Het effect van koelbloedigheid op morele emoties en gedrag. Bachelorthesis Forensische Psychologie

Transcriptie

1 Het effect van koelbloedigheid op morele emoties en gedrag Bachelorthesis Forensische Psychologie Departement Psychologie en Gezondheid Forensische Psychologie Universiteit van Tilburg Auteur: Guusje Selen ANR: Eerste begeleider: M.J. Cima Datum: juni 2014

2 Abstract Morele emoties zijn een belangrijke factor in ons morele gedrag. Morele emoties zoals schaamte en schuld hebben invloed op het gedrag. Psychopaten hebben een gebrekkige emotionele ontwikkeling, zijn koelbloedig en kunnen zich slecht verplaatsen in anderen, maar weten desondanks hoe een ander zich moreel gezien zou moeten voelen. Onderzocht wordt of jongeren met hoge mate van koelbloedigheid weten hoe een ander zich zou moeten voelen in een bepaalde situatie, en of zij zelf andere emoties ervaren. Ook wordt onderzocht of de hoge mate van koelbloedigheid invloed heeft op het gedrag van de jongeren. Er wordt getest of koelbloedige jongeren vaker aangeven een immorele daad nog eens te begaan, en of koelbloedige jongeren als meer gewetenloos worden bestempeld door de ouder of leerkracht. Hiervoor is een testbatterij afgenomen bij 83 jongeren waarin verschillende aspecten van gewetensontwikkeling uitgevraagd werden. Uit het onderzoek blijkt dat koelbloedige jongeren niet significant verschillen van nietkoelbloedige jongeren wanneer zij aangeven hoe men zich zou moeten voelen. Er is wel een significant verschil tussen de groepen in schuld- en angstgevoelens die zij zelf zouden ervaren na het plegen van een immorele daad. Koelbloedige jongeren geven vaker aan een criminele daad nog eens te begaan, maar worden niet significant vaker als gewetenloos bestempeld door ouder of leerkracht. Koelbloedige jongeren weten dus wat juist is, maar zij ervaren dit zelf niet altijd zo. Steekwoorden: Morele emoties, morele ontwikkeling, koelbloedigheid, AMI, ICU, DOCI

3 Morele emoties zijn een belangrijke factor in ons morele gedrag. De negatief gewaardeerde emoties zoals schaamte, vernedering en schuld dienen als feedback op ons morele gedrag (Tangney, Stuewig, & Mashek, 2007). Bij het nemen van een morele beslissing of bij het vertonen van moreel gedrag houden we al rekening met de emoties die we als gevolg hiervan zullen ervaren. Wanneer een persoon verwacht schaamte te voelen bij het nemen van een beslissing, kan dit zijn gedrag beïnvloeden (Tangney et al., 2007). Sommige mensen zijn sterker geneigd bepaalde emoties te ervaren. Iemand die erg gevoelig is voor schaamte, zal meer geneigd zijn mogelijk anticiperende gevoelens van schaamte als gevolg van een daad mee te nemen in zijn beslissing om de daad uit te voeren (Tangney et al., 2007). Er zijn verschillende theorieën over wat precies het onderscheid is tussen schaamte en schuld. In de literatuur wordt de theorie dat schaamte betrekking heeft op de evaluatie van je zelfbeeld (ik heb dat gedaan) en schuld op de daad die je verricht hebt (ik heb dat gedaan) het meest ondersteund. Schaamte wordt over het algemeen als erger ervaren omdat het een aanslag doet op het zelfbeeld en het gevoel van eigenwaarde (Tangney et al, 2007; Tracy & Robins, 2004). Gevoelig zijn voor schuld is negatief gerelateerd aan antisociaal en risicovol gedrag en personen die geneigd zijn schuldgevoelens te ervaren geven aan minder criminele activiteiten te begaan (Tangney et al., 2007). Kinderen die in de vijfde klas gevoelig waren voor het hebben van schuldgevoelens, zonder daarbij schaamte te voelen, worden op latere leeftijd minder vaak gearresteerd, veroordeeld of geïnterneerd wanneer gecontroleerd wordt voor familie inkomen en opleidingsniveau van de moeder (Dearing, Stuewig, & Tangney, 2005). Ook bij volwassenen die een hoog risico hebben op crimineel of immoreel gedrag blijkt gevoeligheid voor schuld een beschermende factor. Gevangenen die geneigd zijn zich schuldig te voelen hebben minder kans op recidive en drugsgebruik in het eerste jaar na vrijlating (Tangney, Mashek, & Stuewig, 2006). Schaamte daarentegen blijkt positief gerelateerd te zijn aan illegaal, risicovol of anderszins problematisch gedrag (Dearing et al., 2005; Tangney et al., 2006). Het lijkt er dus op dat de emoties die men ervaart invloed hebben op moreel handelen (Dearing et al., 2005; Tangney et al., 2006). Hoe

4 emoties een rol spelen in moreel oordelen en moreel handelen is al ruime tijd onderwerp van discussie. Eén theorie stelt dat een moreel oordeel geleid wordt door intuïtie en emotie samen, het zogenaamde onderbuikgevoel. Dit idee is recentelijk veelvuldig onderzocht, onder andere door Lerner en Keltner (2001). Zij vonden dat mensen die gevoelens van angst ervaren meer pessimistisch zijn in hun beslissing dan mensen in een neutrale toestand. Personen die boos of blij zijn nemen juist meer optimistische beslissingen. Daarnaast is gevonden dat gevoelens van walging ervoor zorgen dat men een extremer moreel oordeel velt (Ugazio, Lamm, & Singer, 2012; Wheatley & Haidt, 2005). Een tweede visie op de rol van emoties is onderzocht door gebruik te maken van MRI scans. Een deelnemer krijgt verschillende scenario's voorgelegd, waarin hij de kans krijgt om meerdere levens te redden ten koste van het leven van één persoon. In het onpersoonlijke scenario moet de persoon een schakelaar omzetten om een persoon te doden. Hiermee worden vijf anderen gered van de dood. In het persoonlijke scenario zou de proefpersoon een man van een brug duwen om vijf anderen te redden. Dit leidt over het algemeen tot een verschil in handelen; mensen zijn minder bereid te handelen in het persoonlijke scenario (Greene, Sommerville, Nystrom, Darley, & Cohen, 2001). Uit neuroimaging gegevens blijkt dat bij het maken van beslissingen in het persoonlijke dilemma voornamelijk emotionele hersengebieden actief zijn. In het onpersoonlijke dilemma zijn cognitieve hersengebieden actief (Greene, Nystrom, Engell, Darley, & Cohen, 2004; Greene et al., 2001). Het lijkt er dus sterk op dat cognitieve processen een rol spelen in de uitkomst van een beslissing, en emotionele processen een rol spelen bij de evaluatie van de manier waarop de uitkomst tot stand komt. Onderzoek van Valdesolo en DeSteno (2006) ondersteunt deze resultaten. Wanneer personen met een positief, opgewekt gevoel een beslissing moeten nemen in het persoonlijke dilemma, beoordelen zij het duwen van de man als meer acceptabel dan personen die in een neutrale staat verkeren. Bij het beoordelen van het onpersoonlijke dilemma werd geen verschil gevonden. In een andere studie beoordeelden personen met bilaterale schade aan de ventromediale prefrontale cortex (vmpfc) de handeling in het persoonlijke dilemma als meer moreel acceptabel dan deelnemers

5 zonder deze hersenschade. Bij het beoordelen van het onpersoonlijke dilemma werd geen verschil gevonden (Koenigs et al., 2007). Schade aan de ventromediale prefrontale cortex leidt tot problemen met emotie regulatie en het reageren op emoties. Moll en de Oliveira-Souza (2007) geven een verklaring voor dit verschil. Patiënten met vmpfc schade zijn minder tot niet in staat om prosociale morele gevoelens te ervaren. Hierdoor beoordelen zij morele dilemma s uit het oogpunt van wat het meest nuttig is. Wanneer emotionele gebieden in de hersenen verminderde invloed hebben, verandert het oordeel over het persoonlijke dilemma. Een andere theorie is dat morele oordelen geveld worden op basis van intuïtie, zonder dat emotie daar een rol in speelt. Volgens deze theorie worden emotionele en cognitieve processen pas geactiveerd nadat een moreel oordeel is geveld of een morele beslissing is genomen (Huebner, Dwyer, & Hauser, 2006). Uit onderzoek is gebleken dat psychopaten, ondanks hun gebrekkige emotionele verwerking, acties in een onpersoonlijk dilemma als meer acceptabel bestempelen dan in een persoonlijk dilemma, hetgeen overeenkomt met het response-patroon bij gezonde deelnemers (Cima, Tonnaer, & Hauser, 2010; Jones, Happé, Gilbert, Burnett, & Viding, 2010). Psychopaten hebben een gebrekkige affectieve verwerking (Blair, 2005), maar ondanks hun gebrekkige emotionele ontwikkeling weten zij wat juist zou zijn. Emoties zouden dan geen rol spelen in het vellen van een moreel oordeel. Onderzoek bij psychopaten biedt mogelijkheden om de rol van emoties in morele oordelen te verduidelijken. Psychopaten weten hoe ze moreel moeten handelen, maar negeren de gevoelens van anderen en laten weinig medeleven en empathie zien. Het verplaatsen in anderen, voelen wat zij voelen en hier waarde aan hechten wordt affectieve moraliteit genoemd. Schaamte, schuld en empathie zijn hierbij de belangrijkste morele emoties (Eisenberg, 2000). Cognitieve moraliteit houdt in dat men zich voor kan stellen hoe een ander zich voelt, zonder zelf de emotie te ervaren (Feilhauer, Cima, Benjamins, & Muris, 2013). De affectieve kenmerken van psychopathie (oppervlakkige emoties, onverschilligheid en een gebrek aan empathie en spijt) worden 'callous-unemotional traits' (CUtrekken) genoemd en deze persoonlijkheidskenmerken vormen de belangrijkste componenten van

6 psychopathie. Uit onderzoek van Kahn, Byrd en Pardini (2013) blijkt dat deze kenmerken een belangrijke voorspeller zijn van crimineel en immoreel gedrag. Volwassenen die hoog scoren op CU trekken vertonen ernstigere en meer chronische patronen van antisociaal gedrag. Daarbij is de kans op recidive groter. Wanneer gecontroleerd wordt voor eerder crimineel gedrag en andere risicofactoren blijven de CU-trekken een belangrijke voorspeller van crimineel gedrag (Kahn et al., 2013). In de huidige studie wordt onderzoek gedaan naar de samenhang tussen affectieve moraliteit, CUtrekken en gedrag. Onderzocht wordt of jongeren die hoog scoren op de CU trekken weten hoe men zich in een bepaalde situatie zou moeten voelen. Vervolgens wordt gekeken hoe zij aangeven zich zelf in dergelijke situaties te voelen. Verwacht wordt dat jongeren met hoge mate van CU-trekken wel weten hoe anderen zich zouden moeten voelen en dat zij daarin dan niet verschillen van jongeren met lage mate van CU-trekken. Daarnaast wordt verwacht dat jongeren met hoge mate van CU-trekken aangeven zichzelf anders te voelen ofwel een andere emotie verwachten te ervaren, in tegenstelling tot jongeren met lage mate van CU-trekken. Uit onderzoek van Cimbora en McIntosh (2010) blijkt dat jongeren die veel onaangepast gedrag vertonen, aangeven zich minder schuldig en angstig en meer opgewonden en blij te voelen na het vertonen van antisociaal gedrag dan gezonde jongeren. Tot slot wordt gekeken hoe dit eventuele verschil zich uit in gedrag. Verwacht wordt dat jongeren met hoge mate van CU-trekken vaker aangeven een immorele daad nog eens uit te voeren dan jongeren met een lage mate van CU-trekken. Ook wordt gekeken of een ouder of leerkracht van de jongere een hogere mate van gewetenloosheid in het gedrag rapporteert wanneer de jongere een hoge mate van CU-trekken heeft. Tot op heden wordt in de meeste studies naar dit onderwerp gebruik gemaakt van zelfrapportage. Jongeren geven zelf aan hoe zij zich verwachten te voelen na een immorele daad. In dit onderzoek wordt, naast data verkregen door zelfrapportage, gebruik gemaakt van scores die toegekend zijn door de ouder of leerkracht. De ouder of leerkracht geeft aan of een jongere spijt toont, meeleeft met anderen, emoties toont et cetera. Verwacht wordt dat jongeren die een hoge mate van CU-trekken hebben, volgens de ouders of leerkracht ook hoog

7 scoren op gewetenloosheid in het gedrag. Het doel van deze studie is om bij te dragen aan de theorie dat psychopaten, ondanks hun gebrekkige emotionele ontwikkeling, weten wat goed en fout is maar hier niet naar handelen. Methode Deelnemers Het onderzoek is afgenomen bij 83 jongeren (41 jongens, 42 meisjes) van jaar oud (M=15.57, SD=1.51). De meerderheid van de jongeren zit op HAVO of VMBO (respectievelijk 57.8% en 34.9%). Onder de jongeren was één persoon met ADHD, de overige deelnemers hebben geen stoornis. Er zijn geen jongeren uitgesloten van deelname. In het huidige onderzoek wordt gebruik gemaakt van twee van de zeven tests die door de ondervraagden zijn ingevuld. Procedure Er is contact opgenomen scholen in het zuiden van Nederland en hiervan hebben zich 83 jongeren gemeld voor deelname. Zowel de ouders als de leerlingen zelf hebben een informatiebrief en toestemmingsformulier ontvangen. Alle ouders en jongeren hebben toestemming gegeven om deel te nemen. Alle jongeren zijn tegelijkertijd getest. De vragen en morele dilemma's waren uitgeschreven, jongeren konden de vragenlijst volledig zelfstandig invullen. De proefleider was gedurende de hele testperiode aanwezig om toezicht te houden en eventuele vragen van deelnemers te beantwoorden. Het afnemen van het onderzoek duurde ongeveer 60 minuten. Materiaal Affectieve en cognitieve moraliteit is gemeten met behulp van de AMI: Affective Morality Index (Cimbora & McIntosh, 2010). Deze lijst bestaat uit tien korte beschrijvingen van jongens die antisociale daden plegen, bijvoorbeeld het stelen van een CD, een gevecht beginnen en een leraar uitschelden. Jongeren geven na het lezen van een beschrijving aan hoe blij, opgewonden, bang, schuldig of boos de persoon in de beschrijving zich voelt. Indien van toepassing kunnen zij aangeven welke andere emotie de persoon volgens hen voelt. De schaal loopt van 1 (helemaal niet) tot 4 (heel erg). Ook wordt gevraagd of de deelnemer verwacht dat de persoon in de beschrijving de

8 handeling nog eens doet. Deze schaal loopt van 1 (zeker niet) tot 4 (zeker wel). Tot slot vraagt de AMI om aan te geven hoe de deelnemer denkt dat de meeste mensen zich zouden voelen na het plegen van de beschreven daad op een schaal van 1 (absoluut niet oké) tot 4 (helemaal oké). Feilhauer et al. (2013) hebben hier nog twee vragen aan toegevoegd die ook in dit onderzoek gebruikt zijn. Deelnemers werd gevraagd aan te geven hoe blij, opgewonden, bang, schuldig zij zich zelf zouden voelen na het plegen van de daad. Ook hier is ruimte om eventuele andere emoties te noteren. Als laatste geven deelnemers aan of zij de handeling nogmaals zouden uitvoeren. Voor beide vragen wordt dezelfde schaal gehanteerd als bij de AMI. De Cronbach's alphas van de schalen 'anderen' en 'zelf' zijn in het huidige onderzoek respectievelijk.80 en.84. De mate waarin deelnemers CU-trekken vertonen is bepaald met de ICU: Inventory of Callous- Unemotional Traits (Feilhauer, Cima, & Arntz, 2012) Deze lijst bestaat uit 24 items die gescoord worden op een schaal die loopt van 0 (helemaal niet waar) tot 3 (helemaal waar). De totaalscore van de items is een valide meting om een indicatie te geven van de CU traits (Feilhauer et al., 2012). De Cronbach's alpha van de totale schaal is.75 in het huidige onderzoek. Om na te gaan of een gebrekkige affectieve moraliteit ook door de ouders of leerkracht gerapporteerd wordt, wordt de ouder of leerkracht van de jongere gevraagd om de DOCI (Development of Conscience Interview) in te vullen. De DOCI is een scoringslijst waarop de beoordelaar voor verschillende gedragingen aan kan geven of een jongere deze vaak/regelmatig, soms of niet vertoont. De Cronbach's alpha van de gebruikte schaal is.92 in het huidige onderzoek. Resultaten Emotie Om na te gaan of er verschillen zijn in de emoties die jongeren zelf verwachten te ervaren en de emoties die zij anderen toekennen zijn een aantal paired sample t-tests uitgevoerd. Hierbij worden

9 de scores die jongeren anderen geven per emotie vergeleken met de scores die zij zichzelf geven per emotie. Jongeren geven aan dat zij verwachten zich minder blij t(81) = 11,79, p=.000 en opgewonden t(81) = 9.62, p=.000 te voelen dan anderen na het plegen van een immorele daad. Daarnaast geven zij aan dat zij verwachten zich schuldiger t(81) = -9,84, p=.000 en angstiger t(81) = -5,11, p=.000. te voelen dan anderen. Op boosheid verwachten jongeren niet te verschillen van anderen t(81) = -.52, p=.608. Om te bepalen of koelbloedigheid een effect heeft op wat jongeren verwachten dat zij zelf zullen voelen en wat zij verwachten dat anderen zullen voelen na het plegen van een immorele daad worden de verschilscores per emotie berekend door de score die jongeren zichzelf geven af te trekken van de score die zij anderen geven. Om de jongeren in te kunnen delen in groepen met hoge versus lage CU-trekken, is de mediaan van de ICU bepaald. Jongeren die onder of gelijk aan de mediaan, van 42 scoren worden als niet koelbloedig ingedeeld en jongeren die boven 42 scoren als koelbloedig. Om te bepalen of er in de analyses gecontroleerd moet worden voor geslacht en/of leeftijd, is onderzocht of geslacht en leeftijd een effect hebben op koelbloedigheid. Uit de onafhankelijke samples t-test blijkt dat er een significant effect is van geslacht, waarin de jongens significant hoger scoren dan de meisjes t(80) = 2,724, p=.008. Met betrekking tot leeftijd werd geen significant effect gevonden (p=.698). Om na te gaan of koelbloedige jongeren weten hoe men zich zou moeten voelen na het plegen van een immorele daad is een MANCOVA uitgevoerd. Hieruit blijkt dat koelbloedige jongeren niet significant verschillen van niet-koelbloedige jongeren wanneer zij aangeven hoe zij verwachten dat een ander zich voelt bij het plegen van een immorele daad, alle F's < 1.34 en alle p's >.25. Voor boosheid werd wel een significant verschil gevonden in de zin dat de koelbloedige jongeren minder boosheid aangaven dan de niet-koelbloedige jongeren (boosheid: F(1,79)=2,82, p=.0097). Wanneer vervolgens met een ANCOVA met geslacht als covariaat per emotie gekeken wordt of

10 jongeren met een hoge mate van CU-trekken significant verschillen van jongeren met lage mate van CU-trekken in de emotie die zij zelf verwachten te ervaren, blijkt dat de koelbloedige jongeren alleen significant verschillen op hun verwachte ervaring van angst (F(1,79)=4.99, p=.028) en schuld (F(1,79)=6.68, p=.012). De verschillen op blijdschap (F(1,79)=2.90, p=.093), boosheid(f(1,79)=.35, p=.557) en opwinding (F(1,79)=2.25, p=.137) zijn niet significant. Jongeren met hoge mate van CU-trekken scoren gemiddeld lager op angst en schuld dan jongeren met lage met van CU-trekken (zie tabel 2). Met een MANCOVA waarbij gecontroleerd werd voor geslacht is onderzocht of koelbloedigheid een effect heeft op het verschil dat jongeren verwachten tussen hun eigen ervaring en de ervaring van anderen na het plegen van een immorele daad. Koelbloedigheid heeft een significant effect op het verschil dat jongeren verwachten tussen hun eigen ervaring van blijdschap, F(1,79) = 7,84, p=.006, schuldgevoel, F(1,79) = 6,07, p=0.016, opgewonden zijn, F(1,79) = 8,71, p=.004, en angst F(1,79) = 5,49, p=0.022 en die van anderen. Er is geen significant effect op het verschil in boosheid die jongeren zelf verwachten te ervaren en wat zij verwachten dat anderen ervaren F(1,79) =.46, p=.498. Bij koelbloedige jongeren is het verschil tussen hoe blij, opgewonden, bang of schuldig zij zich verwachten en wat zij verwachten dat anderen voelen kleiner dan bij niet koelbloedige jongeren (zie tabel 1). De koelbloedige jongeren scoren gemiddeld hoger op blijdschap en opwinding en lager op angst en schuld dan niet koelbloedige jongeren. Gedrag Om te bepalen of er verschillen zijn in de mate waarop jongeren aangeven een immorele daad nog eens te begaan is een t-test uitgevoerd. Jongeren achten de kans dat zij een immorele daad nog eens verrichten kleiner dan de kans dat anderen een immorele daad nog eens verrichten: t(81) = 17,87, p=.000. Om na te gaan of jongeren met een hoge mate van CU-trekken vaker aangeven een immorele daad nog eens uit te voeren is een ANCOVA uitgevoerd met geslacht als covariaat. Jongeren met een

11 hoge mate van CU-trekken geven significant vaker aan dat zij de immorele daad nog eens zouden uitvoeren F(1,79) = 8.43, p=.005. Om na te gaan of jongeren met een hoge mate van CU-trekken ook als gewetenlozer beoordeeld worden door de ouders of leerkracht is een ANCOVA gedaan met geslacht als covariaat. Hieruit blijkt dat jongeren die hoog scoren op CU-trekken gemiddeld wel hoger scoren op gewetenloosheid door de ouders of leerkracht, maar dit verschil is niet significant (F(1,79)=1.20, p=.277). Discussie Dit onderzoek heeft als doel bij te dragen aan de theorie dat psychopaten wel weten wat ze zouden moeten voelen, maar dat zij zelf andere emoties ervaren. Uit de resultaten blijkt dat jongeren met een hoge mate van CU-trekken wel weten hoe zij zich zouden moeten voelen. Wanneer koelbloedige jongeren aangeven hoe zij denken dat een ander zich voelt na het plegen van een immorele daad verschilt die verwachting niet van die van nietkoelbloedige jongeren. Wanneer vervolgens gekeken wordt of koelbloedige jongeren verschillen van niet-koelbloedige jongeren in de emotie die zij zelf verwachten te ervaren, blijkt dat zij alleen van elkaar verschillen in de mate waarin zij angst en schuld ervaren. Koelbloedige jongeren ervaren minder angst en schuld dan niet-koelbloedige jongeren. Dit is deels in overeenstemming met de resultaten uit het onderzoek van Cimbora en McIntosh (2010), waarin gevonden werd dat jongeren die veel onaangepast gedrag vertonen lagere waarden van angst- en schuldgevoelens rapporteren. De resultaten van het huidige onderzoek zijn in strijd met eerder onderzoek van Feilhauer et al. (2013), waarin werd gerapporteerd dat jongeren met veel onaangepast gedrag zich ook blijer en meer opgewonden voelen. Jongeren met een lage mate van CU-trekken verwachten dat anderen zich minder angstig en schuldig voelen na het plegen van een immorele daad dan zij zelf zouden doen. Ook verwachten zij dat anderen meer blijdschap en opwinding ervaren dan zijzelf. Jongeren met een hoge mate van CU-trekken verwachten dat er minder verschillen zijn tussen de emoties die zij ervaren en de emoties die anderen ervaren. Dit lijkt in tegenstrijd met de literatuur (Cimbora &

12 McIntosh, 2010), echter is het zo dat de niet-koelbloedige jongeren een groter verschil rapporteren omdat zij verwachten zich nog schuldiger en angstiger, en juist minder blij en opgewonden te voelen dan anderen na het plegen van een immorele daad. Koelbloedige jongeren verwachten dus dat hun emotionele reactie meer overeenkomt met die van anderen, waar niet-koelbloedige jongeren juist verwachten dat anderen een minder morele emotionele reactie hebben dan zijzelf. Deze resultaten zijn mogelijk te verklaren met het feit dat in het huidige onderzoek gebruik is gemaakt van gezonde jongeren. Onderzoek waaraan psychopathische jongeren deelnemen, kan meer duidelijkheid geven over het verband tussen koelbloedigheid en de emoties die jongeren zelf verwachten te ervaren na het plegen van een immorele daad. De invloed van koelbloedigheid op gedrag is ook onderzocht. Jongeren met een hoge mate van CUtrekken geven significant vaker aan dat zij een immorele daad nog eens zouden uitvoeren. Dit is in overeenstemming met het onderzoek van Kahn et al. (2013), waarin gevonden werd dat een hoge mate van CU-trekken gepaard gaat met een grotere kans op recidive. Jongeren met een hoge mate van CU-trekken worden niet significant als gewetenlozer beoordeeld door de ouders of leerkracht. De jongeren in deze steekproef zijn dan ook niet dusdanig gewetenloos dat zij psychopathisch te noemen zijn. Om het verband tussen koelbloedigheid en gewetenloos gedrag dat geobserveerd wordt door de ouders of leerkracht verder te onderzoeken zou het verstandig zijn dit onderzoek te herhalen met jongeren waarbij een psychopathische stoornis is vastgesteld. Wellicht zijn er nog andere verklaringen te bedenken waarom ouders of leerkrachten een jongere niet als gewetenloos bestempelen, terwijl de persoon toch een hoge mate van CU-trekken heeft. Een alternatieve verklaring is dat psychopaten hun ware aard niet laten zien. Ze weten immers wat de juiste emotionele reactie is. Een andere verklaring is dat personen die hoog scoren op CU-trekken in staat zijn om het beeld dat anderen van hen hebben te manipuleren. Naar deze en eventuele andere verklaringen is verder onderzoek nodig. In de huidige studie zijn een aantal punten aan te wijzen die in vervolgonderzoek verbeterd zouden kunnen worden. De afname van de tests is niet optimaal gestandaardiseerd. De tests werden door

13 verschillende proefleiders op verschillende locaties en onder verschillende omstandigheden afgenomen. Dit kan de resultaten hebben beïnvloedt. Veel jongeren gaven aan dat zij de testbatterij te lang vonden. Hierdoor zou het zo kunnen zijn dat de tests niet zo serieus zijn ingevuld als verwacht wordt. Een pluspunt is dat de samenstelling van de steekproef erg divers is; er zijn verschillende opleidingsniveaus en leeftijden in opgenomen. In de toekomst kan onderzoek gedaan worden naar het verband tussen schaamte en koelbloedigheid. Zoals beschreven is gevoelig zijn voor schaamte positief gerelateerd aan crimineel en risicovol gedrag (Dearing et al., 2005; Tangney et al., 2006). Jongeren die hoog scoren op koelbloedigheid scoren mogelijk hoger op schaamte, wat kan leiden tot crimineel gedrag en een grotere kans op recidive. Schaamte is daarom een belangrijke factor om in vervolgonderzoek op te nemen. Dit is tevens een beperking van de huidige studie. Gezien schaamte een risicofactor is voor crimineel gedrag en recidive, is het verstandig deze emotie ook op te nemen in volgend onderzoek. Literatuur Blair, J., Mitchell, D., & Blair, K. (2005). The Psychopath: Emotion and the Brain. Malden, Blackwell Publishing. Cima, M., Tonnaer, F., & Hauser, M.C. (2010). Psychopaths know right from wrong but don't care. Social Cognitive & Affective Neuroscience, 5, doi: /scan/nsp051 Cimbora, D.M., & McIntosh, D.N. (2010). Emotional Responses to Antisocial Acts in Adolescent Males With Conduct Disorder: A Link to Affective Morality. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 32, doi: /S JCCP3202_16 Dearing, R.L., Stuewig, J., & Tangney, J.P. (2005). On the importance of distinguishing shame from guilt: Relations to problematic alcohol and drug use. Addictive Behaviors, 30, doi: /j.addbeh Eisenberg, N. (2000). Emotion, Regulation, and Moral Development. Annual Review of Psychology, 51, doi: /annurev.psych

14 Feilhauer, J., Cima, M., & Arntz, A. (2012). Assessing callous-unemotional traits across different groups of youths: Further cross-cultural validation of the Inventory of Callous-Unemotional Traits. International Journal of Law and Psychiatry, 35, doi: /j.ijlp Feilhauer, J., Cima, M., Benjamins, C., & Muris, P. (2013). Knowing Right from Wrong, but Just Not Always Feeling it: Relations Among Callous-Unemotional Traits, Psychopathological Symptoms, and Cognitive and Affective Morality Judgments in 8- to 12-Year-Old Boys. Child Psychiatry and Human Development, 44, doi: /s Greene, J.D., Nystrom, L.E., Engell, A.D., Darley, J.M., & Cohen, J.D. (2004). The Neural Bases of Cognitive Conflict and Control in Moral Judgment. Neuron, 44, Greene, J.D., Sommerville, R.B., Nystrom, L.E., Darley, J.M., & Cohen, J.D. (2001). An fmri Investigation of Emotional Engagement in Moral Judgment. Science, 293, doi: /science Huebner B., Dwyer S., & Hauser M. (2006). The role of emotion in moral psychology. Trends in Cognitive Sciences, 13, 1-6. doi: Jones, A.P., Happé, F.G.E., Gilbert, F., Burnett, S., & Viding, E. (2010). Feeling, caring, knowing: different types of empathy deficit in boys with psychopathic tendencies and autism spectrum disorder. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 51, doi: /j x Kahn, R.E., Byrd, A.L., & Pardini, D.A. (2013). Callous-Unemotional Traits Robustly Predict Future Criminal Offending in Young Men. Law and Human Behavior, 37, doi: /b Koenigs, M., Young, L., Adophs, R., Tranel, D., Cushman, F., Hauser, M., & Damasio, A. (2007). Damage to the prefrontal cortex increases utilitarian moral judgements. Nature, 446, doi: doi: /nature05631 Lerner, J.S., & Keltner, D. (2001). Fear, Anger, and Risk. Journal of Personality and Social

15 Psychology, 81, doi: //O Moll, J., & de Oliveira-Souza, R. (2007). Moral judgments, emotions, and the utilitarian brain. TRENDS in Cognitive Science, 11, doi: /j.tics Tangney, J.P.,, Mashek, D., & Stuewig, J. (2006). Working at the social-clinical-communitycriminology interface: The George Mason Univeristy inmate study. Journal of Social and Clinical Psychology, 26, doi: /jscp Tangney, J.P., Stuewig, J., & Mashek, D.J. (2007). Moral Emotions and Moral Behavior. Annual Review of Psychology, 58, doi: /annurev.psych Tracy, J.L., & Robins, R.W. (2004). Putting the Self Into Self-Conscious Emotions: A Theoretical Model. Psychological Inquiry, 15, doi: /s pli1502_01 Ugazio, G., Lamm, C., & Singer, T. (2012). The Role of Emotions for Moral Judgments Depends on the Type of Emotion and Moral Scenario. Emotion, 12, doi: /a Valdesolo, P., & DeSteno, D. (2006). Manipulations of Emotional Context Shape Moral Judgment. Psychological Science, 17, doi: /j x Wheatley, T., & Haidt, J. (2005). Hypnotic Disgust Makes Moral Judgments More Severe. Psychological Science, 16, doi: /j x

16 Tabel 1 Verschilscores van de gemiddelden tussen hoe blij, schuldig, opgewonden of angstig koelbloedige jongeren (N=38) en niet-koelbloedige jongeren (N=44) zich zelf verwachten te voelen en hoe zij verwachten dat anderen zich voelen Gemiddelde verschil Standaardfout Blijdschap niet koelbloedig koelbloedig tussen zelf en anderen Schuld niet koelbloedig koelbloedig Opwinding niet koelbloedig koelbloedig Angst niet koelbloedig koelbloedig

17 Tabel 2 Gemiddelde scores van jongeren op Angst en Schuld per groep, koelbloedig (N=38) en nietkoelbloedig (N=44) Gemiddelde score Standaardfout Angst niet-koelbloedig koelbloedig Schuld niet-koelbloedig koelbloedig