken hoe lesgevers een taalrijk klimaat kunnen creëren en hoe zij aan de taalvaardigheid van de jongeren kunnen werken. De tips benoemen op die manier zeer expliciet wat er in het lesmateriaal geconcretiseerd wordt. Deze tips moeten gericht zijn naar alle lesgevers. Immers, werken aan taalvaardigheid is niet alleen de taak van de leerkracht PAV. STERKE SCHAKELS 4

5 Instrumenten gericht naar de werkplek Deze instrumenten kunnen bijdragen tot reflectie bij werkgevers, stage- en tewerkstellingsbegeleiders over de aanwezigheid van een taalrijk en communicatief klimaat op de werkvloer en hoe dit versterkt kan worden. Zij leveren tegelijk een gespreksleidraad op voor de stage- of tewerkstellingsbegeleider om vanuit de school een gesprek aan te gaan met de bedrijven waar jongeren terecht komen over het belang van taalvaardigheid en communicatie. Taalbeleidsinstrumenten Zoals uit het voorgaande reeds mag blijken, is een structurele en integratieve aanpak van de taalvaardigheidsproblematiek de enige aangewezen manier. Acties dienen duidelijk gekaderd te worden en dienen gekozen en gedragen te worden door het hele team. Een taalbeleid op school en instrumenten om dit uit te werken, zijn dus nodig. Instrumenten in het kader van taalbeleid moeten de teamleden ook aanzetten om met elkaar in overleg te gaan zodat iedereen zijn verantwoordelijkheid wil opnemen en zodat de verschillende domeinen in elkaar haken. Evaluatie-instrumenten Deze instrumenten moeten de taalvaardigheid van de jongeren in alle domeinen van zijn schoolloopbaan in kaart brengen zodat ze volledig beeld geven van de jongeren. Leerkrachten geven vaak zelf aan dat jongeren in de verschillende domeinen ook anders functioneren. Wat ze goed kunnen in de les PAV kunnen ze misschien minder goed in de les BGV of op de werkvloer en omgekeerd. Het is dan ook belangrijk om dit allemaal in kaart te brengen, wil men een volledig beeld krijgen van de jongeren. Bovendien kan dergelijke complete evaluatie helpen om talige lacunes in kaart te brengen en om deze over de domeinen heen aan te pakken. lesmateriaal instrumenten gericht naar de werkplek didactische tips taalbeleidsinstrumenten evaluatie-instrumenten Partners in plaats van partijen De ondersteuning van de jongeren op talig vlak blijft ten allen tijde een teamaangelegenheid (PAV, BGV, stagebegeleiders, ) waarin elk lid evenveel inspraak en verantwoordelijkheid heeft. De instrumenten moeten gericht zijn naar alle lesgevers en begeleiders die betrokken zijn bij de schoolloopbaan van de jongeren. Het is belangrijk dat deze personen worden ondersteund en worden opgeleid, want op dit moment werken deze mensen nog te veel naast elkaar als afzonderlijke partijen in plaats van samen met elkaar. PAV-leerkrachten en BGV-leerkrachten moeten aangespoord worden om samen te werken aan dezelfde inhouden. Door samen te overleggen over wat goed en slecht loopt bij de jongeren (en hun evaluaties samen te leggen) kunnen zij problemen samen aanpakken vanuit hun eigen domein. Tewerkstellings-/ stagebegeleiders en trajectbegeleiders dienen een brug te slaan tussen de school STERKE SCHAKELS 5

6 en de werkplek: door te overleggen met bedrijven, door met bedrijven stil te staan bij hun talig en communicatief klimaat, door evaluaties op de werkplek duidelijk te communiceren naar de school, door informatie over behandelde inhouden van werkplek naar school en omgekeerd door te geven. De directie moet haar verantwoordelijkheid opnemen om taalbeleid mee vorm te geven. Zij moet teamleden aansporen aandacht te besteden aan functionele taalvaardigheid en zij moet de samenwerking tussen de verschillende partners faciliteren door onder meer ruimte voor overleg te voorzien. Werkgevers dienen gesensibiliseerd en ondersteund te worden met betrekking tot hun rol in het talig functioneren van de jongeren. Zij dienen als partner te worden opgenomen en deel uit te maken van het didactisch team. PAV-leerkrachten BGV-leerkrachten tewerkstellings-/ stagebegeleiders werkgevers STERKE SCHAKELS 6

7 Het Janusproject en de toekomst In het Janusproject werden verschillende instrumenten ontwikkeld (zie schakels). Zij zijn niet alleen onderling verbonden, maar schakelen ook tussen de schoolloopbaan van jongeren en hun verdere leven. Daarnaast helpen zij de betrokken personen in de opleiding van de jongeren om als schakels te kunnen fungeren. Sommige instrumenten zijn helemaal uitgewerkt. Anderen geven aanzetten en bieden inspiratie om mee aan de slag te gaan. Deze aanzetten zouden in de toekomst nog verder uitgewerkt kunnen worden om de lesgevers en begeleiders nog meer te ondersteunen. Bovendien kunnen deze instrumenten de opleiders wel helpen en inspireren in het schakelen tusen school, werk en verdere leven, maar meer kadering, vorming en ondersteuning lijkt in dit verhaal geen overbodig luxe. STERKE SCHAKELS 7