Projectplan Bouwsteen L: Medicijnresten en hormonen uit het oppervlaktewater Waterprogramma HHNK

Transcriptie

1 Projectplan Bouwsteen L: Medicijnresten en hormonen uit het oppervlaktewater Waterprogramma HHNK Opdrachtgevers: RWS WNN: directeur Netwerkontwikkeling: N. Beekman PWN: sectormanager Drinkwater: L. Rosenthal HHNK: afdelingshoofd Watersystemen: M. Keijsper Kwartiermakers RWS: H. Overbeek HHNK: F. Groot PWN: J. Dekker Versie/datum: 1.3/19 november Inleiding 1.1 Aanleiding Voor het opstellen van een nieuw Waterprogramma voor de periode heeft Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) alle belanghebbenden uitgenodigd om mee te denken over de knelpunten die zij ervaren met het huidige en toekomstige waterbeheer. Daartoe zijn in het najaar van 2013 Watertafels georganiseerd, met als doel een bredere inventarisatie van belangen, kansen en bedreigingen. In het voorjaar van 2014 hebben de partners uit de verschillende signalen van de belanghebbenden vervolgens zestien bouwstenen gekozen en deze nader uitgewerkt in zogenaamde Bouwstenendocumenten en één daarvan is Medicijnresten en hormonen uit het oppervlaktewater. Dit document was

2 echter onvoldoende uitgewerkt qua activiteiten en gevraagde inspanning van de deelnemers, uitgedrukt in tijd en/of middelen. Bovendien zijn er sindsdien een aantal ontwikkelingen gaande die het die het nodig maakt om de eerder geformuleerde maatregelen te herformuleren. Het voorliggende Projectplan geeft hier concrete invulling aan. Het is opgesteld door zogenaamde Kwartiermakers van Waterleidingbedrijf Noord-Holland (PWN), HHNK en Rijkswaterstaat West-Nederland Noord (RWS WNN). Met dit projectplan willen we de betrokkenheid en toezeggingen van de samenwerkende organisaties vastleggen. Net als het Waterprogramma richt het zich op de planperiode , waarbij 2015 als een voorbereidend jaar wordt beschouwd. 1.2 Probleemomschrijving Wat nu precies het probleem is met medicijnen en hormonen in oppervlakte- en drinkwaterwater wordt enerzijds bepaald door wat de gebruikers aangeven en anderzijds door wat de beheerders, beleidsmakers en kennisinstituten hierover weten. Welke knelpunten ervaren de gebruikers in het beheergebied van HHNK? Tijdens de door HHNK gehouden Watertafels in 2013 is een aantal signalen afgegeven over mogelijke knelpunten over de aanwezigheid van hormonen en medicijnresten in het oppervlaktewater. Veedrenking Uit de door HHNK gehouden Watertafels kwam naar voren dat de LTO-Noord zich zorgen maakt over de emissies van hormonen en medicijnen voor humaan gebruik via de route van riolering en rioolwaterzuiveringen. Meer specifiek gaf men aan: Van hormoon- en medicijnresten is onvoldoende bekend wat de effecten zijn. Er is sprake van terugloop van de vruchtbaarheid van het vee. Is dit een gevolg van hormonen in het oppervlaktewater? Er moet meer onderzoek worden gedaan naar deze relatie en specifiek in dit gebied. In het vervolgoverleg hierover gaf LTO-Noord aan dat het vooral als een aandachtspunt wordt ervaren en niet zozeer als knelpunt waarvoor LTO-Noord verdere activiteiten zou willen ontwikkelen. LTO zal dit regionale proces hierover blijven volgen, maar zal daarvoor vooralsnog geen inzet plegen. Drinkwaterproductie Vanuit PWN is aangegeven dat de aanwezigheid van medicijnresten en hormonen in oppervlaktewater als een in potentie belangrijk probleem beschouwd. Gedegen onderzoek is nodig om duidelijkheid te krijgen of er sprake is van een probleem, de aard en mate van de problematiek en naar eventuele maatregelen. Aquatische ecologie HHNK heeft er als beheerder van het regionaal watersysteem belang bij dat er geen concentraties medicijnresten en hormoonstoffen in oppervlaktewater voorkomen die belemmerend werken op het halen van de ecologische doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water, en die vanuit volks- en diergezondheid ongewenst zijn. RWS heeft geen specifieke inspraakreactie gegeven tijdens de Watertafels. RWS heeft als beheerder van de rijkswateren belang bij een goede waterkwaliteit en inzicht in de problematiek. HHNK en RWS wisselen over en weer oppervlaktewater uit en RWS is leverancier van oppervlaktewater, dat onder meer gebruikt wordt voor drinkwaterproductie bij Andijk. RWS conformeert zich aan de emissieaanpak van deze stoffen van I&M (zie beleidsontwikkelingen). Recreatie Ten aanzien de recreatieve aspecten zijn in het voortraject geen knelpunten benoemd. Aan de hand van deze reacties hebben de kwartiermakers van het projectplan voorgesteld om de reikwijdte van dit projectplan te beperken tot de relatie met drinkwaterproductie,de aquatische ecologie en de overige functies waaronder recreatie en landbouw. 1.3 Wat is er al bekend en welke ontwikkelingen zijn relevant? Microverontreinigingen, wetenschappelijk onderzoek en metingen

3 Uit een recente STOWA rapportage 1 blijkt dat de concentraties van diverse microverontreinigingen, waaronder medicijnresten en hormonen in afvalwater, oppervlaktewater, grondwater en drinkwater vaak laag zijn. Effecten voor de mens (via drinkwater) zijn onwaarschijnlijk. Voor waterorganismen zijn er bij kortdurende blootstelling aan specifieke stoffen geen effecten aangetoond. Waterorganismen worden echter vaak voor een langere periode aan een mengsel van verontreinigingen blootgesteld en mogelijke risico s moeten serieus genomen worden. De methode voor het meten van dergelijke langdurige combinatie-effecten zijn deels nog in ontwikkeling. Ook wordt de stand van zaken over mogelijke maatregelen op diverse plekken in de water- en medicijnketen aangegeven, bekend uit nationaal en internationaal onderzoek. Het rapport stelt dat een belangrijk hulpmiddel bij het bepalen waar maatregelen zinvol kunnen zijn, de zogenaamde hotspotanalyse is. Uit raadpleging van Rijkswaterstaat-Water Verkeer en Leefomgeving werd de volgende informatie verkregen. Bovengenoemde ontwikkelingen werden bevestigd. Emissies van medicijnresten en hormonale stoffen worden in het algemeen voornamelijk bepaald door humaan gebruik en bereiken derhalve via de afvalwaterketen het watersysteem. Het lokale emissiebeeld kan hiervan afwijken. Voor de waterbeheerders ligt de opgave erin om vooral die emissie-hotspots via die route in hun beheergebied in beeld te brengen. Eventuele monitoring in de waterketen moet dan gericht plaatsvinden rond die hotspots. Voor het verkrijgen van inzicht in effectiviteit van mogelijke maatregelen die een water- of rwzi-beheerder kan nemen, kan gebruik worden gemaakt van bijvoorbeeld de KRW-Verkenner. Kosten en baten van maatregelen zijn/gaan onderzocht worden via het landelijke spoor. Beleidsontwikkelingen Ketenaanpak medicijnen Het kabinet werkt aan een integrale ketenaanpak waarin alle partijen al toegezegd hebben bij te gaan dragen, van de farmaceutische sector tot en met de zorg- en watersector. Het ministerie van I&M heeft de regie voor de aanpak, die bestaat uit een gezamenlijke kennisagenda en het voorbereiden van mogelijke maatregelen. Het betreft niet alleen een bronaanpak om gebruik en emissies te beperken, maar ook maatregelen in de afvalwaterketen worden in beschouwing genomen. Hiervoor zal ook gebruik gemaakt worden van de praktijkervaring met afvalwaterzuivering van medicijnresten in het buitenland en van het project Schone Maaswaterketen. Voor een juiste aanpak is zorgvuldige onderbouwing van noodzaak, kosten en effectiviteit nodig. Het STOWA levert hier bouwstenen voor aan, zoals de al eerder genoemde hotspotanalyses. Specifiek voor geneesmiddelen geldt dat de UvW en de Vewin een plan van aanpak medicijnresten hebben gepresenteerd. Het plan bestaat uit een drie sporenaanpak: - probleemanalyse (hoe erg is het?), - bronaanpak (voorkómen emissies uit medicijnketen naar waterketen en watersysteem) en - waterketenaanpak (waar maatregelen te treffen om resten te verwijderen uit waterketen). Op internationaal niveau zijn er ook de nodige ontwikkelingen. De internationale Commissie ter Bescherming van de Rijn heeft besloten om na 2016 een gezamenlijke maatregelpakket vast te stellen en ook de Europese commissie heeft op aandringen van Nederland een strategie voor geneesmiddelen aangekondigd. Op 27 mei 2015 is de Verklaring van Amersfoort opgesteld waarin alle betrokken organisaties hun betrokkenheid bij voldoende en schoon water hebben uitgesproken. Meer specifiek is voor nieuwe waterkwaliteitsvraagstukken zoals die van hormonen en medicijnresten door de waterbeheerders samenwerking toegezegd op het gebied van monitoring en onderzoek naar probleem en oplossingen in het watersysteem. De geneesmiddelensector geeft o.a. aan het optimaal gebruik van geneesmiddelen te gaan stimuleren evenals het vergroten van de bewustwording van het juiste gebruik en verwijdering ervan bij de gebruikers. Kaderrichtlijn Water Ook in het Regionaal Bestuurlijk Overleg van het deelstroomgebied Rijn-West is er in toenemende mate aandacht voor o.a. medicijnresten in oppervlaktewater en heeft men aangegeven te willen samenwerken op het gebied van onderzoek en aanpak van de problematiek. Monitoring oppervlaktewater en waterketen Noord-Holland Het innamewater bij Andijk wordt periodiek bemonsterd door PWN, evenals het geleverde drinkwater. In het geval van de drinkwaterbereiding in NH vindt er al een intensieve waterzuivering (end of pipe) plaats. 1 Microverontreinigingen in het water Een overzicht, STOWA

4 De metingen in rijkswateren in en om Noord-Holland zijn ten aanzien van de medicijnresten en hormonen beperkt. RWS beschikt wel over een projectmatig verkregen overzicht van de kwaliteit van uitslagwater van de gemalen en rwzi s langs het Noordzeekanaal uit In de regionale wateren en in de effluenten van de RWZI s worden deze stoffen, door HHNK niet onderzocht. Incidenteel zijn enkele metingen uitgevoerd in het kader van landelijke onderzoeksvragen. Gebiedsdossier Waterwinning Andijk Voor alle drinkwaterproductiebedrijven in Nederland zijn in het kader van de KRW zogenaamde gebiedsdossiers opgesteld. In deze gebiedsdossiers wordt de winning gekarakteriseerd en worden de risico s voor deze winning benoemd. Ook voor Andijk is zo n gebiedsdossier opgesteld. Een van de risico s voor de kwaliteit van het IJsselmeerwater is de uitslag van water bij de Gemalen De Vier Noorderkoggen ( met o.a. effluentwater van de RWZI Wervershoof ) en Gemaal Het Grootslag. Om de risico s te verkleinen of zelfs te elimineren is gezamenlijk een uitvoeringsprogramma opgesteld. Deze bevat o.a. een probleemanalyse, waarbij de probleemstoffen en de bronnen in beeld gebracht gaan worden. Op is dit programma bestuurlijk vastgesteld door PWN, HHNK, RWS Midden-Nederland, de drie betrokken gemeente en de provincie Noord-Holland. Pilotproject Schone Maaswaterketen Drinkwaterbedrijven en waterschappen in het Maasstroomgebied nemen het initiatief tot een innovatief project Schone Maaswaterketen, door het biologisch verwijderen van geneesmiddelen bij rioolwaterzuiveringsinstallaties. Hierbij worden diverse technieken getest op de rwzi s. Kortom, er is zowel op het gebied van probleemanalyse, bronaanpak en de waterketenaanpak veel gaande de komende jaren. De wil om samen te werken is duidelijk aanwezig en ook de oproep om vanuit het eigen handelingsperspectief bij te dragen aan vermindering van de emissies. In dit projectplan wordt daar voor de regio Noord-Holland Noord invulling aan gegeven. 1.4 Belangen en doelstellingen ( wat willen we bereiken) Stakeholders Relatie belang Toelichting belang Hollands Noorderkwartier middel Beheerder regionale wateren. Draagt zorg voor water van voldoende kwaliteit voor alle functies PWN hoog Drinkwaterproducent. Afhankelijk van kwaliteit oppervlaktewater met name het IJsselmeer voor de drinkwaterwinning en levering aan de gebruiker RWS middel Beheerder van rijks oppervlaktewater met uitwisseling van water uit het regionaal systeem; Draagt zorg voor water van voldoende kwaliteit voor alle functies van het rijkswater; Leverancier van oppervlaktewater voor de drinkwaterbereiding bij Andijk; De partners hebben een aantal doelstellingen geformuleerd: HHNK: We streven na dat er geen concentraties medicijnresten en hormoonstoffen in oppervlaktewater voorkomen die belemmerend werken op het halen van de ecologische doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water, en die vanuit volks- en diergezondheid ongewenst zijn (zie bijvoorbeeld ook het Europese drinkwaterbesluit). HHNK: In 2020 heeft het bestuur van HHNK een weloverwogen besluit genomen over het al dan niet verder investeren in zuiveringstrappen om medicijnresten en hormoonstoffen te verwijderen. 2 Hoe schoon zijn de RWZI s en gemalen, RWS-NH ANW

5 RWS: Het kabinet hecht grote waarde aan het bestrijden van nieuwe stoffen die de waterkwaliteit beïnvloeden zoals medicijnen. Het kabinet wil samen met de partners regie zetten op het verbeteren van de waterkwaliteit. Het kabinet werkt de organisatie en de aanpak in 2015 concreet uit. Het kabinet kiest voor het terugdringen van de belasting van geneesmiddelen met een ketengerichte benadering. Uitgangspunt is het stimuleren van een brongerichte aanpak aan het begin van de (medicijn)keten, aangevuld met maatregelen aan het eind van de afvalwaterwaterketen (zuivering). PWN: We streven na dat de concentratie van waargenomen medicijnresten en hormoonstoffen in drinkwater (dus na drinkwaterbereiding) niet toeneemt ten opzichte van Zo mogelijk dat er zelfs een verlaging van de concentraties wordt aangetoond. Concreet zijn de waterkwaliteitsdoelstellingen voor het oppervlaktewater uit het Donau-, Maas-, Rijnmemorandum 2008 voor de drinkwaterbedrijven richtinggevend. Voor de geneesmiddelen wordt daarbij een streefwaarde van maximaal 0,1 microgram per liter aangehouden. Op de langere termijn is de intentie dat door de verbeterde kwaliteit van het oppervlaktewater de zuiveringsinspanning kan worden verminderd. Hiervoor is het noodzakelijk dat inzicht wordt verkregen: op welke locatie in NH-N en op welke plek in de waterketen er knelpunten zijn (te verwachten) voor deze stoffen; Het mogelijke effect (risico s) van deze stoffen op drinkwaterbereiding, ecologie en overige functies. Inzicht in mogelijke maatregelen die de partners kunnen nemen om die knelpunten aan te pakken. De effectiviteit en kosten van te nemen maatregelen. Een maatschappelijke kosten-batenanalyse van zuiveren en de eventuele alternatieven (zie verderop) die een vergelijkbaar doel sorteren. 2. DE AANPAK 2.1 Afbakening van de regionale aanpak De partners richten zich uitsluitend op het beheergebied van HHNK en beschouwen daarbij ook de directe omgeving, zoals de omringende rijkswateren. Niettemin kan de samenwerking worden uitgebreid met de andere waterbeheerders in de regio. Het betreft vooral de planperiode van het Waterprogramma en een mogelijke doorkijk voor de periode erna. We beperken ons tot hormonen en medicijnresten conform de signalen van de partners. Het gaat om de aanwezigheid van hormoonstoffen en medicijnresten veroorzaakt door menselijke activiteiten (dus niet om natuurlijk aanwezige hormoonstoffen). Grondwater wordt in het beheergebied van HHNK niet als drinkwaterbron gebruikt, de focus ligt daarom op oppervlaktewater. De maatschappelijke kosten van eventuele maatregelen moeten worden afgewogen tegen de baten oftewel vermeden nadelige effecten. De partners onderscheiden in het beheergebied van HHNK drie belangrijke soorten van gebruik met de volgende prioriteit: drinkwatergebruik, de aquatische ecologie en het overige gebruik zoals landbouw en (water)recreatie. De partners hanteren zoveel mogelijk de landelijke driesporenbenadering: probleemdefinitie, bronaanpak en aanpak binnen de waterketen, waarbij ook het communicatie instrument beschouwd wordt. 2.2 Hoofdlijnen van de regionale aanpak Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat anderen op landelijk niveau ook actief bezig (gaan) zijn met deze kwestie en de partners niet al het gewenste onderzoek en maatregelen zelf willen en kunnen uitvoeren. Daarom spreken de partners van het Waterprogramma HHNK af dat: 1. Er zoveel mogelijk wordt aangesloten bij onderzoek en aanpak van anderen, zowel qua inhoud als planning;

6 2. Inspanningen van de partners voor het onderwerp Medicijnresten en hormonen uit het oppervlaktewater moeten aansluiten bij de reguliere beheertaken en proportioneel zijn; Zoals gezegd willen de partners nauw aansluiten bij landelijk onderzoek en aanpak van de problematiek. Dat geldt ook voor de planning van de eigen activiteiten die sterk samenhangen met het landelijke programma. De Waterprogrammapartners zullen de eigen specifieke beheerinstrumenten inzetten wat betekent dat ze zelf geen specifiek onderzoek gaan uitvoeren naar bijvoorbeeld dosis-effect relaties, of algemeen onderzoek naar bijvoorbeeld emissiebronnen, noch dat er uitgebreid monitoring in water of afvalwater zal plaatsvinden. Daar waar informatie ontbreekt zal eerst afgewogen worden of die informatie verkregen kan worden via landelijke onderzoek(programma s). Wèl zullen de partners vanuit de eigen beheertaken zich richten op de regionale aanpak: Inzicht in de regionale bronnen: emissieroutes en mogelijke regionale hotspots van de probleemstoffen, dit relateren aan de aanwezigheid van de probleemstoffen via de monitoring in oppervlaktewater en drinkwater en effluenten in NH. Voor maatregelstudies geldt dat voor de algemene inzichten gebruik wordt gemaakt van landelijke onderzoeken en dat de partners dus vooral aandacht hebben op regio specifieke inzet van maatregelen met de beheerinstrumenten die de partners beschikbaar hebben. 3 Uitwerking van de regionale aanpak Het vaststellen van de specifieke regionale problematiek en het formuleren van een regionale aanpak vraagt om een fasering, die bovendien afgestemd moet zijn met de landelijke activiteiten op deze dossiers. De globale fasering ziet er als volgt uit: SPOOR 1 Probleemanalyse - Beschrijving aard en mate problematiek voor drinkwater, waterorganismen en overige gebruikers in NH-Noord o.g.v. bestaande literatuur; - Aanwezigheid stoffen oppervlaktewater en drinkwater in NH-N: overzicht huidige monitoringstrategie: wie meet wat en waar en wanneer; - analyse voor herijken regionale monitoringstrategie mede a.h.v landelijke ontwikkelingen - advies mogelijke herijking monitoringstrategie, te combineren met de hotspotanalyse uit Spoor 2 SPOOR 2 Bronaanpak hotspotanalyses Drinkwater heeft de hoogste prioriteit gevolgd door de aquatische ecologie en daarna het overig gebruik. - Hotspot analyse M+H voor drinkwater: Uitvoering vindt plaats via het gebiedsdossier Waterwinning Andijk. - Hotspotanalyse M+H voor waterorganismen; selectie kwetsbare gebieden en significante bronnen. Bijvoorbeeld differentiatie aanbrengen o.g.v. functies. - Hotspotanalyse M+H voor overig gebruik zoals recreatie; zwemwater en landbouw; veedrenking, beregening; SPOOR 3 Waterketenaanpak - overzicht regionale maatregelenscenario s in de water- en afvalwaterketen - In beeld brengen kosten en effecten maatregelscenario s in de water- en afvalwaterketen - advies maken voor regionale maatregelscenario in de water- en afvalwaterketen SPOOR 4 Communicatie - In beeld brengen van het nut en de mogelijkheden van de regionale beheerders HHNK, PWN en RWS WNN om communicatie instrumenten in te zetten richting de gebruikers van

7 de probleemstoffen. Hierbij ook kansen zoeken om aansluiting te zoeken bij (landelijke) communicatie-acties in de medicijnketen zoals, Pharmafilter, dierartsen, etc. SPOOR 5 Projectmanagement en bestuurlijke aansluiting en continuïteit 4 Werkpakketten Voor de sporen 1,2 en 3 wordt onderscheid gemaakt in het gebruik voor drinkwater, aquatische ecologie en overig gebruik. De sporen 4 en 5 zijn daaronder uitgewerkt. DRINKWATER Organisaties De aanpak van de drinkwaterproblematiek verloopt via het gebiedsdossier Andijk en wordt hier daarom op hoofdlijnen beschreven PWN en RWS HHNK In het uitvoeringsprogramma van het gebiedsdossier wordt in paragraaf 2.7 het risico van de bijdrage lokale bronnen aan stoffen die de kwaliteitseis overschrijden omschreven. De drie bovengenoemde organisaties gaan onderzoeken wat de regionale bijdrage is van een aantal met name genoemde stoffen. Hiertoe zal worden beoordeeld wat het effect van het uitslagwater op de waterkwaliteit in de beschermingszone is. ECOLOGIE EN OVERIG GEBRUIK Trekker Deelname Activiteiten: Resultaat: HHNK PWN, RWS Spoor 1 Probleemanalyse In beeld brengen van relevante projecten /onderzoeken/ monitoring bij de partners en bij derden en aanknoping zoeken met landelijke (onderzoeks)programma s. 1. Inventarisatie van lopende onderzoeken en projecten op het gebied van hormonen/medicijnresten en de relatie met aquatische ecologie 2. Koppelingen leggen van deze onderzoeken/projecten met de eigen programma s Bepalen welke activiteiten voor de partners opportuun zijn Document met daarin 1. een overzicht van projecten en onderzoeken van partijen 2. een overzicht van de regionale monitoringsprogramma's 3. Een advies over mogelijke aanpassing van de monitoring 4. Een advies over mogelijke onderzoeken/activiteiten van de partners Doorlooptijd: 6 maanden, start februari 2016 Middelen: Trekker(HHNK) (60 uur) Deelname (RWS WNN, PWN)elk (20 uur) totaal Activiteiten: Spoor 2 Bronaanpak - hotspots In kaart brengen van hotspots medicijnresten en hormoonstoffen in oppervlaktewater binnen beheergebied HHNK en aangeven relevante uitwisselingspunten met rijkswater. 1. Bruikbaarheid toetsen van STOWA methode hotspotanalyse voor

8 NH se situatie. 2. Gegevens verzamelen over relevante bronnen, routes en uitwisselingspunten 3. Watersysteemmodel aanpassen aan vraagstelling 4. Bepalen mogelijke hotspots voor de aquatische ecologie in NHN 5. Hotspots overig gebruik (recreatie en landbouw) Resultaat: Document met daarin een lijst van mogelijke hotspotlocaties met kwantitatief voorspelde waarde voor hormoonstoffen en medicijnresten Doorlooptijd: 12 maanden, start zomer 2016 Middelen: Trekker(HHNK) (500 uur) Deelname (RWS WNN, PWN) elk (50 uur) totaal Spoor 2 Bronaanpak - veldstudies Toetsen hotspotanalyse Activiteiten: Op basis hotspotanalyse en landelijk ontwikkelde monitoringprogramma wordt een monitoringstrategie hotspots Ecologie opgesteld. Vervolgens worden monsters genomen en geanalyseerd. Ook worden de gegevens vergeleken met een niet hotspotsituatie. De meetresultaten worden vergeleken met de resultaten uit de kwantitatieve hotspotanalyse. Resultaat: 1. inzicht in de aanwezigheid van hormoon en medicijnresten op de hotspots 2. inzicht in de betrouwbaarheid van de voorspellende analyse 3. adviezen voor vervolg onderzoek Doorlooptijd: 12 maanden, start zomer 2017 Middelen: Trekker: HHNK (circa 25 monsters a 1.000) Deelname RWS WNN: / totaal Spoor 3 Waterketenaanpak Onderzoek naar de kosteneffectiviteit van zuiveringsmaatregelen Activiteiten: Op basis van landelijke effectstudies (watersysteem) en landelijke pilots voor verwijderingstechnieken onderzoeken welke zuiveringsmaatregelen, op welke plek ingezet kunnen worden in de afvalwaterketen. Vaststellen welke emissiereductie behaald kan worden. Relatie leggen met de hotspotanalyse NHN. Koppelen van maatregelpakketten aan prioritaire hotspots afvalwaterketen in NHN. Te verwachten effecten op het watersysteem afzetten tegen de verwachte kosten van de maatregelen. Resultaat: Document met scenario's voor (al dan niet) verwijderen van hormoon en medicijnresten op de rwzi's. Doorlooptijd: 18 maanden, start 2018 Middelen: HHNK (1000 uur) Spoor 4 en 5 De twee gebruiksdoelen drinkwater en aquatische ecologie, hebben een eigen initiatiefnemer/trekker en zorgen binnen die processen en onderzoekstrajecten zelf, voor de benodigde communicatie en voortgangsrapportage. Daarnaast is er een overall doel voor de communicatie en het projectmanagement. Spoor 4 Communicatie

9 Trekker /Deelname HHNK PWN, RWS Vergroten bewustwording bij gebruikers, zorginstellingen en farmaceutische industrie en stimuleren over hoe bij de bron te voorkomen dat medicijnresten en hormoonstoffen in het oppervlakte water terecht komen. Activiteiten: 1. Overzicht krijgen van communicatieacties derden 2. opstellen communicatie strategie 3. Vaststellen of aanvullende communicatie vanuit Partners nuttig is en zo ja, a. In aansluiting daarop ontwikkelen van communicatiestrategie en - programma b. Ontwikkelen communicatiemateriaal/ publiekscampagneuitvoeren campagne Resultaat: (deelproducten) Meer bekendheid in het gebied over oorzaken en mogelijke effecten van hormoon en medicijnresten Doorlooptijd: Vanaf 2016 Middelen: HHNK (uren + campagne) PWN (idem) Totaal Trekker /Deelname Activiteiten: Resultaat: Doorlooptijd: Middelen: Spoor 5 Projectmanagement en bestuur Afhankelijk van activiteit Zorgen voor voortgang van de bouwsteen. Informeren bestuurders en het Partneroverleg Opdrachtgevers dragen zorg voor het bewaken van de voortgang; Opdrachtgevers leggen verantwoording af aan het Partneroverleg; Voortgang en ontwikkeling van de bouwsteen in het totaal van het waterprogramma Looptijd waterprogramma Opdrachtgevers dragen zorg voor het beschikbaar komen van de benodigde middelen 5 Planning (planperiode ) Het is van belang om goed aansluiting te houden bij de planning van het landelijke traject voor geneesmiddelen. Die planning kan nog wijzigen, maar wordt nu als volgt ingeschat: Drinkwater Gebiedsdossier Andijk Ecologie en overig gebruik Probleemanalyse Hotspotsanalyse Veldstudies Waterketenaanpa k Communicatie 6 Raakvlakken met andere bouwstenen/programma s Er is een brede relatie te leggen tussen deze bouwsteen met bouwstenen M, G en N&P als het gaat om de kwaliteit en beschikbaarheid van voldoende (zoet)water. In het Partneroverleg

10 moet beoordeeld worden of voor deze bouwstenen op een aantal vlakken samen is te werken (ofwel samenvoegen) om meer synergie te bereiken en overlap in activiteiten (met name onderzoek) te voorkomen. De volgende raakvlakken kunnen worden benoemd: Bouwsteen M vanuit de beschikbaarheid van voldoende zoetwater, waarbij de kwaliteit van het oppervlaktewater van belang is. Bouwsteen N&P gaat over verbeteren van de waterkwaliteit in algemeen en dat wordt mede beïnvloed door de aanwezigheid van medicijnresten en hormoonstoffen in het oppervlaktewater. 7 Financiering (Concept) totaal Thema Spoor Drinkwater 1 Probleemanalyse PM 2 Bronaanpak 3 Waterketenaanpak Ecologie + 1 Probleemanalyse Bronaanpak Waterketenaanpak Overig 4 Communicaite Voortgang PM PM PM PM Totaal Per Partner RWS PM PWN PM HHNK PM Totaal PM Bedragen in, zowel (interne) uren als 'out of pocket'