Plantyn. Document 1 Lieven Bauwens ( ) Standbeeld van Lieven Bauwens, opgericht in 1885 op het gelijknamige plein in Gent.

Transcriptie

1 Document 1 Lieven Bauwens ( ) Document 2 De Mule Jenny De Mule Jenny of de Spinning Mule van Samuel Crompton uit 1779 kon een draad produceren die sterk en dun was. Toen later de stoommachine haar intrede deed, kon de Mule Jenny daardoor worden aangedreven. De katoenproductie schoot omhoog. De import van ruwe katoen in Engeland steeg van 6 miljoen pond in 1775 naar 60 miljoen pond dertig jaar later. Document 3 De industriestad Gent Standbeeld van Lieven Bauwens, opgericht in 1885 op het gelijknamige plein in Gent. De Franse schrijver Alexandre Dumas ( ) arriveerde op 13 augustus 1838 als een van de eersten per trein in het Gentse Zuidstation. Dumas noemde Gent het Manchester van België en beschreef enthousiast zijn bezoek aan een textielbedrijf in de stad. Gent, het Manchester van België, bezat in 1829 amper achthonderd looms, vandaag zijn het er vijfduizend. Die looms zijn stoommachines die per week vier stukken katoen weven van telkens vijfenzeventig el lang. Om de losse draden van twee looms aan elkaar te knopen volstaat een kind van vijf jaar, zodat een kind samen met twee machines zorgt voor een productie van acht stukken katoen op acht dagen tijd. Wanneer u bijvoorbeeld de werkplaatsen van de heren Hemptinne en Voortman bezoekt, en ze voor u willen doen wat ze voor mij deden - en daar twijfel ik niet aan - dan zal de aanblik u met verstomming slaan. Voor uw ogen zal op een uur tijd een baal ruwe katoen worden gereinigd, gesponnen, geweven, bedrukt, gedroogd, gesteven, geplooid en, indien u in het gezelschap bent van een vrouw, dan zal binnen nog een uur die vrouw de werkplaats kunnen verlaten, gekleed in de stof die voor uw ogen bewerkt werd... 30

2 Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 2.1 De Eerste Industriële Revolutie (vanaf circa 1750)! De Gentenaar Lieven Bauwens ( ) is de zoon van een welgestelde leerlooier. Aan het eind van de 18de eeuw reist hij enkele keren naar Engeland. Daar raakt hij onder de indruk van de technologische vernieuwingen in de textielsector. Hij wil vooral meer te weten komen over de mule jenny of de spinning mule, een snelle machine die zowel sterkere als fijnere draden kan spinnen. De nieuwe technologie wordt angstvallig beschermd, zo willen de Engelsen hun voorsprong behouden op de rest van Europa. Maar Bauwens is een sluwe vos die van aanpakken weet. Samen met zijn broer begint hij een handeltje in koloniale producten; in werkelijkheid is het bedrijfje een dekmantel om aan industriële spionage te doen. Hij gebruikt zijn Engelse zakenrelaties om in het geheim onderdelen van een spinmachine te kopen. Weggestopt in kisten suiker of balen koffie worden die naar het vasteland gesmokkeld. Bauwens slaagt er zelfs in enkele tientallen ervaren Engelse spinners en technici over te halen - met mooie beloftes van geld en rijkdom - hun land te verlaten en voor hem te komen werken. Maar dat blijft niet onopgemerkt. In november 1798 verklikt de vrouw van een arbeider Bauwens plannen aan de politie. De Gentenaar moet Engeland halsoverkop verlaten. Op het Kanaal wordt de achtervolging ingezet. Bauwens weet slechts op het nippertje te ontsnappen. Engelse rechters veroordelen hem bij verstek tot de doodstraf. Al zijn bezittingen in Engeland worden verbeurdverklaard. Uiteindelijk lukt het Bauwens toch de gesmokkelde mule jenny weer aan de praat te krijgen. De industriële katoenproductie op het vasteland kan nu beginnen. Rond 1800 richt hij drie mechanische katoenspinnerijen op, de eerste vlakbij Parijs, de tweede in Gent, gevolgd door een spinnerij in Drongen. Er staat geen maat op Bauwens succes. In 1810 komt keizer Napoleon in hoogsteigen persoon zijn Gentse fabriek bezoeken. Maar na de val van Napoleon in 1815 loopt het toch nog slecht af: Bauwens gaat failliet en moet het zakenleven vaarwel zeggen. In 1822 sterft hij eenzaam en berooid in Parijs. Toch leeft hij voort als pionier van de mechanische katoennijverheid. Dankzij het katoen wordt Gent in de vroege 19de eeuw een van de belangrijkste centra van de Eerste Industriële Revolutie.? Waarom was Lieven Bauwens er zo op gebrand om de Engelse spinmachine naar het vasteland te brengen? Welke voordelen bood die machine? Hoe kwamen de Engelsen ertoe de eerste machines te ontwerpen? Welke voorwaarden maakten die ingrijpende verandering in de productiemethode mogelijk? In welke nijverheden werden de eerste machines gebruikt? Welke machines, energiebronnen en materialen staan symbool voor de Eerste Industriële Revolutie? Welke regio s op het vasteland industrialiseerden als eersten? Waarom bleef de verspreiding van de industriële revolutie aanvankelijk beperkt? Ca Stoommachine van James Watt vanaf 1800 Eerste machines in Gent vanaf 1840 Spoorwegrevolutie vanaf 1870 Tweede Industriële Revolutie De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Eerste Industriële Revolutie Ca Eerste stoommachines 1733 Vliegende schietspoel 1763 Spinning jenny 1779 Mule jenny vanaf 1799 Eerste machines in Verviers Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 31

3 Document 4 Gemiddelde opbrengstfactoren van tarwe, rogge en gerst, Zone 1 Engeland de Nederlanden Zone 2 Frankrijk Spanje Italië Document 5 Geboorte- en sterftecijfers in Engeland, Document De Beurs van Londen De Beurs van Londen, gravure van Wenzel Hollar, De Engelse tekst zegt dat de Londense beurs de Antwerpse beurs die ze haar moeder noemt, ver overtreft. Dat kwam met de werkelijkheid overeen: Engeland groeide vanaf de 17de eeuw uit tot een sterke handelsmogendheid waarin steeds meer geld geïnvesteerd werd in de groothandel. Zone 3 Duitsland Zwitserland Scandinavië geboorten per duizend inwoners sterfte per duizend inwoners Zone 4 Rusland Polen Tsjechoslowakije Hongarije

4 A Enkele oorzaken [doc. 1, 4-6] De industriële revolutie* begon in het 18de-eeuwse Engeland. Daar deden zich enkele ingrijpende veranderingen voor in de traditionele agrarisch-ambachtelijke samenleving. Al vanaf de 16de eeuw nam de Engelse landbouwproductie geleidelijk toe. Er werden meer gronden benut en de landbouwmethodes verbeterden. Bovendien raakte de aardappel algemeen verspreid. Historici spreken van een agrarische revolutie*. Die maakte het mogelijk dat minder landbouwers meer en beter voedsel produceerden. Maar onvermijdelijk groeide ook de werkloosheid. De betere voeding leidde tot een stijging van de levensverwachting: de kindersterfte daalde en de mensen leefden langer. Betere medische kennis en hygiëne versnelden nog de bevolkingsgroei. Daarom spreken we van een demografische revolutie*. Door de bevolkingstoename steeg de vraag naar grondstoffen en nijverheidsproducten zoals steenkool en kleding. Het werkloosheidsprobleem werd bovendien nog groter. Maar precies de beschikbaarheid van grote groepen werkzoekenden bleek een noodzakelijke voorwaarde voor de start van de industriële revolutie. Handige kooplieden bouwden op het platteland, en ook in de stad, een nieuwe, grootschalige textielnijverheid op: ze lieten arme boeren en ambachtslui op zoek naar een bijverdienste draad of geweven stoffen fabriceren die ze nadien zelf verhandelden. Zo kwam de plattelandsnijverheid tot een belangrijke uitbreiding. Hier en daar brachten die kooplieden-ondernemers hun arbeiders samen in gezamenlijke werkplaatsen, manufacturen genaamd. Het systeem werkte los van de stedelijke beroepsverenigingen. Zo ondermijnde het de macht en de voorrechten van de traditioneel denkende gilden en maakte het de weg vrij voor nieuwe productiemethodes. De Britse eilanden werden in de 18de eeuw de belangrijkste zeevarende mogendheid, met kolonies in Amerika en Azië. Die kolonies leverden grondstoffen als katoen en wol maar ook afgewerkte producten als Indische katoentjes. De overzeese handel maakte Engeland rijker, en vooral de burgerij profiteerde daarvan. Zij investeerde immers geld in de groothandel: het handelskapitalisme* floreerde. De handel stimuleerde ook de zoektocht naar betere transportmogelijkheden in Engeland. Dat resulteerde in een ware canal fever (kanaalkoorts). Op de nieuwe kanalen gebeurde het transport met schepen die door paarden die op de dijk liepen, voortgetrokken werden. De steden werden verbonden met rechte en deels verharde steenwegen. Postkoetsen of diligences maakten er gebruik van om reizigers te vervoeren. Kortom, Engeland ontwikkelde zich als eerste West-Europese natie tot een meer commercieel ingestelde samenleving. Ten slotte groeide in Engeland de kritiek op de verstikkende greep van de overheid op de economie (mercantilisme). Ook de strikte arbeidsreglementering van de gilden werd als een rem op de economische ontwikkeling beschouwd. Binnenlandse tolheffingen maakten het goederentransport duur en tijdrovend. In 1776 publiceerde de Schotse econoom Adam Smith een baanbrekend werk: Inquiry into the causes and nature of the wealth of nations. Daarin stelde hij onder meer dat grotere individuele vrijheid de economische ontwikkeling bevorderde en tot meer gemeenschappelijke welvaart leidde. Zo legde Smith de theoretische basis voor het economisch liberalisme* en de vrijemarkteconomie. Niet de overheid maar de wet van vraag en aanbod moest - als een invisible hand - de economie regelen. Op politiek vlak was Engeland een voor die tijd vrije maatschappij die individueel ondernemen aanmoedigde. De parlementaire monarchie kreeg er geleidelijk aan gestalte, De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 33

5 Document 7 De Spinning Jenny James Hargreaves, een timmerman-wever, ontwierp in 1764 een toestel dat meerdere draden tegelijk spon, eerst 8, later een veelvoud daarvan. Het nadeel van die Spinning Jenny was dat de geproduceerde draad snel brak omdat het toestel aangedreven werd door mankracht, in de praktijk veelal vrouwkracht. Document 8 De balans spinnen-weven 34

6 waardoor er meer ruimte kwam voor burgerlijke vrijheden en dus ook voor privé-initiatief en vrije concurrentie. In het parlement maakten de rijke burgers de nieuwe wetten. Zij wilden hun leven zelf in handen nemen. Winst maken en rijkdom vergaren werden na te streven idealen. In de 19de eeuw werd het machtige British Empire voorstander van internationale vrijhandel. B Machines en fabrieken [doc. 1, 3, 7-12] De eerste machines werden in de mijnen ingezet om welwater uit de schachten op te pompen, maar de katoennijverheid in Engeland was de eerste sector waar de machinale productie echt doorbrak. Dat was geen toeval. De stedelijke ambachtslui en de plattelandsnijverheid konden de stijgende vraag naar goedkope kleding en andere textielstoffen immers niet beantwoorden. Bovendien ondervonden ze toenemende concurrentie van de ingevoerde Indische katoentjes die veel kleurrijker en goedkoper waren. Daarom zochten sommige vaklui naar nieuwe technieken om katoenen stoffen sneller te produceren: de vliegende schietspoel werd in 1733 uitgevonden maar raakte pas na 1760 algemeen verspreid. Mechanische spinnewielen, zoals de spinning jenny - de naam is waarschijnlijk afgeleid van engine - deden in de tweede helft van de 18de eeuw hun intrede. Die machines sponnen meerdere draden tegelijk, wat de productie deed stijgen. De spinning mule of mule jenny kon zowel sterkere als fijnere draden spinnen. Het duurde niet lang voor ook de eerste mechanische weefgetouwen ingezet werden. De nieuwe machines evolueerden snel, waardoor de kwaliteit van garen en weefsels verbeterde. De eerste textielmachines werden nog aangedreven door traditionele energiebronnen als mankracht, paardenkracht, wind- en waterkracht. Naarmate er meer machines ingezet werden, vergrootte echter het energieprobleem. Tekort aan energie was de belangrijkste remmende factor voor de nijverheid tot dan toe. De stoommachine van James Watt (circa ) doorbrak die schaarste. Watt slaagde erin de op- en neergaande beweging van de stoompomp - gebruikt om welwater op te pompen - om te zetten in een draaiende. Die roterende kracht werd door middel van riemen op diverse machines overgedragen. De uitvinding van de stoommachine, de eerste mechanische energiebron, betekende de echte start van de industriële revolutie. De nieuwe machines werden ondergebracht in een grote productieruimte: de fabriek. De eerste fabrieken stonden in de steden. Daar waren immers voldoende gebouwen, zoals verlaten kloosters. De meeste steden lagen bovendien aan steenwegen of kanalen, wat het transport van grondstoffen en afgewerkte producten vergemakkelijkte. In de fabrieken bedienden arbeiders de machines. De industrialisatie leidde tot een snelle groei van de stedelijke bevolking, ten nadele van het platteland. Tegelijk groeide in de 18de eeuw de nood aan nieuwe brandstoffen. Sinds mensenheugenis was hout de meest gebruikte brandstof en het belangrijkste constructiemateriaal. Onder meer huizen en meubels, karren, koetsen en schepen werden uit hout vervaardigd. Zelfs de eerste machines waren van hout. De bevolkingsgroei en de industriële ontwikkeling versnelden echter de ontbossing en leidden tot een nijpend houttekort. Daarom werd steeds vaker steenkool gebruikt, zowel privé als industrieel. Dankzij de stoommachine kon men het welwater beter oppompen en diepere steenkoollagen aanboren. Abraham Darby (1710) ontdekte bovendien een methode om steenkool te zuiveren (distilleren) tot cokes. Toen dat procedé verspreid raakte, maakte steenkool haar opgang als brandstof voor de ijzerindustrie. Zij leverde dankzij de hogere temperaturen zuiverder en sterker ijzer op. IJzer en steenkool - de zogenaamde zware industrie - vormden samen met textiel de belangrijkste sectoren van de Eerste Industriële Revolutie. De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 35

7 Document 9 De stoommachine van Watt Aan het begin van de 18de eeuw bouwde Thomas Newcomen een vuurpomp. De machine maakte een op- en neergaande beweging doordat men een cilinder achtereenvolgens verhitte en afkoelde. James Watt ( ), een instrumentenmaker uit Glasgow, ontwikkelde zijn stoommachine in de jaren 1770 na de reparatie van een Newcomenpomp. Zijn machine verloor minder energie en was breder toepasbaar omdat ze de op- en neergaande beweging omzette in een draaiende beweging. Daardoor kon de stoommachine ook ingezet worden als aandrijfkracht in de textielnijverheid, de ijzerindustrie en later in de transportsector. Document 10 De stoomtrein Vanaf 1800 werd onderzoek gedaan naar een stoommachine die trekkracht kon leveren. In 1814 verscheen de eerste locomotief. Op 27 september 1825 reed in Noordoost-Engeland de eerste stoomtrein die passagiers vervoerde. De Rocketlocomotief van ingenieur en mijndirecteur George Stephenson werd alom bewonderd (tekening uit 1829). 36

8 C België: pionier op het vasteland [doc. 2-3] Na Engeland verspreidde de industriële revolutie zich met enkele decennia vertraging in West-Europa. België speelde een voortrekkersrol, al bleef de industrialisatie aanvankelijk beperkt tot enkele Waalse regio s (Luik-Verviers en Bergen-Charleroi) en Gent. Enkele pioniers brachten rond 1800 de machine naar België. In Gent maakte Lieven Bauwens gebruik van Engelse spinmachines om een mechanische katoennijverheid op gang te brengen. Maar in de rest van Vlaanderen bleef de huisnijverheid bestaan. De vele tienduizenden ambachtelijke vlasspinsters en linnenwevers voelden zich bedreigd en verzetten zich met hand en tand tegen de mechanisatie. Pas vanaf 1820 vond de weefmachine aangedreven door stoomkracht (de powerloom) haar weg naar Gent en nam de industrialisatie in de katoensector een hoge vlucht. Ongeveer gelijktijdig daarmee zette de Engelsman William Cockerill in Verviers bij Luik de eerste stappen naar de mechanische wolnijverheid. In 1810 waren er in de streek rond Luik al zes gemechaniseerde wolspinnerijen. Ze namen de helft van de wolproductie voor hun rekening. Voor de andere helft waren 108 ambachtelijke spinnerijen nodig. Door de mechanisatie verminderde het aantal bedrijven: tussen 1800 en 1810 zelfs met een derde. De productie steeg maar het aantal arbeiders bleef hetzelfde. Een vergelijkbare evolutie voltrok zich in de Luikse ambachtelijke ijzer- en wapenindustrie. Cockerills zoon, John, bouwde er de ijzer- en steenkoolindustrie op, met hoogovens en stoommachines. Weldra leidde de familie Cockerill een industrieel imperium dat op grote schaal textiel, kolen, ijzer en machines voortbracht. In de steenkoolmijnen van de Borinage (tussen Bergen en Charleroi) voltrok de mechanisatie zich in het begin van de 19de eeuw in een hoog tempo. De steenkoolproductie verdubbelde in de jaren Toch bleef de oude houtskoolverbranding in België nog tot in de late jaren 1830 duidelijk belangrijker dan de cokesverbranding. Kortom, de industrialisatie verspreidde zich aanvankelijk eerder moeizaam. De eerste machines werkten nog niet optimaal en waren erg duur. Kapitaalkrachtige burgers zagen de industrie niet altijd als een interessante investeringsmogelijkheid. Vaak gingen fabrieken failliet, de risico s waren hoog. Velen stonden dus aarzelend en zelfs vijandig tegenover de beginnende industrialisatie, maar anderen bewonderden de vernieuwingen en wilden ertoe bijdragen. De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 37

9 Document 11 Mijnbouw Beeld van de Hettonkolenmijn bij het Engelse Durham, die was voorzien van stoommachines en stoomlocomotieven. Litho van J.D. Harding, omstreeks Document 12 Industrie, mens en natuur Niet iedereen was onder de indruk van de gevolgen van de industrialisatie. John Byng ( , conservatief en plattelandsliefhebber) vertelde wat hij voelde toen hij tijdens een tocht door Noord-Yorkshire op een van Richard Arkwrights fabrieken bij Askrigg stuitte (circa 1793). Arkwright bouwde in 1769 zijn waterframe, een spinmachine die door waterkracht aangedreven werd, wat later door stoomkracht. Wat elke indruk van landelijkheid definitief de kop ingedrukt heeft, is de oprichting van een katoenfabriek aan de ene kant, waardoor het panorama en de stilte verwoest zijn. (...) De mensen hebben inderdaad werk, maar zijn allemaal ten prooi gevallen aan de ijzeren greep van de massa. (...) Op momenten dat mensen niet in de fabriek werken, leven ze zich uit door te stropen, te plunderen en door losbandig gedrag. Sir Richard Arkwright mag zijn familie en het land dan veel rijkdom hebben opgeleverd, maar als toerist verfoei ik zijn plannen die doorgedrongen zijn tot iedere rustieke vallei en die de loop en schoonheid van de natuur vernietigd hebben. 38

10 Samenvatting De Eerste Industriële Revolutie werd in Engeland in de tweede helft van de 18de eeuw door verschillende factoren in wisselwerking met elkaar op gang gebracht: de vernieuwde landbouw en de daarmee gepaard gaande bevolkingsgroei, de plattelandsnijverheid, de aanwezigheid van grondstoffen in Engeland zelf en in de kolonies, de toenemende internationale handel, voldoende kapitaal, de verbetering van het transport, het liberalisme van Adam Smith en de parlementaire democratie. De aanzet van die verschuiving werd gegeven door ondernemende mensen uit de mijnbouw en de textielnijverheid, die naar efficiëntere productiemethodes zochten. Ze vonden die in nieuwe machines. Met de machine deed ook een krachtiger energiebron (de stoommachine) haar intrede. Een andere brandstof (steenkool) en ijzer van betere kwaliteit vervolledigden het plaatje. De nieuwe machines werden in fabrieken geplaatst waar arbeiders ze bedienden. In de aanvangsfase bleef de invloed van de eerste industriële ontwikkelingen beperkt. De start van de industrialisatie verliep traag. Drie regio s op Belgisch grondgebied industrialiseerden als eersten op het Europese vasteland. In Gent en Verviers namen de pioniers Lieven Bauwens en William Cockerill het initiatief. In de Borinage werden de steenkoolmijnen in snel tempo gemechaniseerd. Op termijn had de industriële revolutie spectaculaire gevolgen voor economie en maatschappij. Het werk werd anders georganiseerd, de productie steeg spectaculair, fabriekssteden met nieuwe bevolkingsgroepen ontstonden: massa s arme arbeiders en een kleine elite van fabriekseigenaars. Agrarische revolutie Grote toename van de landbouwproductie. Demografische revolutie Snelle en sterke stijging van het bevolkingsaantal. Economisch liberalisme Ideeëngoed dat pleit voor de vrije markt (vrijhandel, vrije concurrentie en vrij initiatief). De 18de-eeuwse verlichte denker Adam Smith is de grondlegger ervan. De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Handelskapitalisme Mensen met geld investeerden in de Nieuwe Tijd vooral in de opkomende groothandel, waarvan ze een hoge winst verwachtten. Door de handel deed een commercieel-kapitalistische mentaliteit haar intrede, maar de economie bleef overwegend agrarisch-ambachtelijk. Industriële revolutie Overgang van handenarbeid naar gemechaniseerde arbeid en van huisarbeid naar fabrieksarbeid. Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 39

11 Document 1 Ford en de lopende band Vanaf 1913 gebruikte Henry Ford de lopende band voor de productie van zijn model T. De T-Ford bleef negentien jaar in productie, tot Er werden meer dan 15 miljoen exemplaren van verkocht, een record dat pas in de jaren 1970 door de al even legendarische Volkswagen Kever werd gebroken. Document 2 Document 3 Zij veranderden de wereld James Alexander Guglielmo John Henry Watt Graham Bell Marconi Boyd Dunlop Ford De trein en het spoorwegnet a) In Engeland reed in 1825 de eerste passagierstrein 40

12 2.2 De Tweede Industriële Revolutie (vanaf circa )! The Car That Put The World On Wheels In het voorjaar van 1913 trekt John Kelly naar Detroit, het centrum van de Amerikaanse auto-industrie. Hoewel hij ongeschoold is, vindt hij toch snel werk bij de Ford Motor Company. Kelly wordt ingeschakeld bij de productie van het nieuwe succesmodel: de T-Ford. Henry Ford ( ), oprichter van het bedrijf, heeft de fabricage van de T-Ford opgedeeld in honderden eenvoudige stappen die iedereen kan uitvoeren. Hij wil een goedkope auto maken voor het grote publiek. Kelly s taak bestaat erin de achterwielen aan het chassis te monteren. Elke dag verricht hij in een eindeloze herhaling dezelfde handelingen. In oktober 1913 is Kelly getuige van een revolutionair experiment. Om de productie op te voeren, besluit Henry Ford de auto s in aanbouw op een lopende band te plaatsen. De arbeiders hoeven nu niet langer van het ene chassis naar het andere te lopen, wat veel tijdverlies betekende. Voortaan komt de auto in aanbouw naar hen toe. Ook alle onderdelen worden mechanisch aangevoerd. In het nieuwe systeem heeft Kelly nog maar enkele tientallen seconden de tijd om de wielen te plaatsen voor de band weer voortrolt. Het tempo is moordend. Dankzij de lopende band weet Ford in 1914 de productietijd van een auto tot 1 uur en 33 minuten te beperken. De fabriek produceert steeds meer auto s en boekt recordwinsten. Om zijn personeel te motiveren, verdubbelt Ford datzelfde jaar het loon tot 5 dollar per dag. Voor de consument wordt de T-Ford steeds goedkoper. In de jaren 1920 kost het T-model minder dan 300 dollar, ongeveer 30 % van de oorspronkelijke verkoopprijs. Fords droom: massaproductie met hoge lonen en lage prijzen wordt realiteit. In de nieuwe River Rouge Plant, de grootste fabriek ter wereld, bouwt Ford meer dan auto s per dag, er werken mensen. In 1924 rolt de tien miljoenste T-Ford van de band. Om dat te vieren, laat het bedrijf een reclamekaravaan van New York naar San Francisco rijden. Dankzij het Fordspaarplan heeft ook John Kelly intussen een eigen auto kunnen kopen. In de weekends rijdt hij met het gezin naar het platteland. Kelly verdient nu meer geld dan hij ooit voor mogelijk hield. Zijn bewondering voor Henry Ford is grenzeloos.? Wat maakte de T-Ford zo bijzonder? Welke factoren zorgden voor de definitieve doorbraak van de industriële revolutie? Waarom was er nood aan een tweede elan? Welke waren de technologische vernieuwingen van de Tweede Industriële Revolutie? Hoe veranderden die vernieuwingen de industrie en welke impact hadden ze op het dagelijkse leven? Welke economische tendensen kenmerkten het industrieel kapitalisme? ca Elektriciteit en staal De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Tweede Industriële Revolutie ca Begin Eerste Industriële Revolutie vanaf 1840 vanaf 1870 Spoorwegrevolutie Crisis en doorbraak industrialisatie vanaf 1879 Gloeilamp (Edison) 1913 T-Ford en lopende band ca Begin Derde Industriële Revolutie Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 41

13 b) Ontwikkeling van het spoorwegnet in Europa Berlijn Warschau Antwerpen Londen Luik Praag Parijs Wenen Bordeaux Lyon Marseille Milaan Venetië c) Ontwikkeling van het spoorwegnet in de wereld Napels Budapest Ontwikkeling van her spoorwegnet in de wereld, Europa Amerika Azië Australië Afrika Totaal km km km 42

14 A De industriële doorbraak in West-Europa [doc. 1-6] De aanleg van het spoorwegnet bracht vanaf 1840 meer vaart in de industriële ontwikkeling. Al in 1814 ontwierp George Stephenson de eerste bruikbare stoomlocomotief, maar het duurde nog enkele decennia voor de trein echt ingeburgerd raakte. De realisatie van een uitgebreid spoorwegnet was een complexe en dure zaak. Op 27 september 1825 tufte de eerste stoomtrein door Noordoost-Engeland over een afstand van 43 km. Het Europese vasteland volgde in 1835 met een eerste treinverbinding, die tussen Brussel en Mechelen. De spoorwegrevolutie - zowel voor het vervoer van passagiers als voor het transport van grondstoffen en goederen - was niet te stuiten. Van 1840 tot 1850 nam het aantal kilometers spoorwegen in Europa met 500 % toe. Tussen 1840 en 1910 groeide het Europese spoorwegnet van naar km. Ook in de Verenigde Staten, Latijns- Amerika en Azië werden gigantische afstanden door spoorwegen overbrugd. In 1807 ontwierp de Amerikaanse ingenieur Robert Fulton het eerste bruikbare stoomschip. Op rivieren en kanalen vervingen stoomschepen weldra de trekschuiten en zeilschepen. Bovendien kon men rivieren nu stroomopwaarts bevaren. Na 1850 werden stoomschepen ook op zee ingezet. Eerst gebeurde dat langs de kusten en over korte afstanden, zoals tussen Oostende en Dover. Maar na 1880 heersten de stoomschepen over de oceanen. Vooral op de Noord-Atlantische route, tussen Europa en de Verenigde Staten, werden reusachtige en luxueuze passagiersschepen ingezet. Het tijdperk van de zeilvaart was onherroepelijk voorbij. De aanleg van spoorwegen en de bouw van locomotieven en wagons betekende de definitieve doorbraak voor de zware industrie. In de periode groeide de wereldproductie van ijzer met 400 %, die van steenkool met 250 %. Omstreeks 1850 werd de zware industrie, in opvolging van de textiel, de leidende industriële sector. De industriële regio s veranderden grondig van uitzicht. Indrukwekkende fabrieksgebouwen met ratelende machines en rokende schoorstenen domineerden er het landschap. Vooral de ondernemende burgerij profiteerde van de industriële doorbraak. Dankzij het cijnskiesrecht greep ze ook de politieke macht. In de tweede helft van de 19de eeuw realiseerde het door de burgerij gesteunde liberalisme de triomf van de vrijemarkteconomie. Allerlei tolheffingen werden afgeschaft (o.a. de Scheldetol in 1863). De Europese industrielanden sloten handelsovereenkomsten en verlaagden invoerrechten en douanetarieven. Dankzij de transportrevolutie en de doorbraak van de vrijhandel konden grondstoffen en industrieproducten over lange afstand en op grotere schaal worden verhandeld. De wereldhandel vernegenvoudigde tussen 1830 en Dat leidde tot meer concurrentie en prijsverlagingen. Voor het eerst ontstond er een wereldeconomie, met de Europese industrielanden als centrum. In de industriële economie stond het bezit van kapitaal (geld) centraal. Al vanaf de 16de eeuw, met de groei van het handelskapitalisme, bracht geld snellere en hogere winsten op dan grond en ambachtelijke nijverheid. Maar in de loop van de 19de eeuw werd het industrieel kapitalisme* belangrijker dan het handelskapitalisme. Een ondernemer moest over voldoende financiële middelen kunnen beschikken voor de bouw van fabrieken, de aanschaf en het onderhoud van machines en voor de constante aanvoer van grondstoffen. Daarom vergemakkelijkte de overheid het oprichten van investeringsbanken die industriëlen langlopende leningen toekenden. Familiebedrijven met beperkte financiële mogelijkheden werden omgevormd tot naamloze vennootschappen*. Die verkochten aandelen of winstbewijzen aan beleggers en andere vennootschappen en vergrootten zo hun financiële armslag. Het nv-statuut bood de ondernemer het grote voordeel dat zijn persoonlijke eigendom bij een eventueel faillissement van het bedrijf geen risico liep. De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 43

15 Document 4 Productie van gietijzer en staal (in duizend ton) Gietijzer Groot-Brittannië Duitsland Frankrijk België Rusland V.S.A ? Staal Groot-Brittannië Duitsland Frankrijk België Rusland V.S.A ??? ??? Document 5 Steenkoolproductie in België (in miljoen ton), ,300 5,820 9,611 13,697 15,887 23,463 20,366 23,917 22,389 27,415 25,531 27, ,465 11, ,324 44

16 Overheden stimuleerden de geldcirculatie door de geloofwaardigheid van hun nationale munt te verhogen. De meeste landen introduceerden de gouden standaard, waarbij het goud in de kluizen van de nationale bank borg stond voor de waarde van het uitgebrachte (papieren) geld. De goudvoorraad bood in de 19de eeuw nog voldoende groeimarge dankzij belangrijke vondsten in Californië en Australië. B Crisis De groei van de economie verliep niet gelijkmatig. Voorspoedige jaren werden afgewisseld met pijnlijke inzinkingen. Zo brak in de jaren 1870 een diepe crisis uit in de Europese landbouw. De kleine Europese boeren konden onmogelijk concurreren met de gemechaniseerde en grootschalige Amerikaanse landbouw. Die overspoelde de Europese markten met goedkoop graan. Tegelijk stokte de groei van de zware industrie. De spoorwegaanleg verminderde. IJzer bleek niet altijd sterk genoeg en vaak leverde stoomkracht te weinig energie. Stoommachines waren onvermijdelijk log en vuil en konden technologisch niet meer worden verbeterd. De vernieuwingen die de Eerste Industriële Revolutie gerealiseerd had, raakten stilaan uitgewerkt. Investeerders verloren hun vertrouwen. Tijdens het laatste kwart van de 19de eeuw daalde de groei van de industrie en de wereldhandel. Prijsdalingen, kleinere winsten en grotere werkloosheid waren het gevolg. Ingrijpende veranderingen moesten het tij keren. De innovaties van de Tweede Industriële Revolutie boden het antwoord. C De Tweede Industriële Revolutie [doc. 7-9] Praktisch ingestelde mensen en eenvoudige werktuigkundigen als Newcomen en Watt hadden tijdens de Eerste Industriële Revolutie de vernieuwing op gang gebracht. De crisis van de jaren 1870 werd echter door hoogopgeleide wetenschappers overwonnen. Wetenschap en industrie werkten aan het eind van de 19de eeuw nauw samen, waardoor uitvindingen op korte tijd hun weg naar de industrie vonden. Zo kwam het industrialisatieproces vanaf 1890 in een hogere versnelling. Elektriciteit, staal en chemie werden de leidende sectoren van de Tweede Industriële Revolutie. Die nieuwe materialen en energiebronnen garandeerden een hoog rendement en trokken dus nieuwe investeringen aan. Anders dan stoomkracht was elektriciteit gemakkelijk transporteerbaar, al vereiste dat wel de bouw van een netwerk met centrales, hoogspanningskabels en transformatoren. Elektriciteit kan op eenvoudige wijze worden omgezet in licht, warmte of drijfkracht voor motoren. De toepassingen leken onuitputtelijk. Eind 19de eeuw waren al twee Amerikaanse fabrieken op drie overgeschakeld op elektrische stroom. Elektriciteit had ook een enorme impact op het dagelijkse leven, met onder andere telefoon (1876), gloeilamp (Edison, 1879), strijkijzer (1882), naaimachine (1885), vaatwasser (1886) en wasmachine (rond 1900). Al volgde de massale verspreiding van die uitvindingen pas na de Eerste Wereldoorlog. De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Daarnaast was staal als superieure variant van het gietijzer een zeer belangrijke vernieuwing. Staal heeft een lager koolstofgehalte, waardoor het sterker en soepeler is. Zo gaan stalen spoorrails zes keer langer mee dan gietijzeren en kunnen stalen bruggen veel grotere overspanningen aan. Vanaf circa 1880 werd het technisch haalbaar en betaalbaar om staal in grote hoeveelheden te produceren. Door staal in beton te verwerken, ontstond gewapend beton dat de goede eigenschappen van staal en beton combineerde. Die innovatie bracht een omwenteling in de architectuur op gang. In New York en Chicago werden rond 1900 de eerste wolkenkrabbers opgetrokken. Staal maakte ook reusachtige Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 45

17 Document 6 Binnengevaren schepen in de Antwerpse haven Zeilschepen Ton Stoomboten Ton Totaal Ton Document 7 Technologische en industriële innovaties 1837 fotografie (o.m. Louis Daguerre) 1844 telegraaf (Samuel Morse) 1848 beton (Joseph-Louis Lambot) 1857 lift 1859 petroleumlamp (opvolger van olielamp) 1860 maaidorser 1867 dynamiet (Alfred Nobel) 1869 dynamo (Zénobe Gramme) 1872 gewapend beton 1875 schrijfmachine 1876 telefoon (Alexander Graham Bell) 1878 grammofoonplaat (Emile Berliner) 1879 gloeilamp (Thomas Edison) 1880 elektrische wasmachine 1880 elektriciteitscentrale 1885 fiets (met kettingaandrijving en voldoende veilig) Document 8 De Eiffeltoren (1889) Deze toren, genoemd naar ingenieur Gustave Eiffel, werd opgetrokken uit meer dan ton staal. Het gebeurde naar aanleiding van de wereldtentoonstelling in Parijs, die honderd jaar na de Franse Revolutie georganiseerd werd. Op de wereldtentoonstellingen - de eerste vond plaats in 1851 in Londen - presenteerden de staten hun technologische innovaties, industriële producten en economische sterkte hogesnelheidsverbrandingsmotor (Gottlieb Daimler) en benzinemotor (Carl Benz) 1888 luchtband (John Boyd Dunlop) 1890 kunstzijde 1895 bioscoopfilm 1895 röntgenstraling (of x-stralen, Wilhem Röntgen) 1897 (synthetische) aspirine (geproduceerd door Bayer) 1897 draadloos telegraferen over 80 m (Guglielmo Marconi en William Henry Preece) 1898 radio 1903 vliegtuig 1908 bakeliet (Leo Baekeland) 1908 T-Ford (Henry Ford) 1912 roestvrij staal (Gustav Krupp) 46

18 oceaanschepen mogelijk, torenconstructies (Eiffeltoren, 1889) en hangbruggen met een lengte van meer dan 1 km (Golden Gate Bridge, 1937). Ten slotte leidde het gebruik van staal tot een revolutionaire vernieuwing van de bewapening, met onder meer zware kanonnen en tanks. De chemische industrie groeide begin 20ste eeuw uit tot een nieuwe sector. Chemici slaagden erin steeds meer nieuwe, niet in de natuur voorkomende producten samen te stellen: kunstmest (Justus von Liebig), verfstoffen, geneesmiddelen (aspirine), parfums, celluloid (voor foto en film), synthetische kleding, plastics (o.a. bakeliet) en conserveringsproducten. Dat alles had een enorme impact op het dagelijkse leven. De nieuwe petroleumsector verwerkte ruwe aardolie onder meer tot benzine. De Duitser Karl Benz ontwierp in 1885 de eerste auto met een verbrandingsmotor. Olie, die half zoveel plaats inneemt als steenkool, werd ook de nieuwe brandstof voor onder meer de scheepvaart en de huisverwarming. D De kapitalistische grootindustrie [doc ] De Tweede Industriële Revolutie verspreidde zich over een veel groter gebied. Vooral de economische groeicijfers van Duitsland waren opmerkelijk. De Duitsers namen het voortouw in de nieuwe sectoren (o.a. chemie) en staken Engeland voorbij. Ook de Verenigde Staten overvleugelden Engeland en aan het einde van de 19de eeuw begon Japan aan zijn industriële opmars. De Tweede Industriële Revolutie betekende de triomf van het industrieel kapitalisme: het streven naar meer productie en meer winst (winstmaximalisatie) was de eerste prioriteit. Dat verklaart de verdere rationalisering* van het productieproces door automatisering en gestandaardiseerde* massaproductie. De Verenigde Staten waren daarin toonaangevend. De Amerikaanse ingenieur Frederick Taylor ( ) deed het voorstel om fabrieksarbeid op te delen: arbeiders moesten zich toeleggen op een aantal zeer eenvoudige en nauwkeurig omschreven handelingen. Om de arbeiders te motiveren wou Taylor hen belonen met aanzienlijke bonussen als ze de vereiste productie overschreden. Het taylorstelsel (taylorisme of scientific management ) leidde tot de invoering van het lopendebandwerk. De autofabriek van Henry Ford in Detroit paste het systeem in 1913 voor het eerst toe. De lopende band leidde tot een fenomenale toename van de productie. Tegelijk konden de prijzen dalen. Na de Eerste Wereldoorlog werd de auto het symbool van de Amerikaanse consumptiemaatschappij, een model dat Europa met enige vertraging overnam. In de kapitalistische industrie voltrok de schaalvergroting zich ook door fusies en overnames. De integratie van bedrijven verloopt verticaal als een bedrijf zijn toeleveringsen verwerkingsbedrijven tracht over te nemen. Zo probeerden staalfabrieken niet alleen ijzer- en steenkoolmijnen te verwerven maar ook scheepswerven of fabrieken van spoorwegrails. De integratie verloopt horizontaal als concurrerende bedrijven prijsafspraken maken en productiequota vastleggen, als ze uiteindelijk zelfs fuseren of een concurrent overnemen. Horizontale integratie kan de vrije concurrentie uitschakelen en tot monopolievorming leiden. In de Verenigde Staten worden horizontaal geïntegreerde bedrijven trusts genoemd, in het Nederlands spreekt men van kartels. Bekende voorbeelden zijn het Amerikaanse U.S. Steel (in 1901 gevormd door bankier J.P. Morgan) en het Duitse Krupp (bekend van de slogan: Wir machen alles ). In de Tweede Industriële Revolutie groeiden sommige bedrijven uit tot echte multinationals die tienduizenden arbeiders werk verschaften en over duizelingwekkend veel kapitaal beschikten. De bestuurders van die machtige ondernemingen waren zeer invloedrijk, zowel op De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 47

19 Document 9 Siemens Het Berlijnse Siemensbedrijf, een van de groten uit de elektriciteitsindustrie, aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Document 10 Relatief aandeel van verschillende mogendheden in de wereldproductie (in procenten), Groot-Brittannië Verenigde Staten Duitsland Frankrijk Rusland Oostenrijk - Hongarije Italië ,9 14,7 8,5 7,8 7,6 4,4 2,5 18,5 23,6 13,2 6,8 8,8 4,7 2,5 13,6 32,0 14,8 6,1 8,2 4,4 2,4 Document 11 De samenstelling van de Belgische beroepsbevolking, Document 12 Procent van de Belgische beroepsbevolking werkzaam in de landbouw industrie handel en diensten Reclame voor Belgische industrieproducten 9,9 39,3 11,6 6,0 5,3-2,7 10,7 31,4 12,7 4,4 9,0-2,8 Poster uit 1907 door Raymond Tournon met daarop de producten die FN, de bekende wapenfabrikant uit het Luikse, de burger in vredestijd aanbood: jachtgeweren, fietsen, motoren en zelfs auto s. 48

20 economisch als op politiek vlak. Indien nodig aarzelden ze niet om politici onder druk te zetten om juiste beslissingen te nemen. De industriële maatschappij verschilde totaal van de vroegere agrarisch-ambachtelijke samenleving. Vóór de industriële revolutie wisselde beperkte economische groei af met stilstand en achteruitgang. Voedselcrises maakten de aarzelende bevolkingsgroei weer ongedaan. De meeste mensen waren met weinig tevreden en poogden vooral in leven te blijven. De industriële maatschappij daarentegen beleefde over een lange termijn gezien een aanhoudende economische én demografische groei. Die leidde tot een nooit gezien stijging van de welvaart bij een vrij groot deel van de bevolking, althans in de industrielanden. De voortdurende technologische vernieuwingen, de rationalisering van het productieproces en de schaalvergroting in de industrie maakten die vooruitgang mogelijk. Toch bleef de kapitalistische economie in de greep van periodiek weerkerende crises (golfbewegingen). In de oude landbouwsamenleving werd een crisis door schaarste (ten gevolge van misoogsten, oorlogen en/of epidemieën) veroorzaakt. In de industrieelkapitalistische maatschappij daarentegen lag overproductie aan de basis van een crisis. Als het aanbod de vraag overtrof, leidde dat onvermijdelijk tot inkrimping van de productie en groeiende werkloosheid. Die cyclus verliep volgens een vrij regelmatig patroon van 7 tot 11 jaar. Economen noemen die op- en neergaande beweging de conjunctuur. Daarnaast tekenden zich ook golven op zeer lange termijn af. Een van de meest bekende indelingen is die van de Rus Nikolai Kondratieff ( ) die sinds de industriële revolutie periodes van groei en neergang van ongeveer vijftig jaar onderscheidde. De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 49

21 Document 13 Microscoop De eerste microscopen werden gebruikt om landbouwproducten te analyseren. Dit exemplaar is afkomstig uit het Rijksontledingscentrum in Antwerpen. Het is vervaardigd in Duitsland uit koper en glas en kon materie 15 tot 35 maal vergroten. De microscoop werd verlicht via de holle spiegel onderaan die het omgevingslicht concentreerde op het onderzoeksobject. Het toestel wordt momenteel bewaard door de Stichting Industrieel Wetenschappelijk Erfgoed (SIWE) in Leuven. Document 14 Bevolkingsgroei in West-Europese steden (x 1000), Plaats Lyon Marseille Birmingham Liverpool Manchester Essen Rotterdam Document 15 Urbanisatiegraad, (*) Duitsland Engeland Frankrijk België Nederland Gem. Europa Document % Vrouwelijke arbeiders Montagewerkplaats in een fabriek van het Duitse AEG waar grote aantallen ongeschoolde vrouwen urenlang hetzelfde, geestdodende werk deden. AEG staat voor Allgemeine Elektricitäts Gesellschaft, gesticht in Berlijn in % % % % %

22 Samenvatting Ondanks de spoorwegrevolutie en het succes van het liberalisme bereikte de Eerste Industriële Revolutie in de tweede helft van de 19de eeuw haar limieten. De crisis van de jaren 1870 leidde echter tot een golf van uitvindingen en technologische vernieuwingen, gedragen door wetenschappelijk onderzoek aan universiteiten, in laboratoria en in de bedrijven zelf. De elektriciteit was als nieuwe energiebron krachtiger, properder en veiliger dan de stoommachine. Het gebruik van staal, eventueel gecombineerd met beton, creëerde ongekende mogelijkheden voor de bouw van infrastructuur voor industrie en transport en voor het optrekken van hoge gebouwen. Allerlei huishoudelijke apparaten maar ook de nieuwe stoffen en producten die de chemische industrie voortbracht, zouden het dagelijks leven van steeds meer mensen intens beïnvloeden. De Tweede Industriële Revolutie leidde tot een steeds grotere winstmaximalisatie. Het industrieel kapitalisme werd een feit. Tendensen die ons economisch systeem tot op vandaag kenmerken als innovatie, rationalisering van het productieproces, schaalvergroting, concentratie van kapitaal, toenemende consumptie en conjunctuurschommelingen zetten zich door. De Verenigde Staten profileerden zich steeds meer als nieuwe economische wereldleider terwijl in Europa Duitsland de voortrekkersrol van Engeland overnam. Gestandaardiseerde productie Produceren volgens een vooraf bepaald model (standaard). Alle producten zullen dus gelijk van vorm zijn of gelijke afmetingen hebben. Een gestandaardiseerde productie leidt tot aanzienlijke kostenbesparingen. Industrieel kapitalisme In deze vorm van kapitalisme worden de grootste winsten in de industrie gerealiseerd dankzij rationalisering, automatisering en standaardisering van de (massa)productie. De ondernemer moet zeer kapitaalkrachtig zijn om de noodzakelijke investeringen te kunnen doen. De invloed van financiers of financiële instellingen die hem daarbij helpen, wordt dus zeer groot. Naamloze vennootschap Vennootschap (onderneming, bedrijf of maatschappij) waarvan het maatschappelijk kapitaal (de financiële waarde) verdeeld is over een groot aantal aandelen. Die aandelen kunnen onbeperkt worden doorverkocht. Als de onderneming beursgenoteerd is, gebeuren de meeste transacties via de aandelenbeurs. De namen van de aandeelhouders zijn veelal onbekend. De 19de eeuw: eeuw van de burgerij en Europa Rationalisering Zo rationeel of efficiënt mogelijk organiseren en produceren, met een minimum aan arbeiders en kosten. Hoofdstuk 2 De industrialisatie, een verhaal zonder einde (18de - 21ste eeuw) 51

23 Hoofdstuk 3 Sociale ontwikkelingen 3.1 De industriële klassenmaatschappij en de sociale kwestie! Je ziet het wel aan onze kledij: wij zijn mijnarbeiders in Grand Hornu. Papa is 43 jaar, mama 35 en ik 11. Ik heb twee jongere broers en een zus die nog niet werken en door mijn grootouders verzorgd worden. Over een paar maanden mag mijn kleine broer van negen met ons meekomen werken. De eerste keer zal hij waarschijnlijk net zoals ik schrik hebben van het lawaai, het duister, het stof en ook de grote mensen die luid schreeuwen. Hij heeft nog geluk omdat het zomer is. Ik ben gestart in de winter. Dan zie je enkel zonlicht op zondag. Om 3 uur s morgens verlaten wij het huis en om 7 uur s avonds komen we terug. Het moeilijkste onder de grond is de verandering van de lucht: het is er zeer warm en drukkend, maar met koude walmen. Maar hij zal er wel aan wennen. Iedereen went eraan. Het werk van papa is het zwaarst. Hij is aderwerker. Hij hakt de kolen los met een pikhouweel. Dat werk is het zwaarst, maar ook het best betaald. Ik en mama moeten de lorries of de wagonnetjes vooruitduwen en de aarde afvoeren. De vrouwen werken in de diepe schachten, wij in de bovenste galerijen. Vanaf volgende week zal ik iets meer verdienen als bouteur. Dan geef ik de kolen met een schop door naar het spoor. Het is een zware taak, maar ik ben nooit ver van mijn vader. Daar verdienen we veel minder mee, maar onze lonen zijn broodnodig, anders zouden we moeilijk de eindjes aan elkaar kunnen knopen, zegt papa. Minstens de helft van ons inkomen dient om voedsel te kopen, en dan nog levert de groentetuin van papa de nodige aardappelen en groenten. We eten s morgens en s middags brood, soms met een beetje boter en koffiemelk. s Avonds eten we soms aardappelsoep met groeten, maar die zijn heel duur. Als er geen geld is, moet ik vaak zonder eten naar bed.? Hoe oud is de jongen uit de tekst? Waar werkt hij? Welke taak voert hij uit? Hoe zijn de werkomstandigheden? Hoeveel verdient hij? Waarom gaat hij werken? Kinderen werden van in het Ancien Regime ingezet in het arbeidsproces. Ze werkten in het huishouden, de landbouw, de veeteelt of het ambachtsatelier. Met de industriële revolutie verplaatste arbeid zich naar de fabriek of de mijn. Ook daar moesten kinderen van jongs af bijdragen in het gezinsinkomen. In dit hoofdstuk vind je verschillende bronnen over de sociale omstandigheden waarin industriearbeiders leefden. Tracht telkens je bronnen te situeren (wie, waar, wanneer verschenen). Stel je ook kritisch op. Sommige bronnen zijn meer betrouwbaar dan andere. Het is daarom belangrijk om de historische inzichten te toetsen aan vragen uit de historische kritiek. 52

24 Er zijn zeven onderdelen: - Verstedelijking - Lage Lonen - Kinderarbeid - Werkomstandigheden - Woonomstandigheden - Een uitzichtloze situatie - Vluchtwegen en gevolgen Onderzoek Verstedelijking Historische inzichten 1 Wanneer was het aandeel van de stadsbevolking groter dan 50 % in Groot-Brittannië, Duitsland, Frankrijk, Rusland en de VS? 2 Welke Belgische stad groeide het sterkst aan het eind van de 19de eeuw, Gent, Brussel of Antwerpen? 3 Waarom trokken mensen naar de stad? 4 Waarom was de overgang van boer naar arbeider voor velen een dramatische evolutie? Historische kritiek 1 Welk soort van bronnen vind je? Primaire of secundaire? Tekstueel of numeriek? 2 Welk bronnen zijn het meest betrouwbaar? Document 1 Hoofdstuk 3 Aandeel stadsbevolking t.o.v. het platteland Sociale ontwikkelingen Groot-Brittannië 52% 69% 78% Duitsland 36% (1871) 53% (1891) 60% Frankrijk 26% 36% 44% Rusland 7% 13% (1900) 19% VS 11% (1840) 35% (1890) 46% Document 2 De komst van de machine Beschrijving door Gombrich, Een kleine geschiedenis van de wereld. Door al deze dingen kwam de wereld op een ongekende manier in beweging. De mensen werden bij wijze van spreken door elkaar geschud, want vrijwel niets bleef bij het oude. Je moet je realiseren hoe geordend alles verliep in de Middeleeuwse gilden. Die gilden bleven bestaan tot aan de Franse Revolutie en zelfs daarna nog. Toen al was het voor een gezel moeilijker dan in de Middeleeuwen om meester te worden, maar toch was er een mogelijkheid en kon hij hoop koesteren. Maar nu werd dat allemaal anders. Er waren mensen die machines bezaten. Om zo n machine te bedienen hoefde je niet veel geleerd te hebben. Die machine doet immers alles zelf. Binnen een paar uur heb je het geleerd. Wie een weefmachine bezat, haalde een paar mensen - dat konden ook vrouwen of kinderen zijn - en die konden met de machine nu meer arbeid verrichten dan honderd geschoolde wevers vroeger. Wat moesten nu de wevers doen in een stad waar ineens een weefmachine stond? Wat zij na jarenlang ploeteren als gezel en als leerling hadden geleerd, was compleet overbodig geworden, want de machine deed het werk sneller, beter en vooral veel goedkoper. Want een machine hoeft niet te eten en te slapen, zoals de mens. De machine hoeft ook niet uit te rusten. (...) De honderd wevers uit de stad waren nu werkloos. Ze kwamen om van de honger, want de machine deed het werk voor 53