Reactie op het artikel Valideren, een vak apart van Dr. L.M.C. van den Bosch

Transcriptie

1 Reactie op het artikel Valideren, een vak apart van Dr. L.M.C. van den Bosch Ellen Gunst* Samenvatting Het begrip validatie sluit zeer nauw aan bij de cliëntgerichte grondhoudingen. Binnen de cliëntgerichte benadering ligt de klemtoon meer op het helpen van de cliënt in het zoeken naar zíjn betekenis vanuit zijn beleving. Het concept validatie is vooral helpend om aan niet-psychotherapeuten op een concrete manier over te brengen en aan te leren hoe een groeiproces bij de cliënt noodzakelijkerwijs ondersteund dient te worden. Trefwoorden: validatie, grondhoudingen, betekenis en/of beleving Reactie op het artikel Na het lezen van het artikel van Van den Bosch (en het volgen van haar workshop op het laatste VCgP-congres in 2007) kwam er bij mij een aantal bedenkingen op dat ik graag met jullie wil delen. Hieraan voorafgaand wil ik wel opmerken die validatie (en de invulling daarvan) misschien wel zo sterk aanleunt tegen onze cliëntgerichte benadering dat het jammer zou zijn de sterktes tegen elkaar uit te spelen vanuit een narcistische strijd om de beste te zijn. In feite kunnen we tevreden zijn dat de dialectische gedragstherapie (DGT) zoveel van de cliëntgerichte waarden geïntegreerd heeft. Ik bespeurde bij mezelf wel een gevoel van teleurstelling dat mevrouw Van den Bosch de kracht van deze werkwijze vooral koppelt aan DGT, terwijl ze van oorsprong cliëntgericht therapeut is. Waarom de roots loochenen als de kracht (van validatie) eigenlijk daar zit? Aan de andere kant kan ik wel erkennen dat het toevoegen van specifieke sessies mindfulness en training van de kern oplettendheidsvaardigheden bij behandeling van cluster B persoonlijkheidsstoornissen een verrijking is. Het is misschien wel zo dat Van den Bosch met het concept validatie woorden gevonden heeft om de toepassing van de grondhoudingen aan niet- (cliëntgerichte) psychotherapeuten duidelijk te maken. Zij heeft me in ieder geval tot het inzicht gebracht dat de cliëntgerichte grondhoudingen in het algemeen te passief omschreven worden, of op z n minst zo overkomen. Dit zit volgens mij al meteen in het woord grondhouding. We benadrukken ook graag en terecht dat empathie, echtheid en aanvaarding niet kunnen of Ellen Gunst is experiëntieel groepstherapeut en therapeutisch coördinator van FIDES (Forensisch Initiatief voor DEviante Seksualiteit) binnen het P.C. Sint-Amandus in Beernem, België (ellen.gunst@fracarita.org). 51

2 Ellen Gunst mogen toegepast worden zonder dat deze ingebed zijn in de attitude en de persoon van de therapeut. Van den Bosch citeert daarbij ook Mia Leijssen (2005) die in haar Gids voor gesprekstherapie stelt dat de grondhoudingen waarachtig moeten zijn, geen technieken die de therapeut toepast, maar een manier van zijn die de basis vormt van alles wat hij of zij doet. Ik kan het hier helemaal mee eens zijn. Mijn punt is echter dat in een dergelijke omschrijving (en ik neem deze als voorbeeld omdat zij door van den Bosch wordt overgenomen) de grondhoudingen door niet-opgeleide (cliëntgerichte) therapeuten vooral gekoppeld worden aan de manier van zijn en minder aan de concrete interventies. Het is de sterkte van een concept als validatie dat de noodzakelijke vaardigheden vrij concreet worden omschreven. Wij schuwen dit teveel uit schrik aan degelijkheid en diepgang in te boeten. Ik denk dat dit inderdaad een valkuil is, of misschien zelfs een noodzaak, wanneer we onze visie ook ruimer willen verspreiden, ook aan niet-psychotherapeuten. Zij hebben meer houvast nodig om de grondhoudingen effectief aanwezig te stellen. Het zou jammer zijn dat we deze kans laten liggen, wetende dat voor hen de grondhoudingen even noodzakelijk zijn in het opbouwen van een therapeutische relatie en in het bewerkstelligen van een veranderingsproces. Ik ben trouwens van mening dat Mia Leijssen in bovengenoemd boek bewezen heeft dat we ook aan niet-(cliëntgerichte) psychotherapeuten heel wat waardevols te bieden hebben en dit ook vrij concreet en toegankelijk kunnen maken (zonder verlies aan degelijkheid). Van den Bosch maakte mij duidelijk dat we meer op een dergelijke manier naar buiten moeten treden, hoewel misschien zat ik al wel in een soortgelijke stroom. Dit gezegd hebbende wil ik het begrip validatie en (het werken vanuit) de grondhoudingen tegen elkaar afwegen. De lezing en het artikel brachten bij mij een dubbele reactie teweeg. Enerzijds had ik sterk de indruk dat de auteur niets méér aanbracht met het concept validatie (en de verschillende stappen) dan wat wij vanuit onze grondhoudingen doen. Anderzijds ben ik van me ning dat wij nog een stap verder gaan, terwijl Van den Bosch stelt dat validatie verder gaat dan empathie. Als ik start met de gelijkenissen dan zie ik de verschillende stappen van validatie op zich niet echt botsen met onze grondhoudingen. Ze sluiten er bij aan of kunnen spontaan ontstaan vanuit de grondhoudingen. We zouden kunnen stellen dat ze er iets van áf doen door ze in een hiërarchie te plaatsen en doordat de verschillende stappen steeds vooropgesteld worden. Ik vraag me echter af of dit in de praktijk wel zo is. Ook uit de voorbeelden die in het artikel genoemd worden is af te leiden dat dit niet zo is. Het verraste mij dat Van den Bosch in haar artikel bij de bespreking van de grondhoudingen eerst stilstond bij congruentie. Ik volg haar zeker in het benoemen van het belang van deze grondhouding in het werken met deze en andere cliënten. Maar ik had eerder verwacht dat in een artikel over validatie de grondhouding aanvaarding op de voorgrond zou staan. De term validatie gaat toch meest in de richting van onvoorwaardelijke aanvaarding door of vanuit empathie. Het gaat om een noodzakelijke erkenning of aanvaarding van de therapeut zodat ook de cliënt tot die erkenning en aanvaarding kan komen -, voor de beleving van de cliënt of voor wat zijn problematisch gedrag stuurt of bepaalt. Zoals bij validatie wordt ook in onze richting het onderscheid met goedkeuren gemaakt. Ook de positieve gezindheid die vaak in één adem genoemd wordt met de grondhouding aanvaarding is essentieel bij validatie. Het valt me op dat vooral dit aspect van aanvaarding door Van den Bosch wordt benoemd. Echtheid wordt in het artikel bovendien omschreven als het vermogen 52

3 oordelen te kunnen onderscheiden en te kunnen overwinnen. Ik zie het eerder als een middel dat het mogelijk maakt opnieuw tot aanvaarding in staat te zijn wanneer bij de therapeut negatieve gevoelens worden opgeroepen door de cliënt (Gunst, 2006). Maar die echtheid dient ook steeds in combinatie met of vanuit aanvaarding van de cliënt te gebeuren. We kunnen dus moeilijk de grondhoudingen in hiërarchie gaan plaatsen. Is het ook niet zo dat onze interventies meestal vanuit empathie gestuurd worden en dat aanvaarding en echtheid vooral optreden als behoeders van de therapeutische relatie? Wie mijn artikel las, weet dat ik zeker bij deze populatie veel belang hecht aan vanuit echtheid gestuurde interventies, maar deze hebben zeker niet de overhand. Toch moet ik erkennen dat het benoemen van verschillende stappen houvast biedt. En ik zie daar dan vooral het nut van in naar niet-psychotherapeuten toe die wel in een begeleidende rol staan tot de cliënt, noem ze counselors, verpleegkundigen, alle andere therapeuten. En daarmee kom ik ook tot mijn anderzijds. Ik heb niet het idee dat het begrip validatie verder gaat dan onze grondhoudingen. In tegendeel ben ik van mening dat we in psychotherapie vanuit de cliëntgerichte grondhoudingen verder gaan dan wat het concept validatie en de verschillende stappen hierin aanreiken. De verschillende stappen van validatie lijken me erg zinvol om in te spelen op concreet gedrag of concrete reacties in situaties buiten psychotherapiesessies. In psychotherapie houdt het daar niet op. Daar dient een proces bij de cliënt van binnenuit op gang gebracht te worden. Van den Bosch schrijft dat validatie empathie bevat en vereist, maar dat het ook meer is. Validatie vraagt meer dan kennis van het interne referentiekader van de patiënt. Het vraagt om toevoeging van een analyse van de reactie van de patiënt, in het licht van zijn relatie met de context en haar functie. Als cliëntgerichte psychotherapeuten reiken wij niet zozeer een analyse aan, maar we gaan eerder samen met de cliënt op zoek naar betekenis. Vanuit focussinginstructies, empathisch gissen, gevorderde accurate empathie en andere evocerende interventies trachten we de cliënt dichter te brengen bij zíjn ware betekenis. Het gaat niet zozeer om het uitspreken van begrip door een verklaring aan te reiken vanuit je kennis over de achtergrond van deze cliënt. Ik kan wel erkennen dat deze accepterende en validerende reactie zinvol is in niet-psychotherapeutisch contact, zeker wanneer de verklaring bij de cliënt getoetst en niet opgedrongen wordt. Deze kennis zal er ook niet altijd onmiddellijk zijn. Ook dan wordt het samen zoeken met de cliënt via empathisch bevragen. Het trainen of in intervisie bekijken en bespreken van dergelijke validerende interventies is zeker aangewezen, zelfs noodzakelijk. Bij veelvuldige confrontatie met moeilijk gedrag van deze patiënten zullen we in de dagelijkse omgang nog meer dan in psychotherapiesessies gemakkelijk botsen op frustratie, ergernis, kwaadheid, ontgoocheling bij onszelf. Wanneer we vanuit ons referentiekader reageren, staan we niet of onvoldoende stil bij de achterliggende betekenis bij de patiënt, en bestendigen we de invaliderende reacties waar de cliënt mee opgegroeid is en van waaruit hij zich problematisch is gaan gedragen. Om in een validerende houding te slagen is frequente intervisie vereist. In psychotherapie is het echter essentieel de cliënt zelf zijn betekenis te laten vinden (door beleving te reflecteren en te symboliseren), hetgeen getoetst kan worden aan de verschuiving in de beleving. Bij het aanreiken van een verklaring bestaat het gevaar dat de cliënt de betekenis overneemt zonder dat die doorvoeld, gedragen en echt van hem is. Afgesplitste of vastgeroeste belevingen die het problematisch functione- 53

4 Ellen Gunst ren sturen kunnen pas op een gezonde manier in het zelf geïntegreerd worden door het belevingsproces van binnenuit opnieuw los te krijgen. Een cliënt komt daar niet toe doordat de therapeut zijn beleving aanvaardt, maar doordat de therapeut het intern proces bij de cliënt faciliteert (Depestele, 2005). In psychotherapie gaat het om het op gang brengen van dit verstarde proces hetgeen een actieve rol van de therapeut vereist. Dit millimeterwerk kan niet gebeuren door niet-opgeleide therapeuten, maar het kan door hen wel mee gedragen en ondersteund worden door de cliënt een validerende omgeving of een holding environment aan te bieden waardoor zelfexploratie en groei bevorderd wordt. We kunnen hierbij een verwijzing maken naar het onderscheid psychotherapie en counseling. Om af te sluiten ga ik nog eens stapsgewijs door de niveaus van validatie. Niveau 1 Empathisch luisteren vanuit aanvaarding en congruentie (zonder transparantie). Niveau 2 Empathische reflectie vanuit aanvaarding en congruentie. Niveau 3 Empathische reactie, empathisch gissen, empathisch bevragen vanuit aanvaarding en congruentie. Niveau 4 Uitspreken van empathisch begrip, aanvaarding (onderscheid goedkeuring), erkenning. Op dit niveau situeert zich vooral het onderscheid. In plaats van het aanreiken van betekenis of van een analyse ligt de klemtoon bij cliëntgerichte therapie op het zoeken naar betekenis. Als de cliënt zelf reeds eerder tot deze betekenis kwam, is het goed deze gewoon te erkennen of te benoemen, maar het brengt op zich geen voortgang in het proces. Het positieve van de accepterende reactie is dat afwijzing of niet-erkenning vermeden wordt, wat een veranderingsproces belemmert of verstoort. Niveau 5 De reactie van de cliënt als betekenisvol erkennen. Cliëntgerichte psychotherapeuten werken vooral in het hier en nu. Ik kan geen reden bedenken waarom van den Bosch deze stap als toevoeging ziet bij de grondhoudingen. Ik denk dat deze stap binnen onze benadering zelfs vóór of zeker samen met stap vier gebeurt. Het gaat om het erkennen van de beleving van de cliënt op dit moment. De beleving is er zoals hij is en wordt ten volle aanvaard. Het gedrag dat daaruit voortvloeit, hoeft echter niet steeds geaccepteerd te worden en kent wel degelijk grenzen. Ik kan ook erkennen dat het duiden van de beleving vanuit psycho-educatie kan aansluiten bij een aanvaardende reactie van de therapeut. Niveau 6 Reactie vanuit echtheid. Gezien het feit dat de grondhouding echtheid één van de drie basishoudingen is binnen onze benadering, zie ik ook hier geen toevoeging in. In de hedendaagse cliëntgerichte psychotherapie heeft echtheid (in de betekenis van transparantie) ook een duidelijkere plek gekregen. Echtheid kan bij de beschreven cliëntenpopulatie in sommige gevallen zelfs als therapeutische hefboom dienen (Gunst, 2006). 54

5 Een verschil dat ik meen te bespeuren is dat er binnen cliëntgerichte psychotherapie meer ruimte wordt geschapen zodat de cliënt zijn betekenis kan vinden vanuit zijn beleving om zo een groeiproces op gang te brengen. De kracht van het concept validatie zie ik vooral in het op die manier kunnen overbrengen aan niet-psychotherapeuten hoe een groeiproces van de cliënt noodzakelijkerwijs ondersteund dient te worden, en hoe dit aangeleerd, getraind en besproken kan worden. Correspondentieadres Ellen Gunst P.C. Sint-Amandus FIDES (Forensisch Initiatief voor DEviante Seksualiteit) Reigerlostraat Beernem België Literatuur Depestele, F. (2005). Integratie in de beleving. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie, 43(4), Gunst, E. (2006). Mannen in burchten, Echtheid als middel tot contact in dadertherapie. Tijdschrift Cliëntgerichte Psychotherapie, 44(2), Leijssen, M. (1995/2005). Gids voor gesprekstherapie. Utrecht: De Tijdstroom. 55