Angst in (inter)actie: een experiëntiële workshop over angst en spanning in de psychotherapeut

Transcriptie

1 Angst in (inter)actie: een experiëntiële workshop over angst en spanning in de psychotherapeut Remy de Gouw en Jacqueline van der Linden * There s a crack in everything, that s how the light gets in (Uit: L. Cohen, Anthem) Samenvatting Dit artikel is een bewerking van een experiëntiële workshop waarbij de focus ligt op angst en spanning binnen de therapeut. De workshop biedt de mogelijkheid aan therapeuten om signalen van eigen spanning te detecteren. De therapeut ontwikkelt tijdens de workshop diepgaander contact met de eigen, unieke sensitiviteit en de herkomst daarvan. Verder ontdekt hij hoe deze op een positieve manier in te zetten in de therapeutische interactie via een gedragsexperiment. De ondervinding is dat de workshop verrassende en verfrissende ervaringen teweegbrengt en bevrijdend voelt, wanneer men komt tot een nieuw handelen en een authentieker contact met de cliënt. We lichten in dit artikel het proces van de workshop toe en geven hierbij onze theoretische en wetenschappelijke inspiratiebronnen prijs. We sluiten af met suggesties voor de praktijk, zoals de toepasbaarheid in intervisie en supervisie. Trefwoorden: angst, workshop, zelfreflectie, supervisie Inleiding In dit artikel beschrijven we onze workshop, die zich richt op angst- en spanningsgevoelens bij de therapeut. We gaan ervan uit dat angst, die wij zelf in therapieën ervaren, herkenbaar is voor veel therapeuten. Dit vermoeden wordt bevestigd door onderzoek waaruit blijkt dat 80 tot 90 procent van bevraagde therapeuten negatieve * Remy de Gouw is als psycholoog-psychotherapeut werkzaam bij Conciente, Praktijk voor psychotherapie te Antwerpen en bij CGG Ahasverus, K&J team Vilvoorde. Daarnaast is hij ook betrokken als leertherapeut en supervisor bij verschillende psychotherapieopleidingen. * Jacqueline van der Linden is psycholoog-psychotherapeut en supervisor voor kinder- en jeugdpsychotherapeuten in opleiding. Zij is werkzaam bij Conciente, Praktijk voor psychotherapie te Antwerpen en bij Indigo Brabant, praktijk in de basis-ggz te Breda.

2 gevoelens rapporteren tijdens het uitvoeren van hun therapeutisch werk. Angst en boosheid zijn hierbij de meest voorkomende emoties (Rober, 2011). Rober stelt zelfs dat: (...) experiencing negative emotions is an inescapable part of the messy and unpredictable process of therapy and should not be considered as a sign of being a bad or inexperienced therapist. (p. 234) Als kindertherapeuten worden we opgeleid om het proces van het kind te volgen en te begeleiden, en niet om onze eigen impulsen te volgen. Tegelijkertijd wél om authentiek te zijn in het contact met de cliënt. Dit leidt soms tot incongruentie. Wij willen duidelijk maken, dat het volgen van onze eigen impulsen, mits dit op een goede manier gebeurt, juist bevrijdend kan werken en iets nieuws kan inbrengen in de therapie, waar de cliënt baat bij heeft. De ambitie was om in de workshop een verdiepingsproces in gang te zetten dat deelnemende therapeuten terug op scherp zet of iets nieuws van zichzelf doet ontdekken, zowel voor beginnende als ervaren therapeuten. De eigen angst/spanning weerspiegelt een unieke en specifieke gevoeligheid van de therapeut. Deze krijgt aandacht, wordt onderzocht en toegeëigend en ten slotte gebruikt als therapeut-eigen gereedschap. De definiëring van angst en spanning interpreteren we hierbij breed: in het Engels kan onderscheid worden gemaakt tussen anxiety en fear (Greenberg & Paivio, 1997). Fear verwijst volgens Greenberg en Paivio naar een sterk onaangenaam gevoel, dat overlevingsgericht is en voorbereidt op (dreigend) fysiek gevaar. Anxiety daarentegen is een algemenere reactie op symbolische, psychologische of sociale stimuli in plaats van een rechtstreeks fysiek gevaar. De angstige spanning waar wij in dit artikel over spreken wordt het best benaderd door de definitie van anxiety. Greenberg en Paivio beschrijven mooi hoe vooral anxiety een motivationele beweging in zich heeft die belemmerend, maar ook positief kan werken: Anxiety also is a key motivator of human action and interaction. The capacity to experience anxiety is almost synonymous with the capacity to plan for the future, and the increased arousal associated with anxiety can enhance performance. Anxiety also can be experienced as excitement depending on how one views the situation. For example, stage fright can either be seen as preparatory excitement or debilitating anxiety. Anxiety is debilitating and dysfunctional when it is intense and chronic, when people are continually anticipating dangers or expecting threats of the past to repeat themselves. (1997, p. 194) Angst in (inter)actie 117 Het uitgangspunt van angst en spanning als centrale motivator gebruiken we als motor én brandstof voor de workshop. De volgende zin opent de workshop en zet de toon voor het karakter en werkwijze die we beogen: een ervaringsgericht zelfonderzoek via een experiment.

3 Dit is een angstlabo. Het idee voor deze workshop komt voort uit onze eigen ervaringen van angstige momenten in therapie en onze nieuwsgierigheid om manieren te vinden om deze ervaring op een positieve manier te gebruiken in therapie. Algemene beschrijving van de workshop Remy de Gouw en Jacqueline van der Linden 118 We beschrijven eerst globaal de opbouw en het verloop van de workshop zodat de lezer zich hier een beeld van kan vormen. We beperken ons hier tot een algemene beschrijving van wat we doen. Vervolgens beschrijven we gedetailleerder hoe we dit doen (procesbeschrijving van de workshop) en wat ons achterliggende theoretischwetenschappelijke kader is. De deelnemers maken duo s en krijgen de opdracht om een korte spelimprovisatie te doen met spelmateriaal dat door ons is klaargelegd (dierfiguurtjes, poppetjes, objecten). Eén deelnemer is daarbij in de (dubbel)rol van cliënt en facilitator, de ander in de rol van therapeut. De bedoeling van het spel is dat het emotionele reacties bij de therapeut uitlokt die we verder zullen exploreren. Wanneer het spel wordt stopgezet voor het exploratie- en reflectieproces van de therapeut, neemt de cliënt de rol van facilitator op zich die de therapeut actief begeleidt in diens proces. Een mogelijke opkomende reactie in de therapeut is bijvoorbeeld een (vaag) gevoel van spanning, merkbaar door een licht samenknijpen van de buik. Via enkele interventies, die we de deelnemers aanreiken, wordt allereerst scherpgesteld : de emotionele reacties van de therapeut worden duidelijker voelbaar gemaakt en daardoor beter in beeld gebracht voor de therapeut zelf. Als dit in voldoende mate lukt en de therapeut de uitgelokte emotionele reactie beter en ten volle voelt, gaan we een stap verder. De therapeut probeert, met hulp, een brug te slaan tussen de actuele emotionele reactie en vroegere ervaringen. Via tussenstappen zoekt de therapeut dus uit hoe de actuele emotionele reactie verbonden is met de persoonlijke ervaringen, herinneringen en beelden in zijn of haar leven. Wanneer deze verbinding voldoende verduidelijkt is, wordt de emotionele reactie helderder en krijgt deze meer betekenis. Als voorlaatste stap wordt uitgezocht of de therapeut bereid is om te gaan experimenteren met de opgekomen gevoelens in het spel. De therapeut bedenkt hiertoe mogelijke interventies die kunnen worden uitgeprobeerd. Hij baseert zich hierbij op de ervaringen en inzichten die zich in de voorgaande stappen hebben ontvouwd. Als laatste stap krijgt de therapeut daadwerkelijk de kans om hiermee te experimenteren. Hetzelfde fantasiespel wordt nu herspeeld, maar nu probeert de therapeut de voorgenomen interventie(s) uit om na te gaan wat dit teweeg brengt in het spelverloop, bij de cliënt, bij zichzelf en in de relatie. Ter afsluiting wordt er in de duo s en in de grotere groep gereflecteerd op de ervaringen en inzichten die zich doorheen het proces hebben voorgedaan.

4 Theoretische achtergrond: het experiëntiëel-reflectief raamwerk De therapeut-sensitiviteit staat zoals gezegd centraal. Vanuit de eigen voorgeschiedenis is een therapeut gevoelig voor bepaalde signalen bij de ander (in concreto het kind in therapie). Hiermee verbonden zijn reactiepatronen (actietendensen) vanuit deze persoonlijke emotieschema s. De sensitiviteit is therapeut-specifiek en daardoor uniek; een andere therapeut heeft andere gevoeligheden en is sensitief voor andere signalen. Het is dus interessant om deze individueel te verkennen. De architectuur van de workshop om tot dit zelfonderzoek te komen inspireerden we op de emotietheorie en op het therapeutisch (emotiegericht) taakmodel van de emotion-focused therapy (EFT), ontwikkeld en beschreven door Elliot, Watson, Goldman en Greenberg (2004). Het verloop van de workshop is visueel voor te stellen als een spiraal die de diepte in gaat. Deelnemers worden naar hun emotionele spoor geleid, volgen dit spoor, reflecteren daarop en komen tot nieuw handelen. Greenberg (2010) stelt: A defining feature of EFT is that intervention is marker guided and process directive (p. 35). We activeren in de workshop dan ook een marker en faciliteren de bijhorende procestaken. Takens (2013) vertaalt een marker als volgt: Markers zijn te beschouwen als processignalen, waarbij de cliënt op een specifiek onderliggend probleem c.q. problematische verwerking van iets stuit en de bereidheid toont om daar verder op in te gaan, bijvoorbeeld in een diepergaand zelfexploratieproces. Dit impliceert vervolgens een therapeutische taak voor zowel de therapeut als de cliënt. (p.7) In de workshop is het niet de cliënt, maar de therapeut die stuit op een onderliggend probleem. Een productief therapeutisch proces bestaat volgens Greenberg (2011) uit twee deelprocessen in een nauwe wisselwerking met elkaar: het op een levendige manier oproepen van een beleving (om de arousal te bevorderen) gevolgd door exploratie van deze beleving door deze te onderkennen en erop te reflecteren. Tezamen zorgen zij voor een veranderingsproces. De gekozen taken in de workshop sluiten hierbij aan. Iedere stap in de workshop is een zorgvuldig gekozen procestaak in een welbepaalde volgorde. Hierdoor wordt het onderzoeksproces van de therapeut optimaal bevorderd en tegelijk ook voldoende afgebakend om focus te houden. De twee gebruikte EFT-taken zijn Evocatief Ontvouwen en Focussen. Wij voegen aan deze EFT-taken drie taken toe: een exposure-taak (het fantasiespel), de floatbacktechniek en een gedragsexperiment. De floatbacktechniek is een manier om vanuit het actueel ervaren gevoel terug te gaan naar spontaan opkomende herinneringen waarbij je dit gevoel eerder hebt ervaren. Het gedragsexperiment verwijst naar de opdracht om interventies te plannen vanuit het ervaringsproces en deze ook uit te proberen. Het kernproces in de workshop willen we een experiëntiëel-reflectief raamwerk noemen. Angst in (inter)actie 119

5 Remy de Gouw en Jacqueline van der Linden 120 De werkzame hefboom is in onze ogen immers het zelfonderzoek via het ervaren en daarop reflecteren. We doorlopen een semi-gestructureerd proces. Ervaren, onderzoeken, verdiepen en uiteindelijk ook experimenteren zijn hierbij de leidende begrippen. De fasering in het verloop van het exploratieproces komt overeen met de EFT-fasering die door Takens in het Nederlands werd vertaald (2013). De hele workshop kan in feite worden gekaderd als de therapeutische procestaak die in EFT Systematisch Evocatief Ontvouwen wordt genoemd. Deze taak wordt aangevangen als de cliënt een Problematisch Reactiepunt ervaart: een onverwachte emotionele reactie die moeilijk te plaatsen is (Takens, 2013). De processtappen van systematisch evocatief ontvouwen (Elliott e.a., 2004; Watson, Greenberg & Newman, 1996) zijn dan ook de leidraad. We gebruiken de door Takens beschreven Nederlandse terminologie. Als we de processtappen van EFT en de taak van het evocatief ontvouwen naast elkaar zetten en het verloop van de workshop eraan toevoegen, komen we tot de volgende visualisatie: Fase Processtappen EFT (Takens, 2013) Systematisch Evocatief Ontvouwen (Elliot e.a., 2004) 0 Vroegsignaal (marker) Cliënt beschrijft onverwachte, wat verwarrende persoonlijke reactie (marker) 1 Signalering & taakvoorbereiding 2 Evoceren Ervaring opnieuw opgeroepen (experience re-evoked) 3 Exploratie & verdieping Aftasten van de twee kanten (tracking the two sides) 4 Deeloplossingen Betekenisbrug (meaning bridge: (opkomende veranderingen) partial resolution) 5 Herstructurering & (h)erkennen en herzien van schemaverandering zelfschema s (recognition and re-examination of self schemes) 6 Doorgaan (op weg Overweging van nieuwe opties naar volledig herstel) (consideration of new options: full resolution) Workshop Licht ervaren angst/ spanning Trigger localiseren en benoemen binnen het spel Uitvergroot herspelen om het opgeroepen gevoel te versterken Focussen en evocatief ontvouwen Maken van een affectbrug via de floatback Exploreren van behoefte en actietendens in het herinneringsbeeld Gedragsexperiment en transfer buiten de workshop

6 Beschrijving van de procestaken in de workshop en sleutelinterventies Voorbereiding: opwarming en landen We vragen de deelnemers op de grond te gaan zitten, een comfortabele plek te kiezen en de rust toe te laten om aanwezig te kunnen zijn in het hier en nu. Stap 0. Vrij fantasiespel Instructie en taakbeschrijving: Aan de deelnemers wordt gevraagd duo s te vormen en achter een hoopje speelgoed te gaan zitten dat we hebben klaargelegd. Een van de deelnemers neemt de rol van therapeut, de ander neemt de rol van cliënt op zich. Op de grond liggen poppetjes, dieren, playmobiel We vragen de cliënt daarmee een verbeeldend spel te improviseren waarbij in het spel een negatief ervaren gevoel uitgedrukt wordt (er gebeurt iets naars, iets vervelends): bijvoorbeeld iets angstigs, spannends, bedreigends vanuit de belevingswereld van de cliënt. De taak van de therapeut is enkel om volgend te verwoorden, emoties onder woorden te brengen, maar niet te interpreteren. Er wordt vijf minuten gespeeld. Vignet: De cliënt laat een beertje en een poppetje samen spelen, terwijl twee mieren bespreken hoe hen om het leven te brengen. Ze geven aan het vredig tafereel en het geluk te haten. Ze betalen twee monsters om de moorden te plegen. Die hakken de koppen eraf en gooien de beer en het poppetje op de vuilnisbelt. (Theoretische) kadering: Het doel van het spel en de negatieve inhoud ervan is om negatieve gevoelens bij de therapeut in de hand te werken en om zo te kunnen komen tot een marker, die verder geëxploreerd kan worden. Stap 1. Detecteren van spanning/angst Instructie en taakbeschrijving: We vragen de therapeut om op zoek te gaan naar momenten van ervaren angst of spanning in het spel. Het kan gaan om een duidelijk ervaren gevoel, maar ook om een vaag gevoel, iets oncomfortabels. De cliënt, nu in de rol van facilitator, helpt de therapeut in het zoeken waar er intern iets gebeurde bij de therapeut. Vignet: De therapeut ervaart het spel als heftig en merkt twee specifieke momenten van spanning/onbehagen op: het moment waarop een van de monsters het beertje een schop gaf, waarna het beertje omviel, en het moment waarop het beertje en het poppetje op de vuilnisbelt werden gegooid. (Theoretische) kadering: We traceren de marker. In EFT gebeurt dit impliciet in het proces van de cliënt. Het is de therapeut die de marker opmerkt. Hier lokken we een marker uit door middel van het spanningsvolle spel. Misschien mag het geen marker heten. We weten immers (nog) niet of er wel een onderliggend probleem is. Maar ons gaat het in de workshop om een bewustwording dat er ook bij de therapeut van binnen van alles gebeurt en dat het waardevol is dit onder de loep te nemen. De marker is het gevoel van angst of spanning, waar de therapeut zich bewust van Angst in (inter)actie 121

7 wordt op een specifiek moment in het spel. Het heeft nog geen handvatten en het is ook (nog) niet duidelijk waarom dit gevoeld wordt of waar dit vandaan komt. In EFT wordt dit a puzzling personal reaction (Elliott e.a., 2004) genoemd. Remy de Gouw en Jacqueline van der Linden 122 Stap 2. Evoceren (building the scene) Instructie en taakbeschrijving: De therapeut kiest een van de momenten waarop hij iets van angst of spanning voelde en die hij verder wil exploreren. Aan de facilitator vragen we nu om precies dat moment in het spel nogmaals te spelen, maar verhevigd, verlevendigd, uitvergroot op alle manieren. Dit helpt de therapeut om het ervaren gevoel duidelijker of helderder te maken, ten volle te voelen. En ook om te voelen wat zijn actietendens is. Vignet: De therapeut kiest het moment uit waarop het beertje en het poppetje op de vuilnisbelt worden gegooid. De facilitator speelt het uit, waarbij ze harder spreekt en roept, en indringende woorden gebruikt: F: Komen jullie maar eens mee, lekker door de modder en het slijk en het afval, bij al die rottende dingen die daar liggen; dat drijft daar allemaal op die vuilnisbelt, en er blijft niks van over; je kunt ze niet eens meer zien, ze liggen helemaal onder die rotzooi, weg, weg (Theoretische) kadering: Bij evocatief ontvouwen wordt de cliënt in EFT gevraagd de situatie te beschrijven en nogmaals te beleven. De therapeut gebruikt onder andere evocatieve reflecties, een empathisch exploratief antwoord op het verhaal van de cliënt. Hij spreekt bijvoorbeeld alsof hij de cliënt is, maar met een grotere intensiteit. Het doel is om de cliënt te helpen toegang krijgen tot zijn ervaring (en onderliggende emotieschema s). Wij doen dat hier op een andere manier. We laten het spel immers écht nogmaals uitspelen rond het moment dat spanning in de therapeut werd getriggerd. Het spel wordt hierbij geïntensiveerd en uitvergroot. De trigger en de opgekomen emotionele reactie worden hierdoor al een eerste keer scherpgesteld. Stap 3. Exploratie en verdieping (identify salience) Instructie en taakbeschrijving: Aan de therapeut wordt gevraagd om zijn ogen te sluiten en zich te focussen op het ervaren gevoel. De facilitator helpt de therapeut om het gevoel te exploreren en dieper te voelen door exploratieve vragen te stellen: is er een woord voor de beleving, waar wordt het gevoeld in het lichaam, is het verbonden aan een persoonlijk thema? Vignet: De therapeut beschrijft een akelig gevoel van binnen een kippenvelgevoel, het gevoel dat je krijgt als je op een watje bijt. T: Gatver, nee, niet gatver. F: Vies. T: Ja, vies.

8 F: Maar ook brr... kippenvel-achtig. T: Ja, het idee dat daar twee wezens neergelegd worden tussen al die viezigheid; die misschien nog leven het is geen walging, maar een soort getver. F: getver zo die wezentjes kippenvel zoiets T: Ja brr. F: Het zit in je lijf zowat vast. T: Als je kippenvel helemaal door je heen gaat, ja ik voel het echt. (Theoretische) kadering: Binnen het evocatief ontvouwen helpt een therapeut de cliënt in deze stap om aan de ene kant de scherpe aspecten van de externe situatie verder te verhelderen, en anderzijds om de interne emotionele reacties verder te exploreren en te differentieren. Het doel is om een verbinding tussen beide tot stand te brengen, een brug te bouwen tussen beide kanten: de externe situatie en de interne emotionele reacties. Wij gebruiken hier een focussingoefening met als doel volledig toegang te krijgen tot de ervaring die werd opgeroepen door het spel. We richten ons op de verdieping aan de zijde van de interne reacties. We zijn immers geïnteresseerd in hetgeen zich binnen de therapeut afspeelt. Het spel dient vooral als aanjager. Vier leidende vragen bevragen de vier elementen van het emotieschema (Elliot e.a, 2004): waar gaat het gevoel over (aboutness), waar zit het in het lichaam, is er een beeld of woord verbonden aan het gevoel, en welke behoefte/actietendens roept het gevoel op? De vragen zijn bedoeld om het emotieschema ten volle te activeren en daardoor vollediger te ervaren. Stap 4. Deeloplossingen: persoonlijke betekenis-brug (meaning bridge) Instructie en taakbeschrijving: We instrueren de therapeut nu om bij de gehele ervaren beleving te blijven (emotie, lijfelijke gewaarwordingen, enzovoort), en vervolgens om zich terug te laten drijven naar een eerdere periode in zijn leven, misschien toen hij een kind of jongere was, en stil te blijven staan bij het beeld dat spontaan opkomt. Een moment waarin hij gelijkaardige gevoelens, gedachten, actietendensen had. Waar ken je dit van? Is er een herinnering verbonden aan dit gevoel, of is het misschien verbonden aan een thema in jouw leven? Vignet: Bij de therapeut komen er tijdens de floatback twee beelden op uit zijn kindertijd. Het ene is een vrolijk beeld van hoe hij samen met zijn broer speelde op het erf van zijn ouders. Het andere beeld is indringender: hij vertelt dat hij zichzelf weer ziet zitten samen met zijn broer in de kamer van zijn vader (zijn ouders waren gescheiden). Bij zijn vader heerste een sombere sfeer, een beetje viezig, rommelig. Zijn broer en hij speelden met een cassetterecorder, praten en zongen erin, terwijl hun vader in de keuken was. Angst in (inter)actie 123 F: Wat voor gevoel roept het op? T: Ik voel droefheid; terwijl het was een leuk moment, we maakten grappige opnames. Maar als ik er nu aan terugdenk, dan roept het veel droefheid op.

9 F: Droefheid, daar in die keuken. T: Mijn verdriet gaat over hoe wij als kinderen speelden, en ons niet echt bewust waren van toch wel een beetje de miserie er rond, van mijn vader... o... er komt een veel recenter beeld op, wat hier mee te maken heeft Remy de Gouw en Jacqueline van der Linden 124 Verdere exploratie leidt naar een gevoeld contrast tussen het spelende van henzelf als kinderen en het sombere van zijn vader. Het kernwoord blijkt onschuld te zijn; de onschuld van het kind zijn, zich nog niet bewust van de somberheid/de gebeurtenissen om zich heen. De therapeut voelt tranen opkomen. (Theoretische) kadering: Binnen evocatief ontvouwen richt de therapeut zich op mogelijke meaning bridges; verhelderende verbindingen tussen de problematische reactie en de situatie waardoor deze betekenis krijgt. Hiervoor maakt de therapeut eventueel gebruik van empathisch gissen : de therapeut voelt een impliciete betekenis of interne ervaring aan bij de cliënt en verwoordt deze op vragende wijze. Wij gebruiken hier echter de floatbacktechniek. We zijn immers niet op zoek naar de verbinding tussen het spel en de interne reactie (als een problematische reactie), maar tussen de interne emotionele reactie en betekenisvolle ervaringen in het levensverhaal van de therapeut. Dit kan een reële gebeurtenis of situatie zijn. Het kan echter ook een (samengesteld) beeld blijken te zijn dat representatief is voor hoe het meestal was. Een deelnemer zei bijvoorbeeld ja, zoals die verschrikkelijke saaie zondagen bij ons thuis altijd waren, dat gevoel. De ervaren beleving van de therapeut tijdens het spel wordt hierdoor uiteindelijk vaak preciezer en krijgt meer duiding. Stap 5. Herstructurering en schemaverandering: actievoornemen Instructie en taakbeschrijving: de therapeut wordt nu toegeleid naar een elementaire vervolgstap. We helpen de therapeut contact te krijgen met zijn onderliggende behoefte om van daaruit een actievoornemen te formuleren naar het spel. We houden de therapeut bij het opgekomen beeld en vragen om na te gaan hoe hij zich in dat beeld voelt en wat zijn opkomende behoefte is om binnen dit beeld te willen doen. Als de therapeut dit kan benoemen vragen we om deze behoefte ook te vertalen in een interventie in het spel dat de facilitator speelde. Vignet: De therapeut voelt intern een duidelijke verandering, en een begrijpen waarom dit nu precies opkomt. Hij geeft aan dat hij, terugkijkend naar het beeld, zijn vader uit de keuken zou willen halen om hem erbij te laten zijn kaarsjes aansteken, dat zijn vader het gezellig maakt licht dat die sombere deken eraf gaat. Er komt een besef dat het verdriet ook gaat over een verloren onschuld vanuit zijn kindertijd. T: Dat je als kind gewoon kunt spelen, je van alle dingen niet bewust, en dat ik dat kwijt ben die onschuld. F: Verloren onschuld.

10 T: O ja, ik begin verbinding te voelen met het spel, want het begint bij die spelende kinderen hier, die waren gewoon aan het spelen. Wat ik wil is, dat er gewoon iemand komt, die hen daarvoor (de mieren en de monsters) afschermt, die hen behoedt dat ze gewoon lekker kunnen spelen. Dat die onschuld niet wordt afgepakt. De therapeut krijgt voeling met hoe hij als kind de zwaarte thuis meekreeg, en daar niets aan kon doen. Nu komt er een behoefte om in te grijpen, te beschermen. (Theoretische) kadering: de betekenisbrug verheldert voor een cliënt waarom hij op een bepaalde manier reageerde in een bepaalde situatie. Er ontstaat ook een herkenning van eigen reacties in breder perspectief: een persoonlijke stijl, die in een bepaalde fase van het leven adaptief was, maar die nu niet meer helpend is. Hij krijgt nu de mogelijkheid om gedragsalternatieven te ontwikkelen en daardoor ook een andere manier van zijn. Wij nodigen zo de therapeut uit om te kijken naar zijn eigen sensitiviteit (kenmerken van een persoonlijke stijl) en om dit mee terug te nemen naar het gespeelde spel via de vraag of hij nu een andere reactie overweegt, als het spel opnieuw gespeeld wordt. Stap 6. Doorgaan: experiment Instructie en taakbeschrijving: Doe het! We vragen de facilitator het spel nog eens te spelen (rond het scherpe moment ). De therapeut is nu vrij om een andere reactie uit te proberen en wél te interventiëren. Een interventie die zich aandiende vanuit het verdiepingsproces. Zonder zich af te vragen of dit nu wel therapeutisch verantwoord is, zonder therapeutische censuur. Vignet: De facilitator speelt nogmaals uit hoe het beertje en het poppetje aangevallen en op de vuilnisbelt gegooid gaan worden. De therapeut interveniëert nu: hij pakt een mannetje en zegt met rustige stem dat hij dit niet accepteert en dat de monsters weg moeten gaan. Als die aandringen, blijft hij standvastig en zegt dat het zijn kinderen zijn en dat ze weg moeten gaan, want anders vreet hij ze op. De monsters gaan hulp halen, maar het mannetje leidt het spelende beertje en het poppetje snel weg zodat de monsters hen niet meer kunnen vinden. (Theoretische) kadering: In deze fase ontstaat er een nieuw begrip over de eigen stijl van functioneren. De cliënt (in onze workshop: de therapeut) ervaart daarbij een gevoel dat verandering mogelijk is en ondervindt wat het teweegbrengt als hij handelt naar de onderliggende behoefte. Dit stemt overeen met de bevindingen van Watson e.a. (1996) in onderzoek naar evocatief ontvouwen: This illuminates the reasons for their actions and enables them to evaluate the validity of their perceptions, goals, needs, and behaviors (p. 463). Wij voegen met het gedragsexperiment een nieuw aspect toe. We nodigen de therapeut uit om datgene wat hij (terug in het uitgekozen spelmoment) zou willen doen, daadwerkelijk uit te voeren. De kritische therapeutenstem moet hij daarbij Angst in (inter)actie 125

11 laten voor wat die is. De gevoelde actietendens, voortvloeiend vanuit het verdiepingsproces, mag hij nu (vertaald in een interventie) uitvoeren. Dit handelen, in overeenstemming met een dieper ervaren gevoel, zien we als een congruenter handelen. Remy de Gouw en Jacqueline van der Linden 126 Stap 7. Reflectie Instructie en taakbeschrijving: Gezamenlijk wordt gereflecteerd op wat ieder heeft beleefd, wat het heeft opgeleverd, persoonlijk én natuurlijk ook in de interactie met de facilitator. Vignet: Voor de therapeut voelt het goed om een afschermende interventie te doen. Maar ook de cliënt voelt opmerkelijk genoeg een belangrijke verandering! Er blijkt nu verdriet op te komen ten aanzien van haar spel: ze voelt nu dat de monsters boos willen doen, maar eigenlijk verdrietig zijn, want zij hebben niemand die voor hen opkomt. Ze krijgt contact met de primaire emoties die achter de boosheid lijken te schuilen. F: (beschrijft dat er plots ook iets heel verdrietigs voelbaar werd aan de kant van de mieren en monsters toen het figuurtje tussenbeide kwam om de spelende figuurtjes te beschermen) De mieren en monsters hadden dat leuke, en vredige, maar vooral die bescherming, immers niet. Ze voelden dan ook jaloezie en wilden het spel kapot maken. T: En dat voel je nu door dit te doen? F: Een beetje een zielige verdrietige vertoning eigenlijk wat het over mijzelf zegt, dat weet ik eigenlijk niet... maar dat was het wel ja, en als het dan over kinderen gaat en iemand die ze beschermt T: Het werd voelbaar waar dit vandaan komt. F: Ja, waarom die zo gebeten waren om het spel van de beer en het poppetje kapot te maken. (Theoretische) kadering: een interne verandering bij de therapeut, en daaruit volgend een andere interactie binnen het spel blijkt op interactioneel en therapeutisch niveau een bijzondere verschuiving mogelijk te maken. We stellen dit regelmatig vast tijdens de workshop: een dergelijke verschuiving aan beide kanten. Niet alleen de therapeut voelt een verandering, maar ook voor de cliënt verandert er iets essentieels: zij krijgt voeling met het waarom van de boosheid in het spel, met waarom dit spel zo gespeeld werd door haar. Ze legt een verbinding met een eigen intern proces. Ze koos ervoor dit binnen de workshop niet verder te delen. Reflectie op de praktijkervaringen We ontwierpen deze workshop aanvankelijk voor het 10 e Wereldcongres van de WAPCEPC in 2012, Working with anxiety: from symptom to self, maar gaven hem

12 inmiddels ook nog op andere congresdagen en binnen eigen intervisiegroepen. De workshop maakt vaak veel los bij de deelnemers en blijkt zowel voor kindertherapeuten als voor therapeuten die werken met volwassenen, heel geschikt. Veel therapeuten kwamen in contact met een diepere sensitiviteit. De workshop brengt in eerste instantie vaak de reactie teweeg zoals: iets ouds tegenkomen ( pff, daar heb je het weer ). Het gedragsexperiment blijkt vervolgens echter tot een nieuwe ervaring te leiden. Door iets nieuws met dit oude gevoel te kunnen doen brengt dit vaak een innerlijke verschuiving (shift) met zich mee en het gevoel van vrijgekomen energie. Reacties die we dan horen zijn uitspraken als: verrassend, opluchtend, verfrissend. We stellen bovendien vaak vast dat de nieuwe interventies van de therapeut blijken te leiden tot een authentieker handelen in interactie met de cliënt en meestal ook tot een diepgaander, echter contact. Dit is ook waar we als cliëntgerichte therapeuten op uit zijn. De ervaringen zijn daardoor een aanmoediging tot meer durf en moed om eigen, intuïtief handelen te durven gebruiken als aanleiding tot interventies. Handelen vanuit tegenoverdrachtelijke gevoelens kan dus vruchtbaar zijn. Voorwaarde is wel dat de therapeut opmerkt wat de cliënt ermee doet en empathisch blijft aansluiten. Het is niet de bedoeling om te pas en te onpas te gaan handelen vanuit de eigen behoefte. Bij enkele deelnemers merken we echter andere reacties. Sommigen kwamen helemaal niet in proces of haakten voortijdig af. Sommigen raakten wel in proces, maar ervoeren geen verschuiving bij het uitproberen van een nieuwe interventie. Door onze eigen reflecties en die van de deelnemers kregen we hier al enig zicht op. De volgende aspecten lijken een rol spelen. In een groepsworkshop is het moeilijk om iedereen op hetzelfde moment door het proces te laten gaan: voor sommigen ging het te snel waardoor de marker onvoldoende scherp werd, voor anderen te langzaam waardoor de kracht van de marker afnam. Niet iedereen slaagde erin om tot verbeeldend spel te komen door geremdheid of onvoldoende contact met de eigen speelsheid. Hierdoor werd de therapeut te weinig gevoed. Wat dan weleens gebeurde was dat er angst en spanning ontstonden bij de interne criticus van de therapeut: ik doe het niet goed. Door juist deze spanning als marker te nemen kon er dan soms toch mee verder gewerkt worden. Dit gevoel kan immers ook in therapie opkomen. Niet iedereen kwam tot een marker. Er kwam geen spanning of onaangenaam gevoel op en er ontstond daarom geen problematisch reactiepunt. We weten niet goed wat hier de verklaring voor is. Wellicht speelt schroom om gevoelens toe te laten hier een rol, anderen vonden het spel vooral interessant, leuk en voelden geen spanning. Auzra en Greenberg (2007) werpen wat licht op dit fenomeen met hun onderzoek naar emotionele productiviteit. Emotionele productiviteit vraagt, wat de auteurs noemen, contactful awareness. Uit onderzoek blijkt dat deze gedefinieerd wordt door zeven criteria die meer wel dan niet aanwezig moeten zijn: (1) aandacht, (2) symbolisatie, (3) congruentie, (4) acceptatie, (5) regulatie, (6) agency en (7) differentiatie. Angst in (inter)actie 127

13 Mogelijk komt er bij de mensen waarbij het proces in de workshop minder vruchtbaar was, onvoldoende contactful awarenes tot stand doordat één of meer van de genoemde criteria onvoldoende aanwezig was tijdens het proces. Conclusies en besluit: Work in progress Remy de Gouw en Jacqueline van der Linden 128 Onze ervaring is dat deze workshop waardevol is voor therapeuten. Men wordt als het ware opgefrist en op scherp gezet met betrekking tot de eigen persoonlijke sensitiviteit. Ook daagt het uit om wat buiten de vaste therapeutische kaders te treden. We denken dat de workshop een interessant intervisie- en supervisie-instrument kan zijn. Het kan op een concrete en toegankelijke manier iemand in contact brengen met eigen opkomende gevoeligheden in het therapeutisch contact. We denken dat ook uitbreidingen of variaties op de workshop interessant zijn: het proces zelf zou nog iets aangescherpt kunnen worden om de contactful awareness te bevorderen, en opkomende gevoelens bij de facilitator kunnen ook onderwerp van exploratie zijn. Verder lijkt het boeiend om uit te proberen wat er gebeurt als een andere emotie als uitgangspunt (bijvoorbeeld agressie, verdriet of zelfs plezier) wordt genomen. Er lijkt dus nog veel mogelijk en we zien de workshop dan ook als work(shop) in progress. De voorbereiding, het uitproberen en de toepassing van de workshop heeft ook onszelf terug op scherp gezet. We zijn vaak verrast geweest van de opkomende reacties en uitkomsten van het proces. Ook het ontwerpen van de workshop leerde ons veel bij over onze eigen sensitiviteit en onze eigen leerbaarheid en veranderbaarheid. Correspondentieadres Literatuur Auzra, L., & Greenberg, L.S. (2007). Client Emotional Productivity. European Psychotherapy, 7, Elliott, R., Watson, J.C., Goldman, R.N., & Greenberg, L.S. (2004). Learning Emotion-Focused Therapy. The Process-Experiential Approach to change. London/Washington: APA. Greenberg, L.S. (2010). Emotion Focused Therapy: A Clinical Synthesis. FOCUS, 8, Greenberg, L.S. (2011). Emotion-Focused Therapy. Washington DC: APA. In Nederlandse vertaling (2012): Emotiegerichte therapie in de praktijk, Amsterdam: Hogrefe. Greenberg, L.S., & Paivio, S.C. (1997). Working with emotions in psychotherapy. New York: Guilford Press. Rober, P. (2011). The therapists experiencing in family therapy practice. Journal of Family Therapy, 33, Takens, R.J. (2013). Emotiegerichte psychotherapie: een introductie. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie, 51, Watson, J.C., Greenberg, L.S., & Newman F.L. (1996). The Relationship Between Vivid Description, Emotional Arousal, and In-Session Resolution of Problematic Reactions. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64,