Doorlopende lexicografie: vier historische woordenboeken van het Nederlands in één databank

Transcriptie

1 Acta Universitatis Wratislaviensis No 3289 Neerlandica Wratislaviensia XIX Wrocław 2010 Marijke MOOIJAART (Leiden) Doorlopende lexicografie: vier historische woordenboeken van het Nederlands in één databank Abstract Now that the Dictionary of Old Dutch is completed, the consecutive stages of the Dutch language are completely covered by scholarly lexicographical works: Old Dutch (Oudnederlands Woordenboek or ONW, Dictionary of Old Dutch), Early Middle Dutch (Vroegmiddelnederlands Woordenboek or VMNW, Dictionary of Early Middle Dutch), Middle Dutch (Middelnederlandsch Woordenboek or MNW, Dictionary of Middle Dutch) and New Dutch (Woordenboek der Nederlandsche Taal or WNT, Dictionary of the Dutch Language). Since 2009 these four historical dictionaries have been freely available on the internet ( Although each dictionary has its own history and its unique characteristics, they can be searched in combination. The dictionaries are part of the INL Dutch Language Bank and will be connected to corpora and lexica. 1. Een lexicografische mijlpaal 1 Eind 2008 heeft de redactie van het Oudnederlands Woordenboek (ONW) op het Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden de laatste hand gelegd aan de beschrijving van de Oudnederlandse woordenschat. De woorden van alle voorbije taalfasen van het Nederlands hebben dan een plaats gevonden in een (of meer) van de vier historische woordenboeken; in volgorde van de beschreven periode zijn dat het Oudnederlands Woordenboek, Vroegmiddelnederlands Woordenboek, Middelnederlandsch Woordenboek en Woordenboek der Nederlandsche Taal (resp. ONW, VMNW, MNW en WNT). 2 Deze woordenboeken worden 1 Dit artikel is gebaseerd op een gastcollege in maart 2008 voor studenten Nederlands aan de Universiteit van Wrocław (Polen). Voor deze publicatie zijn de verwijzingen naar literatuur en internetadressen aangepast aan de situatie van voorjaar Voor een deel is de tekst bewerkt voor een lezing op de 4 de International Conference for Historical Lexicography and Lexicology (ICHLL) in Edmonton, Canada, juni 2008 (Mooijaart 2010). 2 Sinds 1999 wordt op het INL ook gewerkt aan een wetenschappelijk woordenboek van het eigentijdse Nederlands: het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW). Hoewel dit wat betreft

2 6 MARIJKE MOOIJAART in digitale vorm opgenomen in de Taalbank Nederlands van het INL en voor nietcommerciële doeleinden beschikbaar gesteld op internet. De Taalbank ontwerpt hiervoor onder meer handige retrievalsystemen, waardoor wij de woordenboeken in samenhang kunnen raadplegen. Wat kunnen we bij zo n raadpleging verwachten? De vier historische woordenboeken zijn in verschillende periodes en deels op verschillende redactionele grondslagen samengesteld (zie tabel 1 voor een beknopt overzichtje van de eigenschappen). Ook het bijzondere karakter van het bronmateriaal drukt zijn stempel op elk van de werken. Deze bijdrage wil ingaan op de mogelijkheden en struikelblokken die de woordenboekgebruiker kan tegenkomen, vanuit de specifieke achtergrond van de vier genoemde woordenboeken. Daaraan vooraf gaat een korte schets van de voorgeschiedenis van de digitalisering van deze historische woordenboeken. Tabel 1. De vier historische woordenboeken van het Nederlands Woordenboek Beschreven periode Periode van bewerking Omvang Trefwoorden ONW band VMNW banden MNW ? banden WNT / banden De weg naar de elektronische historische woordenboeken van het Nederlands De ontwikkeling van de computertechnologie de laatste halve eeuw heeft het karakter van de lexicografie sterk veranderd. Ook de Leidse woordenboekondernemingen werden geconfronteerd met de mogelijkheid van digitalisering van het bronnenmateriaal en computerisering van de redactionele praktijk. De eerste confrontatie van de historische lexicografie van het Nederlands met de computer vond plaats in de boezem van het WNT. Toenmalig WNT-redacteur F. de Tollenaere heeft er begin jaren zestig van de vorige eeuw, in samenwerking met collega s in Besançon en Milaan en met het Amsterdamse Mathematisch Centrum, voor gezorgd, dat digitaliseringstechnieken voor woordenboeken werden ontwikkeld. Het eerste project was het Vocabulare van Van Berlainmont uit 1536 dat werd gedigitaliseerd en op fiches overgebracht (De Tollenaere 1963:7). Daarna volgde automatische verwerking van Apherdianus Tyrocinium Linguae Latinae uit 1552, net als Van Berlainmont een Latijns-Nederlands schoolboekje. Op deze manier de beschreven periode aansluit bij het WNT en het ook opgenomen zal worden in de Taalbank Nederlands, laat ik het hier als niet-historisch woordenboek buiten beschouwing.

3 DOORLOPENDE LEXICOGRAFIE 7 kon de Nederlandse woordenschat uit die boekjes, die niet alfabetisch gerangschikt en daardoor moeilijk toegankelijk was, geïnventariseerd en geordend worden. 3 Nut en noodzaak van automatisering in de lexicografie en lexicologie werden inmiddels algemeen ingezien. Men wilde daarbij een scheiding realiseren tussen woordarchief en woordenboek, dus tussen de (multifunctionele) elektronische databank van de Nederlandse woordenschat uit heden en verleden, en de lexicografische projecten die daarvan gebruik konden maken. Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie dat in 1969 werd opgericht, werd in deze zin georganiseerd. Het WNT vormde een afdeling binnen dit Instituut, maar zou de traditionele werkwijze handhaven; immers, alleen al digitalisering van de kolossale verzameling fiches zou een enorme hoeveelheid werk opleveren. Na het bestuursbesluit waarin de opzet van het WNT beperkt werd ter wille van een voltooiing binnen afzienbare termijn werd er geen nieuw materiaal meer verzameld. Het digitaliseren van nieuw materiaal en het gebruik maken van de elektronische bouwstoffen zijn in de praktijk daarom voor het WNT niet aan de orde geweest. Slechts in incidentele gevallen heeft het Woordenboek voor zijn materiaalverzameling kunnen profiteren van de nieuwe technologie, in de vorm van oudere gealfabetiseerde woordenboeken die op computeruitdraai of als boek verschenen, zoals de genoemde boekjes van Van Berlainmont en Apherdianus. Voor de productie van het WNT en voor de bronnenlijst kwam gebruik van de computer in de jaren 80 nog wel aan de orde. Uitvoering van gecomputeriseerde historische lexicografie, dus het vervaardigen van woordenboeken in een elektronische werkomgeving op basis van elektronisch materiaal, begon op het INL in In het kader van de toenmalige opvattingen over periodewoordenboeken werd een woordenboek van het 13 de -eeuws Nederlands, het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW) opgezet. Dit vond plaats na een lange voorbereidingstijd die nodig was om het basismateriaal voor dit woordenboek, het Corpus van Middelnederlandse teksten van Maurits Gysseling als elektronisch tekstbestand gereed te maken. Dit bestand diende tevens voor de uitgave als boek (Gysseling ) en voor verder onderzoek. Het zogenaamde Corpus-Gysseling was het eerste substantiële tekstbestand binnen de elektronische taalbank van het INL. Aangezien het VMNW zelf een elektronisch woordenboek is, was het van meet af aan de bedoeling ook dat na voltooiing in de Taalbank Nederlands op te nemen (zie verder paragraaf 4.2). 3. De woordenboeken in de Taalbank Nederlands: verrijking en online-publicatie De Taalbank van het Nederlands van , die vanaf 1999 samengesteld wordt op het INL, zal uiteindelijk bestaan uit een verzameling corpora, woor- 3 Zie voor de geschiedenis van de eerste digitaliseringsprojecten De Tollenaere (1963).

4 8 MARIJKE MOOIJAART denboeken en lexica van historisch en eigentijds Nederlands, en biedt daarbij hulpmiddelen om deze in samenhang te raadplegen. Zie voor de geschiedenis van de Taalbank Nederlands (eerder: GTB = Geïntegreerde Taalbank) bijvoorbeeld Kruyt (2004). De werken die in de Taalbank worden opgenomen, worden verrijkt met informatie, deels afhankelijk van tot welke component zo n werk behoort. Het kan om inhoudelijke gegevens gaan, bijvoorbeeld standaardwoordvormen of woordsoortinformatie bij losse woorden in alle componenten, maar ook om structuurinformatie. Dit is zeker bij de lexicografische component belangrijk: alle informatiecategorieën in een woordenboekartikel worden afzonderlijk gemarkeerd, zodat men ze ook afzonderlijk kan opvragen en onderzoeken. Op die manier is bijvoorbeeld redactionele tekst te scheiden van citaattekst, of kan men, doordat dateringen en bronnen van citaten als zodanig herkenbaar zijn, citaten uit een bepaalde periode of van een bepaalde auteur opvragen, of reeksen citaten ordenen naar het jaar van vervaardiging. Deze structurering en verrijking maken nieuwe retrievaltechnieken mogelijk. Zo kan men bij het opvragen van een woordenboekartikel de optie kiezen om (in de betekenissectie) alleen de betekenisnummers en de daarbij behorende betekenisdefinities te zien, dus zonder de bijbehorende citaten. Dit biedt vooral bij het raadplegen van omvangrijke artikelen een snel overzicht over de inhoud en structuur van het artikel. Zeker voor het WNT is dat een enorme winst. Zie Depuydt en De Does (2008) voor nog andere opties en voor meer technische informatie over deze bewerkingen. Ook het woordenboek dat aansluitend op het VMNW werd samengesteld, het ONW, is als elektronisch bestand vervaardigd. De materialendatabase die eraan ten grondslag ligt, is als zelfstandige bron raadpleegbaar op internet. Hoewel het voor het ONW niet uitgesloten is, dat het in gedrukte vorm verschijnt, vond de eerste publicatie op internet plaats, in Ondertussen waren er sinds de jaren 80 van de vorige eeuw grote stappen voorwaarts gezet met het digitaliseren van al bestaande gedrukte woordenboeken. Het WNT werd aanvankelijk door commerciële uitgevers als cd-rom uitgebracht (1995, met uitgebreide releases in 2000 en 2003). Daartoe had men de volledige tekst laten uittypen, en vervolgens de tekst met SGML-achtige codering verrijkt. Dit elektronische bestand ging later over naar het INL, waar men verdere bewerkingen toepaste. Begin 2007 werd het WNT op internet gelanceerd; het is sindsdien kosteloos beschikbaar voor iedereen voor niet-commerciële doeleinden. Dit werd meteen een groot succes: aan het eind van 2008 was het woordenboek al maal geraadpleegd. Voor het MNW geldt eveneens dat het zijn elektronische leven begon op een cd-rom; de uitgave is van Ook dit woordenboek had het nadeel van een niet voor 100% consistent werk dat tot een goed opvraagbaar bestand moest worden

5 DOORLOPENDE LEXICOGRAFIE 9 omgesmeed. Er wordt op het INL verder gewerkt aan aanpassing van dit bestand aan de INL-applicatie. De internetgang vond plaats in Om de vier genoemde woordenboeken in samenhang te kunnen raadplegen, heeft de Taalbank de trefwoorden geüniformeerd door er een modern gespeld lemma aan te hangen. Om de artikelen van het woord rug te vinden, is het intikken van die woordvorm voldoende om bij de lemma s ruggi (Oudnederlands), rugghe ((Vroeg)middelnederlands) en rug (Nieuwnederlands) te komen. Deze faciliteit lost ook het probleem op dat men de spelling van een ouder Nederlands woord soms niet kent, bijvoorbeeld hoofs: in het Middelnederlands is dat hovesc. Ook werden de informatiecategorieën zoals woordsoort, etymologie, definitietekst en citaattekst zoveel mogelijk gescheiden en afzonderlijk gemarkeerd, zodat de informatie uit de diverse woordenboeken op die onderdelen beter vergelijkbaar is. Behalve dat de woordenboeken aan elkaar gekoppeld worden, en dat later verschenen supplementen en aanvullingen in het hoofdwerk zijn geïntegreerd, zijn er koppelingen naar bronnenlijsten en andere informatieve teksten. Ook bevatten de woordenboeken externe koppelingen. Men kan bijvoorbeeld de overeenkomende woorden in het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (EWN) aanklikken. Het WNT heeft ook links naar dialectwoordenboeken, taalkaarten en naar historische publicaties. Zoekt men bijvoorbeeld de plantnaam aronskelk, dan vindt men het WNT-artikel uit 1894, met de uitbreiding uit het Supplement (1956), en vervolgens links naar het EWN voor de meest actuele etymologie, en naar Dodoens Cruijdeboeck uit 1554, voorzien van een fraaie houtsnede in kleur. Uitbreiding van de links ligt in de planning. Voor meer en actuele informatie over de Taalbank Nederlands kan men op de website terecht: 4. Vier verschillende woordenboeken We hebben bij de vier grote historische woordenboeken met heel verschillende werken te maken. Het is in dit bestek natuurlijk niet mogelijk een grondige vergelijking te maken waarbij alle aspecten meegewogen worden. We beperken ons tot enkele relevante punten die verschillen blijken op te leveren en geven voor elk woordenboek kort aan: wat de aard van het bronmateriaal was, welke documentatie de artikelen bieden (bedoeld wordt: welke kwantitatieve en regionale gegevens omtrent het aangetroffen materiaal, aard en hoeveelheid van de illustratieve citaten), welke informatie over regionale spreiding de artikelen geven, welke wijze van definiëren er wordt gevolgd.

6 10 MARIJKE MOOIJAART De bespreking volgt weer de chronologie van de door de woordenboeken beschreven periode. Vooraf zij opgemerkt, dat de gehanteerde periodisering die van de woordenboeken volgt, en verder niet ter discussie staat, hoewel er veel voors en tegens naar voren gebracht zouden kunnen worden. We beginnen bij elk woordenboek met een korte karakterisering van de taalfase en de opzet van het werk. Voor algemene informatie over de historische woordenboeken kan men onder meer terecht in Bakker en Dibbets (1977), Van Sterkenburg (1984) en Van den Toorn e.a. (red.) (1997) Oudnederlands Oudnederlands ( ) is een betrekkelijk jong begrip. Eerder werd de taal, of beter dialectgroep, die in de westelijke hoek van het Continentaal-Westgermaans werd gesproken, Oudnederfrankisch genoemd. Omdat de taal van de Lage Landen wel degelijk over eigen kenmerken bleek te beschikken, en omdat vanuit het hedendaagse perspectief van een zelfstandige Nederlandse taal een afzonderlijke beschrijving wenselijk werd gevonden, is de aanname van een afzonderlijk taalgebied steeds meer geaccepteerd (Quak en Van der Horst 2002; Pijnenburg 2003; Van den Toorn e.a. (red.) 1997: 37 68). Uiteraard is de geografische begrenzing problematisch ook al omdat de bronnen schaars zijn; men gaat uit van vloeiende overgangen, zowel intern, als naar de andere Germaanse dialecten (Van den Toorn e.a. 1997: 37). Het Oudnederlands kenmerkt zich door een zeer beperkte en diverse overlevering. Er zijn drie wat grotere teksten: de Wachtendonckse Psalmen (10 de eeuw), de Leidse Willeram (c. 1100) en de Mittelfränkische Reimbibel (tweede helft 12 de eeuw); de laatste tekst stamt uit het overgangsgebied tussen Duits en Nederlands. Verder zijn er enkele fragmenten (waaronder het beroemde zinnetje: hebban olla uogala...), en veel los woordmateriaal: glossen in Latijnse teksten en elementen in namen, zowel toponiemen als antroponiemen. 4 Het Oudnederlands Woordenboek startte als project in Er is veel tijd gestoken in het opzetten van de database. De ordening van het materiaal daarin was tevens bepalend voor de inrichting van het woordenboek. Het corpus bevat in totaal c woorden, te herleiden tot c lemma s. Elk lemma in het ONW vermeldt een Oudnederlandse standaardvorm en alle voorkomende spelling- en (indien van toepassing) flexievarianten van het woord mét de frequenties. In principe volgen na de betekenisdefinities alle citaten waarop de betekenis is gebaseerd; alleen bij hoogfrequente woorden (de meeste functiewoorden) wordt reductie toegepast. De citaten worden alle van een modern- 4 Voor een uitgebreide bespreking van de bronnen van het ONW zie Pijnenburg (2003) en Schoonheim (2008).

7 DOORLOPENDE LEXICOGRAFIE 11 Nederlandse vertaling voorzien. De herkomst en de datering van de bronteksten wordt bij alle citaten vermeld, niet zelden als benadering of met een vraagteken wegens onzekerheid. De literatuur over die bronnen moet dan verdere gegevens verschaffen. Het karakter van het ONW is, wat de fonologische, orthografische en morfologische eigenschappen van de woorden betreft, sterk documenterend. Omdat de studie van een dergelijke oude taalfase behalve op de semantiek zeker niet minder gericht is op de vormelijke aspecten van het woordmateriaal krijgt dit aspect meer aandacht dan in de woordenboeken van de jongere taalfasen. Bij de definiëring wordt het Oudnederlands, net als het Middelnederlands bij de andere woordenboeken, als vreemde taal beschouwd. Als definitie volstaat dan in feite een vertaling naar het moderne Nederlands, vaak door een of meer synoniemen, bijvoorbeeld: elvit: zwaan ; ginatha genade, gunst; welwillendheid Vroegmiddelnederlands In de beginjaren van het INL, de jaren zeventig van de vorige eeuw, leidde contact met de Belgische onderzoeker Maurits Gysseling ertoe dat men alle geschreven Nederlands van voor 1300 dat hij verzameld had, ging digitaliseren. Zo ontstond de elektronische basis voor een boekuitgave en tegelijk voor een wetenschappelijk woordenboek van het 13 de -eeuws Nederlands. De tweede helft van deze eeuw was de eerste periode dat het Nederlands op ruimere schaal geschreven werd. Deze tekstenverzameling, het Corpus-Gysseling bestond uit veel, vooral Vlaams en Brabants oorkondenmateriaal en enkele belangrijke literaire werken, waaronder werken van Maerlant. Ook het VMNW werd dus als elektronisch woordenboek vervaardigd. Net als het ONW is de documentatie van de verschillende niet-semantische kenmerken uitvoerig. Zo is bij elke flexie- en spellingvariant een bewijsplaats in de vorm van een citaat opgenomen. Regionale informatie, d.w.z. een verwijzing naar een gewest volgens moderne provinciegrenzen, wordt steeds aan de bronvermelding bij de citaten toegevoegd. Dit is te meer zinvolle informatie omdat het Vroegmiddelnederlands geen taaleenheid was maar een verzameling dialecten. Alle citaten zijn gedateerd. Uit het Corpus-Gysseling is ook het naamkundig materiaal als bron gebruikt. Het betreft vooral perceelnamen en appellatieve toenamen, die in de oorkonden veelvuldig voorkomen. Een mooi voorbeeld is de beroepsnaam alemoessenier, die maar eenmaal is aangetroffen als deel van een veldnaam voor een stuk land in Zeeuws-Vlaanderen: up dorrenpolre neuens aelmosseneirs lant (op de Dorenpolder naast Aalmoezeniers land), en daarin mogelijk als toenaam werd gebruikt. De betekenis aalmoezenier; beheerder van de armenkas is bij gebrek aan eigenlijke context gebaseerd op het latere Middelnederlands.

8 12 MARIJKE MOOIJAART Voor het VMNW is al het overgeleverde Nederlands van 1201 t/m 1300 gebruikt. Dit is op zichzelf geen evenwichtig geheel; zo zijn de Noord-Oostelijke gewesten niet vertegenwoordigd (daar was het Latijn als schrijftaal nog niet vervangen door het Nederlands) en is West-Vlaanderen oververtegenwoordigd, en ook ontbreken belangrijke Vroegmiddelnederlandse literaire werken zoals de Reinaert, omdat het handschrift ervan van later tijd dateert. Het VMNW heeft die onevenwichtigheid overgenomen. De woordenschat is dus beperkt, maar weer veel diverser dan dat van het ONW. Het VMNW verscheen in 2001 als 4-delige gedrukte uitgave en is sinds 2007 op internet te raadplegen; voor meer informatie over de opzet en inhoud zie men de Inleiding bij het woordenboek en Pijnenburg en Schoonheim (1996) Middelnederlands De historische lexicografie heeft haar wortels in de 19 de eeuw. Er waren en werden vele Middelnederlandse teksten uitgegeven; dit bracht veel filologenarbeid met zich mee. Matthias de Vries zette zich in relatie daarmee aan het Middelnederlandsch Woordenboek, maar moest dit ten gunste van zijn werk aan het WNT al snel overdoen aan Verwijs en Verdam. Vrijwel het hele MNW was uiteindelijk van de hand van Verdam. 5 Dit maakte het een tamelijk consistent woordenboek. Hoewel het een zeer prijzenswaardig resultaat was, kwam er toch veel kritiek wegens onevenwichtigheid van de materiaalverzameling, gebruik van kritisch uitgegeven, onbetrouwbare teksten. Hoewel wij als begrenzing van het beschreven materiaal van het MNW hanteren, is daar veel op af te dingen. Om te beginnen is veel vroeg ambtelijk materiaal niet verwerkt. Verder is de eerste helft van de zestiende eeuw slecht vertegenwoordigd. Later hebben VMNW en WNT enigszins in deze lacunes voorzien. Het bronmateriaal is wel veel diverser dan wat het VMNW heeft kunnen gebruiken. Zo konden er meer historische lexicografische bronnen worden geraadpleegd. Het hoofdaccent ligt echter op het literaire materiaal. In ander opzicht ligt het hoofdaccent op de semantiek. Hoewel veel van synoniemendefinities gebruik wordt gemaakt, zijn er ook veel nuancerende opmerkingen over de betekenis van de woorden te vinden. Zo bijvoorbeeld in het artikel makelare, met de volgende betekenissen, subbetekenissen en toepassingen: 1) Tusschenpersoon, tusschenhandelaar. Vooral in den zin van een tusschenpersoon of agent in den handel, facteur, makelaar. Ook van eene vrouw gebruikt, waarvoor ook een afzonderlijke vorm bestaat, nl. makelerse; z. ald. Tusschenpersoon, zaakwaarneemster. 5 Hij stelde ook het Middelnederlandsch Handwoordenboek (Mnl. Hwdb., 1932) samen.

9 DOORLOPENDE LEXICOGRAFIE 13 Ook gebruikt van Maria, bemiddelaarster, middelaarster (tusschen de menschen en haren zoon, nl. Christus of God). Als geslachtsnaam te Gent in Claeise den Makeleere, Rek. v. Gent 2, ) Uit de bet. iemand, die van beide partijen zijn voordeel trekt, schijnt zich die van afzetter te hebben ontwikkeld. 3) Koppelaar, bevorderaar van huwelijken (zie eene plaats bij 1), vooral van ongeoorloofde of oneerbare verbintenissen; lat. leno De documentatiefunctie is veel geringer dan bij het VMNW. De standaard- Middelnederlandse lemmavormen worden weliswaar vaak door gewestelijke nevenvormen gevolgd, maar deze zijn niet van precieze spellingen of frequenties voorzien. In het kopje van het woordenboekartikel worden soms, en dan alleen globale opmerkingen gemaakt over de lemmavormen of de regionale varianten (bijvoorbeeld: in oostelijke Mnl. bij het lemma onbeswoent, of oostelijk mnl. cride bij het lemma crijt). Ook zijn de citaten niet gedateerd. Wel kan de gebruiker via de bronvermelding en vervolgens de bronnenlijst (in het deel Bouwstoffen) informatie over datering en regionale herkomst van de bedoelde bron verkrijgen. Het woord hagelslach bijvoorbeeld kent 1 citaat met als bron: Publ. Limb.; deze afkorting staat hier voor de Bankrechten van Gulpen (een Limburgse plaats) uit Woordenboek der Nederlandsche Taal In dezelfde tijd als het MNW werd ook aan de samenstelling van het WNT begonnen: ongeveer gelijktijdig kwamen de eerste afleveringen klaar, in Matthias de Vries was de grondlegger van de Belgisch-Nederlandse onderneming. Hij was een idealistische lexicograaf die met het Woordenboek de nationale zaak wilde dienen. Na zijn dood, eind van de eeuw, namen andere redacteuren met een wat praktischer inslag het redactiewerk over. Zij lieten het woordenboek, dat aanvankelijk de eigen tijd (dus de 19 de eeuw) beschreef met daarnaast het 17 de -eeuws als voorbeeld, aansluiten bij het MNW door de begintijd op 1500 te stellen. Men werkte gestaag door; bijna elk jaar tussen 1864 en 1998 kwamen er afleveringen uit! Ook de materiaalverzameling breidde zich gedurig uit; van zo n 1000 werken tot naar schatting De uiteindelijke verzameling (die voor de oudste delen dus niet is verwerkt) is van een enorme diversiteit en de citaten die in het WNT zijn opgenomen weerspiegelen de overgang van Middelnederlands naar hedendaags Nederlands, van dialecten naar een standaardtaal, van spellingvrijheid naar spellingregeling, van informeel naar zeer formeel taalgebruik. Ook in niet-taalkundig opzicht is het WNT een rijke bron omdat alle aspecten van onze cultuur, voor zover ooit schriftelijk vastgelegd, zichtbaar worden in de citaten. Doordat ook steeds uit

10 14 MARIJKE MOOIJAART historische woordenboeken is geciteerd krijgt men ook een indruk van wat die te bieden hebben. Net als bij het MNW worden klank- en spellingvarianten en flexievormen niet systematisch gedocumenteerd. De belangrijkste vormen worden wel vermeld, kwantitatieve gegevens ontbreken. Ook de regionale spreiding wordt alleen globaal aangeduid. Met de opname van de vele dialectwoordenboeken die sinds eind 19 de eeuw verschenen zijn, is de regionale woordenschat zelf wel goed vertegenwoordigd, althans in de delen die sinds die tijd zijn bewerkt. Dateringen werden pas in de jongere delen (vanaf midden twintigste eeuw) aan de citaten toegevoegd. Het hoofdaccent bij het WNT ligt op de beschrijving van de semantiek, enerzijds door een vaak vergaande indeling in betekenissen en subbetekenissen, anderzijds door analytische definities. Een voorbeeld is de definitie van ziek (hier van de eerste hoofdbetekenis, en de eerste daaronder vallende betekenis): ziek, bet. I: Lijdend aan een verstoring van de physieke functies; niet gezond. bet. 1: Van personen en hun lichaam: lijdend aan lichamelijke stoornissen, zich daardoor onwel voelend en niet in staat tot de gewone verrichtingen. In de Handleiding (Moerdijk 1994), de hoofdstukken 5 en 7, worden de definiëring van de betekenissen en de structurering van de artikelen in het WNT uitvoerig besproken. 5. De winst van de gecombineerde raadpleging In 2007 zijn het VMNW en WNT online gegaan en in 2009 volgden het ONW en MNW. De woordenboeken zijn afzonderlijk raadpleegbaar, maar ook in samenhang. Wat is nu het voordeel van die gecombineerde raadpleging op internet? Allereerst zijn er de voordelen van het digitaal zoeken: de snelheid en het zoeken op andere elementen dan het trefwoord. In de volledige artikeltekst vraagt men bijvoorbeeld spreekwoorden of uitdrukkingen op, hetzij door enkele woorden uit een verbinding in te voeren, al of niet met operatoren, hetzij via de labels (spreekw.) en (uitdr.). Ook het gebruik van de gezamenlijke citaten als citatencorpus is een enorme winst. Alleen al het WNT telt 1,7 miljoen citaten; met de tienduizenden van de andere woordenboeken erbij vormen ze een zeer divers corpus van het Nederlands van 500 tot 1976 (Mooijaart 2002). De tools die op het INL voor de woordenboeken ontworpen zijn, maken daarbij de vergelijking tussen de woordenboeken gemakkelijker. Men kan zoeken in bepaalde velden, bijvoorbeeld alleen in het trefwoordveld (voor niet-semantische informatie, zoals woordsoorten) of alleen in de definitietekst.

11 DOORLOPENDE LEXICOGRAFIE 15 Wat betreft de niet-semantische informatie in het kopje van de artikelen of bij de citaten, is vergelijking vaak niet mogelijk omdat, zoals hiervoor is uitgelegd, die informatie niet in alle woordenboeken aanwezig is, of op heel verschillende manieren gepresenteerd wordt. Ontwikkeling van de flexie van vrouwelijke substantieven bijvoorbeeld, of van een bepaald voornaamwoord, is te volgen vanaf het Oudnederlands (ONW) tot aan 1300 (VMNW); voor de periode daarna bieden de woordenboeken geen precieze gegevens. Hetzelfde geldt voor spellingen en regionale informatie. Daarentegen is het vormen van een doorlopend beeld van de betekenisontwikkeling van een bepaald woord gemakkelijker door de mogelijkheid om een artikel te kunnen inklappen. Zo levert het zelfstandige naamwoord schalk het volgende overzicht (tussen haakjes de oudste vindplaats van het woord in genoemde betekenis; hiervoor moet men de artikelen overigens weer uitklappen) 6 : ONW: 1. Knecht, dienaar. ( ) VMNW: 1. Lijfeigene, dienstknecht. ( ) 2. Misdadiger, deugniet, bedrieger. ( ) MNW 7 1. Dienaar, dienstknecht, ondergeschikte; ook: lijfeigene, slaaf. (14 de eeuw) 3. Iemand met de geaardheid van een slaaf of knecht; hij die het met plicht en geweten zoo nauw niet neemt, een gewetenlooze, een nietswaardige, een slechtaard, deugniet, schelm; ook een misdadiger, een boef, een booswicht. (14 de eeuw) WNT 1. Gewetenloos persoon; deugniet, schelm, schavuit. Gewoonlijk met de gedachte aan sluwheid. In dit gebruik verouderd. (1568) 2. Sluw, listig persoon. In dit gebruik verouderd. (16 de eeuw) 3. Iemand die op grappige wijze plaagzuchtig is, iemand die op grappige wijze dingen doet of zegt die eigenlijk niet gepast zijn. (1782) Duidelijk is dat de oorspronkelijk neutrale betekenis ( dienaar ) een negatieve ontwikkeling heeft doorgemaakt ( misdadiger ); dat eerst die neutrale, toen die negatieve betekenis is verdwenen; dat een (weer positieve) betekenis grappenmaker is ontstaan die nu nog van toepassing is. Het feit dat het MNW en WNT als digitale woordenboeken wel van citaatdateringen (zullen) worden voorzien, is voor zo n chronologisch schema natuurlijk bijzonder dienstig. Er zijn allerlei factoren die een dergelijk semantisch overzicht soms kunnen bemoeilijken, zoals verschillen in ordening of structurering of verouderd redactioneel taalgebruik in de definities. Toch komt juist dit onderdeel, dat wel het meest essentiële element van een woordenboek mag heten, er het best af bij de gecombineerde raadpleging van de vier historische woordenboeken. Verdere 6 De dateringen bij de MNW-citaten zijn nog slechts benaderingen. 7 De betekenis 2) naam van voorwerpen die de dienst van een knecht verrichten laten we hier buiten beschouwing; deze valt buiten de hoofdlijn van de ontwikkeling. Zo laten we ook de subbetekenissen bij 1), zoals slaaf, dienstknecht in zedelijken zin onvermeld.

12 16 MARIJKE MOOIJAART bewerkingen en verbeteringen van bestanden en zoektechnieken zullen in de toekomst volgen en het rendement van de vier woordenboeken ongetwijfeld verder vergroten. Bibliografie Bakker, D.B., Dibbets G.R.W. (1977), Geschiedenis van de Nederlandse Taalkunde. Den Bosch: Malmberg, (Afdeling 2: Lexicografi e: P.G.J. van Sterkenburg, F. Claes, F. de Tollenaere, ). Depuydt, Katrien and Jesse de Does (2008), United in diversity: Dutch Historical Dictionaries Online, in: Elisaenda Bernal and Janet DeCesaris (eds.), Proceedings of the XIII EURALEX International Congress (Barcelona 2008), EWN: Marlies Philippa et al. (red.), Etymologisch Woordenboek van het Nederlands. Amsterdam: Amsterdam University Press. Dl Gysseling, Maurits ( ), Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Bouwstoffen voor een woordarchief van de Nederlandse taal. M.m.v. Willy Pijnenburg. s-gravenhage: Martinus Nijhoff. Kruyt, Truus (1998), Het WNT: een schitterende diamant in een elektronische schatkamer, in: Trefwoord 13 (1998), p Kruyt, Truus (2004), The Integrated Language Database, with an aside on the Spoken Dutch Corpus, in: Hugo Quené and Vincent van Heuven (eds.), On speech and language. Utrecht: Netherlands Graduate School of Linguistics (LOT), p Mnl. Hwdb.: Middelnederlandsch Handwoordenboek. Bewerkt door J. Verdam. s-gravenhage: Martinus Nijhoff, z.j. [1932]. MNW: Middelnederlandsch Woordenboek. Red. E. Verwijs en J.Verdam. s-gravenhage: Martinus Nijhoff, Ook in: Moerdijk, A. (1994), Handleiding bij het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). s-gravenhage: Sdu Uitgeverij. Mooijaart, Marijke (2003), Citations in the Woordenboek der Nederlandsche Taal, in: Julie Coleman and Anne McDermott (eds.), Dictionary History and Historical Lexicography. Lexicographica Series Maior 123, Tübingen: Max Niemeyer Verlag. Mooijaart, Marijke (2010), The complete history? Dutch words in four historical dictionaries, in: John Considine (ed.), Current projects in historical lexicography. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, p ONW: Oudnederlands Woordenboek. Red. T.H. Schoonheim et al. Leiden: Instituut voor Nederlandse Lexicologie. In: Pijnenburg, W. (2003), Das altniederländische Wörterbuch, in: W. Pijnenburg et al. (eds.), Quod Vulgo Dicitur. Studien zum Altniederländischen, Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 57. Pijnenburg, W.J.J., Schoonheim T.H. (1996), Het Vroegmiddelnederlands Woordenboek ( ). De geschiedenis van een project, in: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 112, Quak, A., Horst J.M. van der (2002), Inleiding Oudnederlands. Leuven: Universitaire Pers Leuven. Schoonheim, Tanneke (2008), The sources of the Old Dutch Dictionary, in: Marijke Mooijaart and Marijke van der Wal (eds.), Yesterday s Words. Contemporary, Current and Future Lexicography, Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 2008.

13 DOORLOPENDE LEXICOGRAFIE 17 Tollenaere, F. de (1963). Nieuwe wegen in de lexicologie. Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, Nieuwe reeks deel LXX, 1. Amsterdam: N.V. Noord- Hollandsche Uitgevers Maatschappij. Sterkenburg, P.G.J. van (1984). Van woordenlijst tot woordenboek. Inleiding tot de geschiedenis van woordenboeken in het Nederlands. Leiden: E.J. Brill. Toorn, M.C. van den et al. (red.) (1997), Geschiedenis van de Nederlandse taal. Amsterdam: Amsterdam University Press. VMNW: Vroegmiddelnederlands Woordenboek. Red. W.J.J. Pijnenburg et al., Leiden: Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Ook in: WNT: Woordenboek der Nederlandsche Taal. Red. M. de Vries, L.A. te Winkel e.a. s-gravenhage / Leiden: Martinus Nijhoff / Brill, Aanvullingen, Ook in: