DEEFFECTENVANEENBIETEPULPLOZINGINDEHIERDENSEBEEK

Transcriptie

1 DEEFFECTENVANEENBIETEPULPLOZINGINDEHIERDENSEBEEK F.F.Repko &L.W.G.Higler RIN-rapport79/2 RijksinstituutvoorNatuurbeheer Leersum 979

2 Voorwoord DeHierdenseBeekiseen vandelaatste laaglandbekenin Nederlandmeteen ongestoorde loopeneen rijke, karakteristieke levensgemeenschap.hoewelde zuiverheid van het waterdelaatstedecenniaernstigbedreigdwordtdoor lozingen vandebio-industrie,is nogveelvandeoorspronkelijke floraen faunaaanwezig.inspanningenopprovinciaalniveauhebbenervoorgezorgd, datde watervervuiling recentelijk teruggedrongen werd,zodatdegrote wetenschappelijkewaardevandebeeken hetbeekdalbehouden kon worden. DeHierdense BeekvormtvooronsInstituutdanookeenbelangrijkonderzoekobject. Hetisnadebietepulplozing van977duidelijkgeblekendateendeelvan deplaatselijkebevolkingdebeekineersteinstantie zietalsafvoermogelijkheid vanafvalstoffen.bovendienblijktereenzekere terughoudendheid tebestaan bijverantwoordelijke instantiesomadequaat tereagerenopeenzoernstige aantastingvandeecologischewaardevandebeek. Debietepulplozingwerd toevallig dooreenvandeauteursvanditrapportontdektenvervolgensgemeldbijeen aantalprovinciale instanties,diedirectofindirectbemoeienishebben met het beheervanveluwseoppervlaktewaterenen natuurgebieden. Hetiste hopendatdooreengoedesamenwerkingvanonderzoekers enbeheerders deobjectenvannationaal belang,zoalsdehierdensebeekzekergenoemdkan worden, zogaafmogelijk bewaardkunnen worden. DeDirectie

3 Inleiding Sinds 963 wordengeregeld bemonsteringenuitgevoerdnaarde macrofauna inde HierdenseBeek,zodatindeloopderjareneengrondig inzichtisverkregenin desamenstelling vandefaunavanoorsprong tot monding. Indecember 977 werd inditkadereenbemonsteringverrichtop2 punten,die in972t/m 974in kwartaalbemonsteringenbestudeerd zijn. Een vandeze bemonster ingspunten (II)isgekozenindebovenloop terhoogtevandekruising met dekoningsweg enbij hetbezoekop9december 977bleekdebeek ter plaatse ernstigverontreinigd tezijn. Het vervuildewater werdaangevoerdvanuit een zijbeekje,datbij hetweggetje "Beek"indehoofdbeekuitkomt, endelozing bleekreedsongeveerdrie maandenplaats te vinden. De lozingmanifesteerde zichzeerduidelijkdoordeenormehoeveelhedenorganisch materiaal (afkomstig vanbietepulp), waarmeedebodemenopsommigeplaatsenhetoppervlakvande beekbedekt was. Indecember 978 werdwederomeenbemonstering verricht,omnategaanin hoeverredebeekzichhersteldhad,nadathet materiaalverwijderdwasende lozinggestaakt. Tevenswerdde mosfloraopstenenineen watervalletjebekeken, datongeveer 00 mstroomafwaartsvanpuntiigelegen is. Desituatie in DebreedtevandebeekvoordebrugindeKoningsweg isongeveer3,5 m,de dieptevarieertvan25tot50 cm.erisvrijwelhethelejaardoorveelvegetatie indebeek,bestaandeuit MyriophyllumalterniflorumenCallitriche sp. waartussenhierendaarranunculus sp. Eriseenstevige zandbodem, waarop terplaatse vandevegetatieveelslibengroverdetritusgesedimenteerdwordt. Ditvindt vooralplaats langsde oevers.in het midden, onderdestroomdraadwordttussen hetzandveelgrintaangetroffenenbijdebrug liggensteedseenaantal keien. Destroomsnelheidvarieertvan 5tot20cm/sec in het midden, maar tussende plantendaaltdezetotbijna nul. Dezuurstofvoorzieningin het middenvandebeek enaandebuitenkantvandevegetatieisgoed,in devegetatie treden verschillenopvanonder-enoververzadiging van65tot357.. Het wateris meestalhelder meteenlichteopalescentie. Erwordtgeregeldgiergeloosd. Dechemische samenstelling wordtintabel gegeven. Defaunaverschilt inhetmiddenvandebeek metdie tussende plantenen onderdeoevers.in het middenwordenechtebeekorganismengevonden,tussende plantennaasteenaantal beeksoortenooksoortenvanstilstaandwater meteen hogezuurstofbehoefte.onderdeoeverswordenorganismengevondendieeenhogere tolerantievoorzuurstofschommelingen hebbenenvoorhunvoedingvoornamelijk afhankelijk zijnvandetritus. Veelsoortendiehierwordengevondenkomenalleen instilstaandwatervoor.

4 -2- Desituatie in977 Destroomsnelheid was 7 cm/sec.vanenigevormvanvegetatiewasnietsmeerterug te vinden. Debodem,dezijkanten,dein het waterhangendegrassenenandere obstakels in het water warenoverhonderden metersbedekt meteencentimeters dikkelaag vanschimmelsenbacteriën.opsommigeplaatsenhadophopingvanhet materiaal plaatsgevonden, waardooreendrijvendelaagvan 5cm diktealseenbruinebrij aanwezig was. Nadebrugwasdebeekovereenafstandvan50 m totaalbedekt met eendikkelaagbagger, waaronderhetwater zwakstroomde.overhetgeheletraject wasdebodem (onderdebacteriënvlokken) bedekt meteenlaagzwarte moddervan ongeveer 20cm dikte. Dekleurvanhet waterwasgrijs. Er werdengeenchemische metingen verricht. Op januari 979 werdwelwaterverzameld uithet toevoerendebeekje, waarvan eenanalyse-resultaat intabel isopgenomen. Deverontreinigingwas toenreeds sterkafgenomen.intabel 2staanenigecijfersvanchemischeanalysesdiedoor P.W.Gelderland zijnverzameldopeenpuntindebeekopongeveer,5kmstroomafwaartsvan II,endateendeelvanhet waterontvangtdat viapuntii afstroomt. Het watervalletje waseveneensvolledigoverdekt metschimmelsenbacteriën,zodat hetzinlooswaseen macrofaunamonsterte nemen. Desituatiein978 Bijhetbezoekindecember 978zagdebeekerweervrijgoeduit. Het waterwas helder;erstondveelvegetatie indebeek (Menthaaquatica) waarbijnogenkele plukjesmyriophyllumen Ranunculus enverdercallitriche te vinden waren; Glyceria fluitans stond langsdeoever. Debodemwasbedekt meteendunnelaagfijneen grovedetritusehblad.er werdengeenbacteriën/schimmelsmeergevonden,evenmin alsbijde waterval. Resultaten Chemie Indeeerstekolomvantabel isdechemische samenstelling vanhetbeekwaterop puntiiin maart 973 gegeven. Ditis minof meerdenormalesamenstellinguitde jaren972/974.inde tweedekolom staateenanalysevanhet toevoerendewater datdeverontreinigingveroorzaakte. Debemonstering isvanjanuari 978, dus waarschijnlijkalnahet hoogtepuntvandelozing. Hetbeekjezageralweervrij normaaluit,zodatdewaardenineenvroegereperiodevermoedelijknogveelhoger geweest zijn. Desondankskomenhogewaardenvoor,dieindeHierdense Beekzeker vangrote invloed zijngeweestopdechemische samenstelling gedurendedeperiode vanlozing.hetvaltopdathetgehalteaansulfaat,fosfaat, waters tofcarbonaat,

5 ijzer,kaliumencalciumwelduidelijkveelhogerisdan vanhetbeekwater, maar datdestikstofuitsluitend in hetammoniumgehalte totuitingkomt. Hetis gereduceerdharden mineraalrijkwater meteenhooggehalteaanorganischestoffen. Deinvloedvandit waterophetbeekwatervaltenigszinsafteleidenuitde gegevens,diedoorp.w.gelderland zijnverzameldopeenplaats indebeekwaareen deelvanhetverontreinigdewater langsstroomt (tabel 2). Ookhierzien weeen verhogingvanfosfaatenammoniumenverdereengrote toenamevancodenbodna augustus 977. Uitdeoverigecijfersvaltteconstateren,datinde winter976/ 977kennelijkookeenernstige lozingheeftplaatsgevonden (vermoedelijkvan gier) endattotin hetvoorjaar 978 nogeffectenvandebietepulplozinggevonden worden. Vegetatie Deveranderingen indevegetatievandebeekzijnspectakulair. Deuitgangssituatiebestonduitdichtemassa'sMyriophyllumalterniflorum metpleksgewijs Callitrichesp. en Ranunculus sp. Ditiseenvooronslandpraktischverdwenen beeld. Nadelozingwaser totaalgeenvegetatiemeerenin978 werdengrote hoeveelhedenmenthaaquaticawaargenomen metopeen paarplaatsenrestjes (of beter misschiennieuwekernen?) vancallitriche, Ranunculus enmyriophyllum. Misschienkanindeloopderjarendeoudesituatieweerhersteld worden. Fauna Omverandering indefauna tengevolgevandelozing te kunnenconstaterenzou vlakvoorhet momentvanlozingeeninventarisatiegehouden moeten worden. Ditisnietgetreurd, maarwe wetenwelhoedefauna in972/973wassamengesteld.evenzo ishetnodigdirectnadelozing te kijken, omdaternaeenpaar maandenal weereenzekerherstel te verwachtenvalt.alsweditvoorbehoud maken, kantabel 3alsvolgtgeïnterpreteerdworden. Hetaantalsoortenisin977gehalveerd,in978weerop tweederdevande oorspronkelijke sterkte.hettotaalaantal individuenisin977slechtseenfractie vanhetoorspronkelijkeaantal, maar in978ishetvergelijkbaar met 972. Erzijnsoortenverdwenen,dienogniet teruggevondenwerdenensomszijnsoorten 'vervangen'. Ditlaatstedoetdenkenaanhetzelfdeproces bijdehogere planten.enkelesoorten,zoalsasellus aquaticus, Sialis lutariaenmacropelopia nebulosa lijkennauwelijks beïnvloed.hetzijnsoortendienieterggevoelig zijnvoor lagezuurstofgehaltenenverdergebondenaanorganischestof. Detypischebeekorganismen zijnin977nietofnauwelijksgevondenenin978 grotendeelsweer teruggekomen.

6 Defaunadieopdestenenvandewatervalgevondenwerd,isvoorNederlandsebegrippenhoogstuitzonderlijk.Er werden tweevoornederland onbekendesoorten Chironomidaeverzameld;een Anthomyiide-larve,diealleenindeHierdenseBeek voorkomtenverdereenaantal zeldzamesoortenchironomidae,dieslechtsop enkeleandereplaatseninonslandwaargenomen zijn. Tochisookhet watervalletje geheelonderdebacteri'énvlokkenbedektgeweestenzijnvisjesalshetbermpje (Nemacheilusbarbatula) enderivierdonderpad (Cottus gobio),dievóór977in redelijkgroteaantallenonderde watervalgevonden werden,nognietteruggevonden. Conclusie De levensgemeenschappen indehierdensebeekzijnernstigaangetastdoordelozingvanbietepulp. Deinvloed is hetsterkst merkbaaropeentrajectvanenkele kilometers direct nahetpuntwaardezijbeek,dieverantwoordelijkisvoorde aanvoer,indebeekuitkomt. Doorverdunningmet watervanandere zijbekenen kwelwaterwordtdeinvloedverder stroomafwaartsgeleidelijkminder.deschadelijkeeffectenuitenzich door:.grotehoeveelhedenorganisch materiaal,diedebodemendeplantenbedekkenen overgroeid raken meteendikkelaagbacteriënenschimmels,zodatplantenen dierenzichernietkunnenvestigenof handhaven; 2. toxischeeffectenvanammoniumensulfaatinafhankelijkheidvanphenzuurstof s tofhuishouding; 3.zuurstof af nameenzuurstofloosheid tengevolgevanbacteriê'le processen. Hetisvanhetgrootstebelang,datlozingvanafvalstoffen indehierdense Beekvoorkomenwordt. Denatuurwetenschappelijke waardevandebeekis uitzonderlijkgroot.een lozingmetvaste stof,zoalsin977plaatsheeftgevonden,brengt nogextragevaren metzichenindergelijkegevallendientzosnelmogelijkhet materiaalverwijderd te worden,omdaternogsteedsmogelijkhedenvoorherstel aanwezig blijkente zijn.

7 Tabel. Enigechemischeanalysesvanhetwaterop monsterpunt II (6-3-'73) indehierdense beek (eerste kolom) en vandeaanvoerbeek bij het weggetje "Beek"op //'78 (tweede kolom). Geleidingsvermogen (jis.cm bij20 C) ph KMN0 4 ongef. (mg/l) gef Chloride (mg/l) Nitriet (mg/l) Nitraat (mg/l) Sulfaat (mg/l) Waters tofcarbonaat (mg/l) Fosfaat (mg/l) Ammonium (mg/l) Org.Ammonium (mg/l) IJzer (mg/l) Calcium (mg/l) Natrium (mg/l) Kalium (mg/l) Totalehardheid ( D) Waters tofcarbonaathardheid ( D) <0, Tabel 2.Enigechemische analysesvanbeekwater bijstaverden (,5kmnapuntII) /2 6/5 7/8 /2 24/4 2/8 GeIeidingsvermogen PH COD (mg0/) B0D^u(mg 0/) Totaal fosfaat (mgp/l) Ammonium (mg N/l) Tot.Ammon.-kjeld (id) bezinksel :40cmmg/l 2.9 <0..4 < <

8 Tabel 3. Vergelijking van de macrofauna in de Hierdense beek op monsterpunt 2 (bij de kruising met de Koningsweg) vóór en na de lozing van bietepulp. In de laatste kolom zijn organismen opgenomen, die in een watervalletje na punt 2 gevonden zijn tussen mos, dat op de stenen in de waterval groeide. = -4 exemplaren per meter oeverlengte = 5-0 -H-f = Hï = MIN = meer dan 00 '72 Koningsweg '77 78 waterval '78 Polycelis tenuis Dendrocoelum lacteum Platwormen Aulodrilus pluriseta Tubifex tubifex Borstelwormen Erpobdella testacea Erpobdella octoculata Glossiphonia complanata Glossiphonia heteroclita Helobdella stagnalis Bloedzuigers Bathyomphalis contortus Gyraulus albus Radix ovata Pisidium sp. MIN S lakken/mossejes Gammarus pulex Asellus aquaticus MIM MIM II I I I Kreeftachtigen Nemoura cinerea -f-h- Steenvlieglarven Baetis sp. Cloeon dipterum Leptophlebia marginata -H- -H-H- Haftenlarven Sialis lutaria Slijkvlieglarven Velia caprai Gerris sp. Corixa punctata Sigara striata Callicorixa praeusta Hesperocorixa sahlbergi Hesperocorixa linnei Notonecta glauca Wantsen Haliplus lineatocollis Haliplus fulvus Dytiscus sp. (larve) Ilybius sp. (larve) Hydroporus palustris Laccobius bipunctatus Anacaena globulus Agabus bipustulatus Gyrinus substriatus Kevers

9 '72 '77 78 '78 Oxyethira flavicornis Silotiigricornis Lypephaeopa Polycentropus irroratus Plectrocnemiaconspersa Anabolianervosa Halesussp. Limnephiluscentralis Limnephilusrhorabicus Limnephilus lunatus Bereodes minutus Kokerjufferlarven Micropsectrapraecox Micropsectra f..trivialis Zavrelirayia sp. cfconchapelopiasp. Xenopelopia sp. Apsectrotanypus trifascip. Macropelopianebulosa Prodiamesaolivacea Paracladopelma sp. Lenzia sp. Procladius sp. Microcricotopus rectinervis Cricotopus bicinctus Eukiefferiella gr. brevicalc, Eukiefferiellahospita Cricotopus sp. H.B. I Liranophyes sp. Orthocladiinae sp. H.B.II Brillia modesta Chironomus gr.thummi Tanytarsussp. Simuliumornaturn Simulium sp. Dicranotabimaculata Limnophorariparia Acutipula maxima Beris sp. Limnophyla sp. Tipula sp. UMI MIN Ch i ronomi dearven overige Diptera-larwar. Nemacheilus barbatula vissen