September 1973t/nKaart1974. door. H.M.M.Koppers

Transcriptie

1 Veranderingen ineenslootbiocoenose tengevolge vande lozingvanmest en gier. September 1973t/nKaart1974 door H.M.M.Koppers Driemaandsvak Natuurbeheer DriemaandenpraktijkWaterzuivering Landbouwhogeschool nternrapport vanhet Hijks Afd.Natuurbeheer enbehoud instituut voor Natuurbeheer, Afd. Waterzuivering. Afd. Hydrobiologie, Wageningen. Projectleider; Drs.L. vv.g.higler. Onderauspiciën van Project ALH Prof.Dr.<:.F.MörzerBruyns v a c \^ o^o verslag nr. c.o' Prof.Dr.P.G.Fohr. ALLEENVOOR NTERNGEBRUK

2 Voorwoord. Voorhettot stand komen vanditrapport zijnde steun en dewaardevolle adviezen vanveelmensenvan onschatbare waarde geweest. Opdeeersteplaatswil ikberthigler eencompliment maken voordemanierwaarop hijhethele onderzoek heeft geleid. Zinkennis eninzicht,maar ookzijn interesse makenhemtot eenzeergewaardeerd persoon. OokFrisoRepko en Martin vanstraelenhebben mij gedurende deperiode van onderzoekmetraad endaad bijgestaan. Niet opdelaatsteplaatswil ikdeheerhoekstra dank zeggen voorhetvelewerk dathijverricht heeft.zonder zijnhulp zouhetgeheel ondenkbaar zijngeweest. MededankzijKees Kersting,Piet 3chroevers,Piet Leentvaar enericanooteboom ismijn periode ophetr..n.ineen sportieve,opgewekte enopenhartige sfeer verlopen. DeheerStamdankikvoorzijnbereidwilligheidhetonderzoekop zijnterreintelaten uitvoeren. TenslottewilikmijnvaderJanKoppersdankenvoorzijnhulpbij het uittypenvanhet rapport.

3 nhoud. 1. nleiding. Beschrijvingvandemonsterpunten 3 3. Materiaalenmethode 5 4. Enigeaspekten vandegierlozing "op hetontvangende slootgedeelte 7 5. Resultatenvandemacrofaunistischeen chemische bemonsteringen Toelichtingbijdetabellenengrafieken Overzichtvandegevondendiersoorten 5.3«Overzichtvandemaandelijksemacrofaunabemonsteringen Overzichtvandemaandelijksechemischebemonsteringen «Koperbepalingen Soortenf luctuaties ^ Aantalsverloopvanenkelemuggelarven Gemiddeldewaardenvandebelangrijkstechemische factoren Discussie Voedselnetwerkenvandemonsterpunten 3en Oligochaeta(Literatuurstudie) AmmoniakenZwavelwaterstof(Literatuurstudie) Predatieexperiment LengtemetingenaandehaftenlarfCaenisrobusta Samenvatting Literatuur.. 71

4 . nleiding; Delaatstejarenheeftdeontv/ikkeling vandeintensieve veehouderij 'n dusdanighogevluchtgenomen,datdegevolgen hiervanonsbovenhethoofd dreigente groeien. Vóórdeopkomstvankunstmest,techniek, E.E.G., antibioticaetc. wasereen positievecorrelatietussenhetaantaldieren (mestproductie)endehoeve.elheidte bewerkenbouwland.metde introductievanbovengenoemdefactorenwerdditevenwicht verstoord. De voornamelijkmarginalebedrijvenstaptenoveropintensieve veehouderij,daarer voordezebedrijfstakgeengrote hoeveelhedenlandnodigwaren.bovendienwasersprake vanzeergunstige marktcondities binnenhete.e.g.verband.dithadeengrote mestproductieopeen zees kleinoppervlaktotgevolg. Hetvinden vaneenbestemmingvoordezemestoverschotteniseen moeilijkezaak, waarvoorenkelemiddelenterbeschikkingstaan (zowellegaalalsillegaal). Te noemenzijn: 1)transportnaargebiedenmetmesttekort )zuiverenenafbreken 3) dumpen 4)lozingopoppervlaktewaterenetc. Hierbijzij menerzichvanbewustdathetverband tussenkosten en batendeuiteindelijkekeuzezal bepalen. Deontwikkelingvandebioindustrieheeftbezwarenvanuithet oogpuntvan milieubeheer(mestoverschotten,3tankhinder,landschapsvernieling),volksgezondheid,eutrofiëringoppervlaktewateren, kwaliteitgeproduceerdevoedsel,ethiek. Tevenszaldoordescherpeconcurrentie 7 uitbreidingvanhet bedrijfssysteemnoodzakelijkworden, hetgeendermatehoge investeringeneist,datsteeds meerkleinebedrijvenwordengeliquideerd, Erzijnreedsenkeleonderzoekenverrichtnaardeinvloedvan giérlozingenopdesamenstellingvandemacrofauna ( J.F.Groeman 197,L.A.Kajim 1973).

5 Daarhet hier discontinue,klandestiene gierlozingen betrof, was hetmo eil ijk, om eendirectverband te leggen tussen hoeveelheid geloosde gierendeinvloed hiervanopde samenstelling vande macrofauna. De mogelijkheid heeft zichnu voorgedaan omeensloot te bestuderen,diebelast werd met een mestproductie van permanent aanwezigekalveren. n het algemeen treden bijlozingen vanorganische effluenten opoppervlaktewateren effecten op,die de levensgemeenschappen kwalitatief zowel als kwantitatiefbeinvloeden. Hierbijkan men onderscheid maken tussen: a) directe effecten(mortaliteitdoorzuurstofdeficiëntie en/of toxische componenten) en b)indirecte effecten(vluchtreacties,sublethale effecten,en verschuivingen binnen levensgemeenschappen). Dedirecte effecten vanh.3 (zwavelwaterstof)en NHJ(ammoniak) zijnbestudeerd aandehandvanliteratuur,terwijl de indirecte effectenbestudeerd zijnaandehand vaneen predatieexperiment. Erwerd speciale aandacht besteed aande Oligochaeta,omdatde soortenrijkdom groot isende verspreiding i?an deze groep inhet bemonsterdewater enigevragenopwierp. Aandehand van eenliteratuuronderzoek werd getracht eenoplossing voordezevragentevinden.

6 . Beschrijvingvan de Monsterpunten 1t/m 8. houtenschot ' grindbak 8 lozingspunt 1 Belastesloot m. Seferentiesloot X m. t* r=^^*<* dwarsdoorsnede punt 3 dwarsdoorsnede punt 7 Delaagveengebieden van NoordenZuidholland,het westen van Utrecht,het Noordwesten van Overijssel en het midden van Friesland wordengekenmerkt dooreen groot aantalwaterlopen(sloten, weteringen etc.) Dezewaterlopen hebben als functie: het grondwaterpeil kunstmatig te regelen, daarer door dezeespiegelrijzingen bodemdaling 'n geringverschil isontstaantussengrondwaterspiegel en maaiveld; ('swintersis het waterpeil030cm.lager dan szomers). Teneinde hun functieals ontwateringssysteem te behouden, worden desloten enkele malen perjaargeruimd en geschoond. Deonderzochte sloot heefteen waterdiepte die varieert van 3050cm. en een breedtevariërendvan4 7 meter. Bodem:Het bodemmateriaal bestaat voornamelijkuit laagveen. Opde monsterpunten 8en lt/m 5zijnorganische sliblagen afgezet, terwijlde punten 8en 1ook dierlijke resten(haren) bevatten. Dodeplantenresten makeneen groot deel van hetsubstraat uit.

7 Stenen:Deze werdenaf entoeaangetroffen. Vegetatie:De volgende soorten werdenaangetroffen: Bultkroos( Lemna gibba L.), Puntkroos(Lemna trisulca.l.) Waterpest( Elodea canadensis L.,Elodea nuttalli L.) Gedoomd hoornblad ( Ceratophyllumdemersum. L.) Liesgras(Glyceria maxima Hartm.),Kleinkroos(Lemna minor.l.) Kroo3vare(Azolla filiculoides L.) De plantensoorten kleinkroos enliesgras.zijn beide indicatoren voor een verontreinigd milieu.( aen bmesosaproob ). Deoevers vande sloot bevinden zich +30 cm.boven het wateroppervlak.de oevervegetatie bestaatuit gras,terwijl schaduwgevendebomenontbreken. Dewindwerking is devoornaamste factor die stroming veroorzaken kan.

8 5.Materiaalen Methode Gedurende okt.1973 febr.1974 werden maandelijks op 8punten (zie fig.1) macrofauna monstersgenomen. Demacrofauna monsterswerdengenomenmet behulp van een schepnet vannylongaas(opp,opening &oocm,diepte.5 cm., maaswijdte 1,5 mm. ) Overeenlengte van 5 meterwerd ditnet schoksgewijs doorhet watergehaald, waarbij ookdebovenste 510 cm. vandebodem werd meegenomen. Nade inhoud vanhet schepnet gespoeld te hebben,werd hetin plastic emmersgedaan en meegenomennaarhet laboratorium. Hierwerdende monsters ineen metalen zeef (maaswijdte0,5 mm.) gespoeldmet leidingwater.deuitgespoelde inhoud werd in witte plastic uitzoekbakken gedaanen met goede belichting onderzocht opaanwezige macrofauna. Tevens isopallemonsterdata netplanktonverzameld,dat geconserveerd werd met 6%formalineoplossing.Geziende beschikbare tijd washetniet mogelijk omditplanktonte determineren. Demonstersbevindenzichinhet planktonarchiefvanhet R..N. De01igochaeta( borstelwormen ), Tricladida( platwormen ) en Hirudinea(bloedzuigers ) werdenlevend gedetermineerd, terwijl derestvandemacrofauna bewaard werd op 70% alcohol. DeOligochaeta werden enkele dagen zondervoedsel inde ijskast bewaard.hetresultaat was,dathet darmkanaal geledigd werd,wat dedeterminatie aanzienlijk vergemakkelijkt. Teneinde *t uitzoekenvandeoligochaeta te vergemakkelijkenwerd gebruik gemaakt van 'nzeereffectievemethode ( Ladle 1970, KaJim 1973 ). n \n zeefwordt bodemmateriaal gedaan.de zeef(maaswijdte 1 mm.) wordt ineenemmer gehangen,zodanigdathet wateroppervlak vande gevulde emmer juist hetmateriaalindezeef raakt. Bovende opgehangen zeefwordt eensterkebureaulamp geplaatst, zodat'dekap van de lampjuist de opening vande zeef afsluit. Licht en warmte drijvende wormenuit 't mieriaal inhet water.

9 Tegelijkertijd met demacrofaunabemonsteringwerden ookde chemische monsters genomen, welke geanalyseerd werdendoorhet "Waterleidingbedrijf MiddenNederland".(Het chloridegehalte,de PH, 0gehalte,de temperatuur engeleidbaarheid werden dooreigen meting bepaald. Op zijndepunten, 3en 4niet bemonsterd,daarer 'n geschil dreigde te ontstaan tussenhuurder en verhuurdervan het betreffende kavel. Na overleg tussendeheerhigler endehuurder vanhet kavel kon degewonemaandelijkse macrofaunabemonstering doorgang vinden; echter vandegeplande 4 uursbemonsteringen moest worden afgezien Op411973en11974werd de bemonstering inernstige mate belemmerd door ijsvormingenzeerlage waterstand. Hierdoorwerd punt 8op11974 niet bemonsterd. Op 7 maart 1974werd eenextra punt bemonsterd,om aanvullende gegevens te verkrijgen overhet voorkomenvanoligochaeta. Deze bemonstering werd verricht inhetverlengdevandebelaste sloot( m.napunt 5 )

10 it tenige aspekten van de gierlozing op het ontvangende slootgedeelte. Op monsterpunt 8wordt de drijfmest van mestkalveren geloosd,wat een zeer aanzienlijke verontreiniging met zich meebrengt.een van debelangrijkste factoren,die de hoeveelheid geproduceerde drijfmestbepaalt,is de voederconversie.deze conversie bedraagt.voor mestkalveren 0% T wat neerkomt op het verloren gaanvan907» van "hettoegediende veevoeder, (omzetting in mest, gier en warmte). Ter verbetering van devoederconversie worden aan het voer koper enarsenicum toegediend.de werking dezer beide componenten berust op het selectief dodenvande darmflora,terwijl arsenicum tevens een diahreeremmende werking heeft.(de permanente dunne ontlasting is een gevolg van de eenzijdige en lichtverteerbare voeding.) (Reynders,3ymons e.a. 197 ) Kolenbrander en De La LandeCremer(967) geven als mestproduktie voor mestkalveren devolgende cijfers : Drijfmest :4,5 ton;n6,0 kg; PpOc 4 kg;kpo6,6 kg.(gegevens gebaseerd op 3 kalveren per jaar.) Algra(l97) geeft alswaarde voor de vervuilingskracht van een mestkalf: 1,5 inwonerequivalent. De verontreinigende stoffen die door deze bioindustriëele activiteit geproduceerd worden,kan men naar hun aard en de wijze waarop zede waterkwaliteit beinvloeden in een aantal groepen indelen: A. Organisch biodegradeerbare stoffen.de afbraak kan plaats vinden onder: Aerobe omstandigheden.(vorming C0,NïU,307~,P0r,etc.) Anaerobe omstandigheden.(vorming H,3,mercaptanen,org. zuren).alsmaatstaf voor de biodegradeerbare stoffen is de BODjgenomen, (bepaald op 174),terwijl het CODgetal(bepaald op 374) enhet KMnO^getal als maatstaf gelden voor de chemischoxydeerbare stoffen. B. Anorganische zouten:na +,K +,Ca ++,Mg ++,Cl~,307'~. Deze zouten hebben tot gevolg: 1. Hoger geleidingsvermogen..verhoging van de hardheid van het water 3«H3vorming onder anaerobe condities Van deze zouten werdenhet K + enhet Cl~gehalte bepaa!

11 8 C.Onoplosbare stoffen,bijv. Fe ±»Fe 5 t»fe(oh)3i Ca(HC03)»GaC03i De inhetwater gesuspendeerde stoffenkunnen dekieuwen van de vissen verstoppen. Bepaald werd het ijzergehalte vanhetwater op4173«d»minerale nutriënten.anorganische zouten zoals ammoniumverbindingen,nitraten en fosfaten.dit leidt tot eutrofiëring vanhet ontvangende oppervlaktewater : Mogelijkheid totalgenbloei, (zie pag. ). Bepaald werden:ammonium, nitraat,en fosforgehalte. E. Giftig werkende stoffen,zoals zware metalen(o.a.koper), antibiotica(o.a.penicilline)enenkele onder A genoemde stoffen(nh3, H3). Koperwerd bepaald op1574. F. Ziekteverwekkende stoffen: Pathogènebacteriënen virussen (Diesen 1970). H. Stoffendie de PH vanhetwaterbeinvloeden,zoals ammonium. Dit effect treedt echterookop bijgrote hoeveelheden algen (C0onttrekking) Speciale aandacht verdient inditverband het ammoniumstikstofgehaltemet betrekking tothet bufferend vermogen onderanaerobe omstandigheden(zie ook pag. 57 ) Het ammoniumion (ontstaandoorhydrolysevanureum enandere organische stikstofverbindingen vnl.eiwitten)zorgt voorde buffering onderanaerobe omstandighedendoor vorming vaneen ammonium bicarbonaat buffer(nh4 + + C0»(NK4)C03). Door dezebuffer wordt dezuurgraad vanhet water op eenconstant peil gehouden(7,5 8,). Dedoordeanaerobe afbraak ontstane organische zurenhebben dank zij deze buffer geeninvloed opde PH, wat van groot belang is, daar de intensiteit vandemicrobiële activiteit zeersterk PHafhankelijk is(pk optimum 78) (ü.ic.kinney 1970).

12 Doorde zware "belasting vanhet ontvangende watermet organische stoffen (oppunt 8)( 90%biodegradabel)isersprake van een perxxx. manente anaerobie. (uitzondering:737^0 xxx Dit zoudemogelijkheid vaneen methaangisting kunneninhouden. Echtervanwege dehoge ammoniumensulfaatconcentraties ( de monsters vanpunt 8haddeneenzeersterke H3geurals gevolg vanaktiviteit vansulfaatreducenten o.a.beggiatoa) moet de mogelijkheid vanmethaangisting uitgeslotenworden.(h3 en hoge NH3 concentraties zijntoxisch voor methaanbacterien). Alsgevolg vandeanaerobie treedt denitrificatie (ziepag.57 )op. Aanwijzing hiervanvindt men indelage nitraat ennitrietgehaltes Wilhetanaerobeprocesplaatsmaken voorhet aerobe afbraakproces dandient dereaeratie verbeterd te worden. (Reaeratieblijft achter t.o.v.deoxygenatie). Enkele middelenter bevordering vandereaeratie zijn: 1. Ondiep houden vanhet ontvangende gedeelte. Kunstmatige reaeratie. 3» Periodiek wegspoelenofwegbaggeren vanhet gevormdebodemslib. 4. Toevoeging vannitraten teneinde rottingsverschijnselente voorkomen. (N03~ + AH + H + >N* + A + H0). xxx Hetwaterbevat zeer veel organische slibstoffen. Teneinde een juiste indruktekrijgen vanhet zuurstofgehalte (tinkler nethode) moet men Cu304 (bactericide) ensulfaminezuur (vlokmiddel) toevoegen. Bijalle 0bepalingenvolgenstinkler isdezemethode achterwege gelaten.

13 10 %, Resultaten 5.1. toelichting..n hoofdstuk 5 zijn. de resultaten weergegeven van de macrofaunabemonsteringen(periode okt.1973 febr.1974)en van de chemische bemonsteringen(periode okt.1973 mrt.974).de resultaten zijn samengevat in tabellen en grafieken. Tabel (blz.4)geeft een overzicht van de diersoorten die gedurende deperiode van onderzoek zijn aangetroffen.de soorten zijn per taxonomische groep gerangschikt.enkele Diptera soorten leverden bij de determinatie zeer veel moeilijkheden op zodat, gezien debeschikbare tijd,volstaanwerd met het tekenen vande soort.tijdens de hele periode van onderzoek werden lege kokers aangetroffen vande groep der Trichoptera.Aangezien niet met zekerheid vastgesteld kon worden omwelke soort het ging,is achter de soortsnaam een vraagteken geplaatst. Tabel (blz.157).ndeze tabel zijn de resultaten verwerkt van de maandelijkse macrofaunabemonsteringen.de inde tabel tussen haakjes geplaatste cijfersgeven deaantallendodeslakken aan. Deze cijfers kunnen misschien een aanwijzing geven omtrent de gevoeligheid van een soort voor de verontreiniging. Tabel_3(blz.83)geeft een overzicht van de resultaten vande chemische bemonsteringen.op 7374 werd nog een extra bemonstering uitgevoerd. De grafieken op blz. 34 en35 geven een beeld van:.het gemiddeld aantal soorten permonsterpunt(onderverdeeld in Diptera en overige soorten) en.de soortenfluctuaties per monsterpunt gedurende de periode van onderzoek. Op blz.36 zijnde aantalsverlopen weergegeven van enkele soorten muggelarven(chironomus sp.,psectrotanypus varius,tanypus sp.) Op blz.374 zijn de gemiddelde waarden,de maxima ende minima van de belangrijkste chemischfysische parameters in grafiekvormuitgezet.(c1"*,p07,k +,NH^,Û,geleidingsvermogen)

14 ^..Tabel. Overzicht vanallegevondendiersoorten Oligochaeta(wormen) Limno dr ilus hof meister! claparedeanus udekamianus helveticus Tubifextubifex Lumbriculus variegatus Eiseniella tetraedra Stylaria lacustris Euilyodrilus hammoniensis,,i bavaricus Aulodrilus pluriseta Enchytraeidae Psammoryctes barbatus Chaetogaster diaphanus Nais simplex Rhyacodriluscoccineus Feloscolex ferox Tubifex ighotus Coleoptera(kevers) Hydrovatus cuspidatus Hygrotus inaeqalis versicolor.cyphon spec. Scirtes spec. Haliplus cf. ruficollis Haliplus spec, (larf) Rhantus notatus lybius spec, (larf) Hyphydrusovatus Peltodytesimpressus Coleoptera vervolg: Helocharus griseus Noterus clavicornis Heteroptera(wantsen) Sigara lateralis striata fallen! Cy^matia coleoptrata Plea leachi Hesperocorixa linnei Corixa punctata Gastropoda(slakken) Lymneaperegra formaovata' stagnalis palustris auricularia Planorbis planorbis carinatus spirorbis Bathyomphaltls contortus Planorbarius corneus Bithynia tentaculata leachi Valvata piscinalis cristata Gyraulusalbus Hippeutis complanata 3egmentina nitida Physa fontinalis Viviparus contectus ouccineaspec.

15 1 Vervolg tabel. Gastropoda vervolg: Anisusvortex vorticulus vorticulus var.chartea' Armigercrista forma cristata forma spinulosa formanautileus Lamellibranchia(tweekleppigen) Dreissenapolymorpha Pisidium spec. Sphaeriumcorneum EDhemeroDtera(haften) Caenis robusta(larf) Cloeon dipterum(larf) Crustacea(kreeftachtigen) Asellus aquaticus Hirudinea(bloedzuigers) Helobdella stagnalis Theromyzon tessulatum Herpobdella octoculata Glossiphonia heteroclita var.hyalina var.striata var. papulosa Tricladida(pl^twormen) Dugesia lugubris polychroa Polycelis nigra tenuis + (zie tekening) Pi3ces(vissen) Pungitiuspungitius (Odoornige stekelbaars Odonata(libellenlarven). Zygoptera spec. Lepidoptera (vlinders) Cataclysta lemnata (rups) Trichoptera(kokerjuffers) Glyphofraelius pellucides (larf) Mystacideslongicornis? (kokers) Nemertea Prostoma rubrum Araneida(spinnen) Argyroneta aquatica Diptera(tweevleugeligen) Ephydridae(poppen) Chaoborus flavicans Bezzia spec. Stratiomys spec. Eristalis spec. Ptychoptera spec. Psychoda partim. Tipulidae: cf.tipula spec. cf. Dicranomyia spec. cf.geranomyia spec. Limnobiidae auct. partim, Chironomus spec.

16 Vervolg tabel. 13 Diptera(vervolg) Psectrotanypus varius Glyptotendipes gr.gripekoveni Cricotopusgr.sylvestris Monopelopiaspec. Tanypus spec. Eukiefferiellaspec. Tanytarsus spec. Orthocladiinae indet. Chironomini Dipterapop A.(zie tekening) larfb. pop C. D. E. G. H. Collembola(springstaarten) Podura aquatica Diptera popa. Dipïera larfb.

17 14 DipterapopC. 7V Diptera pop D. ^Diptera pop/e. Diptera pop G.,r.r~ 1 *V>' ^/' X ~<^ \<;i> ; ' / / i \ e ^ DipterapopH. \ Limnobiidae auct. partim,

18 15 5«3.Macrofauna Tabel Monsterpunt /74 O Diptera Eristalis spec.(larf) (pop) Fphydridae(pop) Psychoda partim.(larf) (nympf) Chaoborus flavicans Tipulidae(larf) Limnobiidaeauct. partim. Dipterapop A. H. C. Coleoptera 3cirtes,Cyphon spec. Gastropoda Bathyomphalus contortus Planorbisplanorbis Anisus vortex vorticulus Lamellibranchia 5 4 ' () () Pisidiumspec. () () () () Op_m.Detussendehaakjesgeplaatstecyfersgevendeaantallen dodeexemplaren aan. Hettotaalaantalvaneensoortwordtverkregendoordoden pluslevendentesomceren.

19 16 Monsterpunt 1975/74 O =1 Diptera Ephydridae(pop) Tipulidae: cf.dycranomyia cf.geranomyia Chaoborusflavicans Bezziaspec. Eristalisspec. DipterapopC. A. G. H. Psychoda partim.(nympf) Chironomus Glyptotendipesgr.Gripekoveni Cricotopusgr.Sylvestris Coleoptera Hygrotusinaequalis versicolor Cyphon spec.(larf) Helocharesgriseus Gastropoda Anisusvortex Planorbisplanorbis Planorbariuscorneus Bathyomphales cpntortus Lymneaperegraformaovata Bithyniatentaculata Lymneapal ustris Anisusvorticulus var.chartea Segmentinanitida Hirudinea Helobdellastagnalis Heteroptera Sigaralateralis(larf) (1) 5 () () 1 6 9(D 14 KD 5 (1) (1) 3 4(1) 3(D 13(1) 3 4 Collembola Poduraaquatica Trichoptera Mystacideslongicornis (kokers)

20 17 Monsterpunt O Diptera Ephydrida e(pop) Stratyomysspec. Eristalis spec. Bezziaspec. Chaoborusflavicans Chironomus Psectrotanypusvarius Glyptotendipesgr. gripekoveni Cricotopusgr.sylvestris Monopelopia Tanypus Eukiefferiella Dipterapop A. larf B «Coleoptera Cyphonspec.(larf) Gastropoda Lymneaperegraformaovata pallustris Planorbisplanorbis Planorbariuscorneus Bathyomphales contortus Anisusvorticulus vortex Viviparuscontectus Lamellibranchia Dreissenapolymorpha Heteroptera () KD i i i _ 47 () _ () () 98 6 _ (1 Sigaralateralis larf striata larf Ephemeroptera Cloeondipterum(larf) Caenisrobusta (larf) Trichoptera Mystacideslongicornis (kokers) 6 6

21 18 Monsterpunt /74 O Diptera Eristalisspec. Stratiomysspec. Ptychoptera spec. Bezzia spec. Chaoborus flavicans Chironoraus Glyptotendipesgr. gripekoveni Tanypus Psectrotanypus varius Cricotppusgr.sylvestris Diptera popa. Coleoptera Hygrotus inaequalis Cyphonspec.(larf) Gastropoda Lymneaperegra forma ovata pallustris stagnalis PlanorMs planorbis Planorbaris corneus Bithynia tentaculata Bathyomphalus contortus Anisusvortex vorticulus He^teroptera Sigara lateralis larf striata larf falleni Ephemeroptera 3 () CD (4) () () 3 4 () () KD (3) Cloeon dipterum(iarf) Caenisrobusta (larf) Oligochaeta Limnodrilus hoffmeisteri Tubifextubifex Eiseniella tetraedra Lumbriculusvariegatus

22 19 Monsterpunt /74 O Diptera Ephydridae(pop) Bezziaspec. 7 Tipulidae(larf) :cf Dicranomyia : cf.geranomyia :cf.tipula Chironomus Glytotendipesgr.gripekoveni Tanypus Psectrotanypusvarius Cricotopusgr.sylvestris Monopelopia Coleoptera Hygrotus versicolor Helochare3griseus GastroDoda Planorbisplanorbis Anisus vortex Bithyniatentaculata Bathyomphaluscontortus Lymneaperegraformaovata Planorbariuscorneus Hippeutiscomplanata Segmentinanitida Armigercristaformacristata Hirudinea () Helobdellastagnalis 1 6 Theromyzon tessulatum Heteroptera Sigarafalleni lateralis 37 larf Corixapunctata Sigarastriata 5 Ephemeroptera Gloeondipterum(iarf) Caenisrobusta(larf ) '... _ () () () () (1) KD () (1) () _

23 0 Vervolgmonsterpunt 4 O Trichoptera Mystacides longicornis (kokers) Qligochaeta Tubifex tubifex Lumbriculus variegatus Araneida Argyroneta aquatica Monsterpunt /74 O Diptera Ephydridae(pop) Chaoborus flavicans Chironomus Fsectrotanypus varius Tanypus Glyptotendipes gr.gripekoveni Eukiefferiella Monopelopia Crico.topus gr.sylvestris Tanytarsus Orthocladiinae indet. Tipulidae(larf): cf.dicranomyia cf.geranomyia Diptera(larf) B. pop C. pop D. Eristalis spec. otratiomysspec. Bezzia spec. Ptychoptera spec. Psychoda partim. Coleoptera 165 Hygrotus inaequalis versicolor Gyphonspec.(larf) 57 Hydrovatus cuspidatus. j '41 6 8

24 1 Vervolg monsterpunt 5 O gastropoda Planorbis planorbis carinatus spirorbis Planorbarius corneus Lymnea stagnalis peregra forma ovata pallustris auricularia Anisusvortex vorticulus Bathyomphaluscontortus Valvatapiscinalis cristata Bithynia tentaculata leachi 3egmentinanitida Armiger critaforma Hippeutiscomplanata Gyraulus albus Succinea spec. Physa fontinalis Lamellibranchia Pisidium spec. Sphaeriumcorneum Heteroptera Sigara striata lateralis Plea leachi Ephemeroptera Cloeon dipterum(larf) öaenis robusta(larf) Hirudinea Helobdella stagnalis Theromyzontessulatum Herpobdella octoculata Glossiphonia heteroclita var.hyalina cristata spinulosa nautileus 1(7). KD 1(1) 8() () (), 9 4(11) (1) 9(4) 3() 4 50(5) 6(6) 7 (4) K5) 10(1) () 3(5) KD (8) (4) 10(3) 1(13) 7() 15(6) 3(1) () 3(1) (3) () () (15) () (1) () 5(10) () 14(3) 6(9) 1(15) 1(H) K5) () (3) () 1(8) 4 8(17) KD 9(4) 1() 4(1) 10 13(16) 3(5) 4(10) () 9(1) (5) 4(3) 1() 3(D 1 19

25 Vervolgmonsterpunt 5 O 41 1 $11 Trichpptera Mystacides longicornis (kokers) Oligochaeta Lumbriculus variegatus Limnodrilushoffmeisteri claparedeanus udekamianus helveticus spec. Tubifextubifex ignotus spec. Stylaria lacustris Euilyodrilus hammoniensis bavaricus spec. Aulodrilus pluriseta Enchytraeidae Rhyacodrilus coccineus Peloscolexferox Araneida Argyroneta aquatica Crustacea Asellus aquaticus Lepidoptera Cataclysta lemnata Pisces Pungitius pungitius

26 3 Monsterpunt /74 O Diptera Bezzia spec. Chaoborus flavicans Tipulidae(larf ) : cf.dicranomyia cf.geranomyia Chironomus Monopelopia Psectrotanypusvarius Chironomini Tanypus Cricotopus gr.sylvestris Orthocladiinae indet. Diptera(larf) B. pop C. Ephydridae(pop) Coleoptera Haliplus cf.ruficollis spec.(larf) Hygrotus inaequalis versicolor Scirtes spec.(larf) Rhantus notatus lybiusspec.(larf) Noterus clavicornis Hydrovatus cuspidatus Gastropoda Planorbis planorbis Planorbarius corneus Anisus vortex vorticulus var.chartea Lymneaperegra forma ovata stagnalis pallustris Bithynia tentaculata Valvata piscinalis cristata Gyraulus albus Hippeutiscomplanata Segmentina nitida ï 9(4) im 46(1) 3(1) (10) 46(14) 9 7 6(5) () () 46() 15() 4 6(9) 3(D. f _ () 56() 8(4) 3 1(1) 3(3) 4 1() KD 4 9(4) 30(13) 9(D 3 7 1() 9(4) 9(14) K5) 16(16) K9) 4 3(1) () 4 (10) 6() (10)

27 4 Vervolg monsterpunt 6 O Gastropoda vervolg. Armigercrista forma spinulosa cristata nautileus Physa fontinalis Bathyomphaiös contortus Succinea spec. Lamellibranchia Dreissena polymorpha Pisidium spec. Heteroptera Sigara striata. larf Cymatia coleoptrata Plea leachi Hesperocorixa linnei Corixa punctata Epheineroptera Cloeondipterum(larf) Caenis rbusta(larf) Hirudinea (1) (1) 4() (4) () KD (3) () () 555 Helobdella stagnalis Glossiphonia heteroclita var.hyalina var.papulosa var.striata Herpobdella octoculata spec. Theromyzontessulatum Trichoptera Glyphodeliuspellucidus Mystacides longicorni3 (kokers) Oligochaeta otylarialacustris Tubifextubifex. Lumbriculus variegatus Euilyodrilus hammoniensis Psammorvctesbarbatus Chaetogaster diaphanus Rhyacodrilus coccineus _ 7 3 * + 18 '

28 5 Vervolgmonsterpunt 6 O Crustacea Asellus aquaticus Lepidoptera Cataclysta lemnata Nemertea Prostomarubrum Odonata Zygoptera spec. Tricladida Dugesialugubris polychroa Polycelis nigra tenuis Monsterpunt /74 Diptera Bezzia spec.. Ephydra spec.(larf) Chironomu3 Psectrotanypus varius Monopelopia Tanypus Cricotopus gr.sylvestris Orthocladiinae indet. Glyptotendipes gr.gripekoveni Diptera(larf) B. pop C. Coleoptera Hyphydrus ovatus Hydrovatus cuspidatus Peltodytes impressus Hygrotusinaequalis Haliplus spec.(larf) Scirtesspec.(larf) O "" $ r

29 6 Vervolgmonsterpunt 7 O =1 Gastropoda Lymneaperegraformaovata pallustris stagnalis Planorbisplanorbis Anisusvortex vorticulus var.chartea BathyomphalUs contortus Valvatapiscinalis cristata Planorbariuscorneus Segmentinanitida Hippeutiscomplanata Armigercristaformaspinulosa cristata Gyraulusalbus Succineaspec. Bithynialeachi Lamellibranchia () 4(5) 6() () 4(1) () 8 4(3) 38(4) (3) 11() 3 0 () 7(7) KD (7) 47(6) 5(7) 8(10) 180(31) 6(6) (1) 4() 7(6) (5) (3) 6(4) () KD 4(4) 15(H) 3(D 1() 56(4) 3() KD 5(9) 3(D 5 C8) 6() 10(3) KD 60(1) 8(1) 3(D 4(11) Pisidiumspec. Heteroptera Sigarastriata Cy matiacoleoptrata Corixapunctata Hesperocorixalinnei Ephemeroptera Cloeon dipterum(larf) Caenis robusta(larf) Hirudinea 3 3 5(6) Helobdella stagnalis Glos3iphonia heteroclita var.papulosa var.hyalina Herpobdellaoctoculata Trichoptera Mystacideslongicornis (kokers)

30 7 Vervolgmonsterpunt 7 O 41 1 Oligochaeta Limnodrilushoffmeisteri spec. Stylaria lacustris Lumbriculusvariegatus 'Tubifex spec. Chaetogasterdiaphanus Euilyodrilus hammoniensis. bavaricus Nais simplex Psammoryctes barbatus Rhyacodrilus coccineus Peloscolex ferox Crustacea Asellus aquaticus Odonata Zygopteraspec.(larf) Pisces Pungitiuspurigitius Tricladida Dugesia lugubris polychroa Polycelistenuis nigra 5 3Q

31 Tabel FysischChemischegegevens O =1 Monsterpunt 8 Cl" in mg/l ph geleidingsvermogen(cr ) Hij; temperatuurin C KMnO z ongef. KMnO, gef. NO: NO 3 PO K + ' Fe BOD,0 COD in mgop/l ,0 8,15 0, , ko,03, ,18 7,00 0, , ko,03 1, ,85 4,16 0, , ko,03 1, , ,55 7,90 0, , ko,03, ,7 6,C 0,0C 500 7, ko,03, Monsterpunt Cl" ph geleidingsvermogen(10*) temperatuurin C KMnO z ongef. KMnO, gef. NO; NO; PO; K + Fe BOD. 0 COD' in mg/l in mgoo/l 790 7,84 4,40 4, , ko,03 1, ,00 3,80 10, 55 9,6 ' ko,03 1, ,60 3,7 1, , , , ,55 6,60 0, , ko,03 1, ,85 5,0 0, , ko,03 1, k symbool voorkleinerdan

32 9 Monsterpunt ' Gl" in mg/l U ph 7,80 7,0 7,64 geleidingsvermogen(o^) 0 NH+ temperatuurin G 4,18 13, ,5,10 7, ,5 5,0 0, , KàînOnongef. " KMnO^gef. " 45 ' NU" " 0,10 0,8 ko,03 d. NU" " 3 1,0 8,0 1,0 ' PU~" K + Fe " ,48 500,dÖ BUD. inmg Op/1 80 COD'? 486 7,70 4,35 5, , ko,03 1, Monsterpunt 3 Cl" in mg/1 ph geleidingsvermogenclo^) NH temperatuurin C KMnO^ongef. " KMn0 4 gef. " NO NO PO^" K + Fe " BOD. COD' 556 7,80 3,50 10, ,5 HO 35 0,18 0, ,00 1,36 9,5 8 1, , , ,90 4,30 0, , ko,03 1, inmgoo/l ,74 3,46 5, , ,14 0,

33 30 Monsterpunt 4 Cl" in mg/l ph geleidingsvermogen(o0 NH+ temperatuur in C KMnO^ongef. " KMnO^ge f. " NO " NO PO""" K + Fe " BOD. COD' O 450 8,0,85 16, ,50 1, ,00 1,40 8, , k0,03 9, ,80 3,00 6, , ,07 1, in mgop/1 0,59 0? J8 7,5,07 10, , ,0, Monsterpunt 5 Cl" in mg/1 ph geleidingsvermogen(10*) NH; temperatuurin C KMnO z ongef. KMnO, gef. NO; NO; PO; K + Fe BOD. 0 COD' inmg 0V ,14,40 15,10 9,9 1, ,14 0, ,40 1,55 1, , 45 SO 0,0 1, ,50 0,9 1,53 7 1, ,03 1,0 3,5 40 0,6 9 7,58 1,65 11, , ,0 3,5 1^, ,65 1,34 10,90 7 5, ,40 4,0 8,

34 31 Monsterpunt 6 Cl" in mg/1 ph ~7 geleiclingsvermogen(o^) raj temperatuur in C KMnO^ ongef. KMnO^ gef. NO H NO" H PO~ K +» H Fe BOD. 0 in mg 0 /l COD'» o 11 it» O 78 7,60 1,90 7, , ,06 0,5 3, ,36 1,50 4,59 'l3 7, ,08 1, ,38 1,53 10,10 6 1,6 5O 50 ko,03, , ,04 1,36 4,50 9,9 1, ,14 1,5 4,5 38? ,60 1,39 14,60 7 6, ko,03 4,0 8, Monsterpunt 7 Cl" in mg/l ph geleidingsvermogen(10^) O NH temperatuurin C KMnO^ongef. KMnO,, '4 gef. NO, NO; P0 K + Fe BOD. 0 COD' 11 u in mg 0 /l 67 7,55 1,8 3,50 3, , 1, ,80 1,30 10,50 4 7, ,09 1,0 " ,60 1,3 13,70 13 ' 1, ,14 5,5 3,5 30 0, ,83 1,30,30 6,5 1, ,0 3,0, ,70 1,07 16,80,3 6, ko,03 6,5 1,5 9 70

35 3 FysischChemische gegevens van deextra bemonstering op7574 Cl" in mg/l ph T geleidingsvermogen(cr ) NHj temperatuurin C KMnO^ KMnO^ NC> NO" PO" K + ongef, gef. 3 ) il c ,95 5,0 4, , ko, HO ,98 3,64 13, , ko,03 1, Monste ïrpunt ,98 7,71 3,40 7, , k0,03 1, ,09 3, , ko,03 1, ,00,30 6, , ,0 3, ,88 1,5 16, , ,10 5,0 77 Cl" ph TT geleidingsvermogen(10^) O NH+ temperatuur in C KMnO^ ongef. KMnO^ gef. NOg NO PO"" K + 6 in mg/l 113 7,35 5 ) 1,1 8,80 3,0 5, " k0, ,5 1,15 9,80 4,0 5, ko,03 9 3,6 4

36 Tabel Koperbepalingen Dedooronsingezondenkopermonstersvan1574,werden doorhet '.Waterleidingbedrijf "MiddenNederland"teUtrechtgeanalyseerd. Hetopkoperteonderzoekensliben waterwerdbewaard inflessen diebehandeldwarenmetazijnzuur.ditteneindeadsorpt/ie vanhet koperaandeglaswand tevoorkomen.beresultatenhiervanzijn als volgt : Kopergehalteinslibinmg pergrdroge stof. Monsterpunt. 1 0,03 0,04 3 0,03 4 0,0 5 0,0 6 0,0 7.0,03 8 0,08 Kopergehaltein waterinmg perliter. Monsterpunt. 1 0,05 0,04 3 0,03 4 0,0. 5 0,03 6 0,06 7 0,05 8 0,0 Vooruitvoerigeinformatieoverdeproblematiekvankoper,wordt verwezennaarhetrapportvan Kajim.(1973)

37 GEMDDELDSOORTENOVERDE E: OVERGE SOORTEN

38 GEMDDELD AANTAL3UÜRTENOVERDE PERODE:O OVERGE 30ÛRTEN 10 i OVERGE 3Ü0RTEN DFT3RA DPTE RA 81 /.:.4.' /.,'5.6, 7

39 35 5C SOORTENFLUCTUATES VAN DEPUNTEN T/M 8N DE PERODE OKT./73 FEBR./74 PUNT 5 / /V \ 40 / \ \ / / \ \ \ \ PUNT 7 PUNT 6 30 V / / / / / \ \ f J? V 0 NT 4 10 / / y / PUNT 3 \ " ^ PUNT 8 OKT. NOV, DEC. JAN. FEBR.

40 n MAX. 5.7.T5äre3^S 140 AANTALSVERLOOP CHR0N0A1U3 3P. 100 T Ji MEDAAN 60 0 n Milt. U _s B n AANTAL3VBRL00P F5ECTÄ0TANYPU3 VARU s / s s / yr n AANTAL3VERLÜÜP TANYPU3 3P. 0 n 10 r* n.." R & *

41 1000 EHALTE {MG/L)

42 r s&t&& CHLüRDEGEHALTEpvlG/L) 800 \ 600 MAX. \ \GEM. 'iqo U. \ \ \ 00 MN. 8 5///6

43 00 ORTHOFOSFAÂTGEHALTE (P/iG./L)

44 39 KALUMGEHALTE (MG. / L ) ?

45 38 OÄTHOFOoFAA TGEHALTE(MG./L) r.00 vmax. 50 7

46 AMMONUMGEHALTE (MG/L) m

47 40 AMMONUMGEHALTE ( MG/L) l MAX. 5O S 1 o 7

48 kc l r? ZUUH3TQFVERZADGlN T G3PLHCExNTAGE3(%) MAX. 00 f 150 CO 50 to.! i m: i Î

49 4 10 GELEDNGoVEHMÜGEN. 0? p,!mh0/cm).8 4. \

50 43 6. Discussie. Aande hand vandemaandelijkse, macrofaunaenchemischebemonsteringen zalgetracht wordenomdesamenhang weer tegeven tussen enerzijds de chemische grootheden enanderzijds demacrofaunistische gegevens.(m.a.w.,de invloed vangier opdesamenstelling vande macrofauna) Deze samenhang kanvia tweeniveau's onderzocht worden: 1.ndicatororganismen zowel kwalitatief als kwantitatief,gebruik makend vanverschillende systemen (o.a.saprobiensysteem van;kolkwitzen Marrson, Slâdecek)enindelingen.( A. Dierengewend aan anaerobicb. Dierengewend aanzuurstofdeficiëntie. C.Gevoelige zuurstofindicatorenvoor schoon water).levensgemeenschappen.(ingewikkeld) Bijvoorbeeld: Opwelke schaal spelen deenergieprocessen zichaf? Hierbij zijerop gewezendatdeafwezigheid van schoonwaterindicatoren meer illustratief is voordetoestand van een water dande aan ofafwezigheid van vuilwaterindicatoren. De monsterpunten zullenbehandeld wordeninvolgorde van aflopende veróntreinigingsgraad. Hetmacrofaunistischebeeld oppunt 8 wordt hoofdzakelijk gevormd doorvertegenwoordigers vandeorde derdiptera,( uitzondering 3c irt es/, Cyphon) meer specifiek die soortenwelke niet afhankelijk zijn vande inhetwater opgeloste zuurstof,eneenhogemate van tolerantie bezittenvoordegiftige componentenhpsen NH,ende anorganische ionen Cl~,K +,Na + etc.(psychodawerd zel'fsaangetroffen in Parijse urinoirs.bertrand 1954) DelarvenenpoppenvanEphydridae(zoutzee.vliegen)worden in allerlei aquatische biotopen aangetroffen,zowelin meren,plassenen rivieren als inzee(branding),en zelfs opplaatsenwaar nauwelijks enig levenmogelijk is.(zoutmeren,heetwaterbronnen,petrol'. eumbronnen ( 'ivesenberglund1943) De pluimmug Chaoborus flavicans ende kever 3cirtes(of Cyphon)zijn bestand tegeneenhoge graad van organische verontreiniging. ( Delarven vanscirtesencyphonleven ingrotengetale inzeer smerig water.) (vvesenberglund 1943).Dat dusondervoornoemde omstandigheden(zie pag. 7 )dekansuitgesloten is op enig ander levendande Diptera illustreert nog eens overduidelijk tabel.

51 44 j j Monsterpunt.Naeenverblijftijd van +15dagen komt demet waterverdunde drijfmestvia eengrindbak(opp. m ) inhet vrije gedeelte vande slootterecht.deverblijftijd is gebaseerd op:urineproduktie 6401 perdag;gemiddeld 141.(Kolenbranderen DeLaLande Cremer 1967)»spoelwater,nuttigeneerslag en ingelaten water De inhoud vanhet afgesloten slootgedeelte is ca. 80 m 5. Er valt eenduidelijke afname inde verontreiniging te constateren gaande van 8naar ï (bijv.:j?eduktiekmno. ongef.30^,c0dreduktie 36,8%).Deze reduktie indeverontreiniging isvoornamelijk een gevolg van:.anaerobe.afbraakprocessen..verduning(k +,Cl~,P0~~~etc.) 3» nbouw in biologisch actieve systemen.(pot,n0z) o.a.zeer'explosieve ontwikkeling van blauwalgen opdepunten en8. 4'. Vervluchtiging. (NH^,Hp3,Np) 5.Complexering,précipitâtie.(Nu,P0T,Fe,Cu) Deschommelingen inhet zuurstofgehalte zijnhier vrij aanzienlijk; overdag anaerobie zowel als verzadigingspercentagesgroter dan 50%(algenaktiviteit),terwijlhetniet uitgesloten moet worden geacht dats'nachtstoestandenvanvolkomenzuurstofloosheid optreden.alsgevolg vandeze steedswisselende zuurstofwaarden treedt geennitrificatieop,hoewelomnog steads onbekende oorzaak eennitraatgehalte van19 mg./l eneennitrietgehalte van 0,40 mg./lwerd gemeten op4173«gezien dehier heersende milieuomstandigheden,met betrekkingtotde zum stotvoorziening(algenaktiviteit,geringe diepte),zoudeze biotoop (dikke organische sublaag) geschikt moeten zijn voorhet massaal optredenvan Oligochaeta(Tubificidae) enchironomidae(met name Chironomus).Dezebenthische organismen zijnaangewezen opdein hetwater opgeloste zuurstof.zij beschikken overderode bloedkleurstofhaemoglobine.de Haemoglobine maakt het mogelijk datdeze organismen kunnenleven opsubstraatoppervlakken waar de zuurstofvoorziening tewensen overlaat., De Oligochaeten ontbrekenhelemaal,terwijlhier slechts enkele Chironomiden zijnaangetroffen.de oorzaak hiervanmoet gezocht worden indeaanwezigheid vanantibiotica,hoge zoutconcentraties, enperiodiek hoge concentraties vanju oen NH*.(Tubifextubifex verdraagt 60 mg. NH^ onderwisselende ph omstandigheden.)

52 45 Het blijft nog zeer.de vraag,geziendeconsistentie vanhet substraat,ofondergunstige omstandigheden bevolking met Oligochaetenwelhadplaatsgevonden. ntegenstelling totpunt 8zijnhier geringe aantallenplanten aangetroffen.(kroos,gedoomd hoornblad,waterpest) Gelet ophet aantalmacrofaunasoortenoppunt,kanopgemerkt wordendat dit eenverviervoudiging ist.o.v. punt8.keverskomenhier incidenteel voor,terwijlslakken vrijregelmatig inkleine aantallen worden aangetroffen.nteressant isindit geval te vermelden datnaast de slakkensoorten (Lymnea peregra,anisus vortex,planorbis planorbis Planorbarius corneus)diebestand zijntegen een aanzienlijke vervuilingc ivioller Pillot 1971) ook eensoort is aangetroffen (Anisus vorticulus)welke inde literatuurbekend staat alsvrij zeldzaam eningeringe aantallenvoorkomend inschone,heldere, vegetatierijke wateren.(janssen ende Vogel 1965) De gevonden Tipulidaelarvenhebbenweingwaarde alsclassificatie organismen,daardeze larvenmeestal bewoners zijn van oeveren vochtige aardbiotopen enslechts inenkele gevallenvoorkomen instilstaande wateren,(wesenberglund1943) Verrassend doch onverklaarbaar i3hetvoorkomenvande bloedzuiger Helobdella stagnalis.uitdeliteratuur isbekend (Macan 1963) datdeaanvangs lethale concentratie van zuurstof bij p.p.m. ligt,waardendie hier zekerverwacht kunnen worden. Monsterpunt.Alleopditpuntbepaalde chemische data wijzenop eentoenemende zelfreiniging.de zuurstofconcentratieneemt toe, mede als gevolg vanalgenaktiviteiten.echtertoestandenvan volkomen zuurstofloosheid zowel overdagalss'nachts'zijnniet uitgesloten,getuigede sterke zwavelwaterstofgeur op 4173» 174,en374.Analoogaanhet afnemen vandeverontreiniging treedt eenstijging opindeaantallen Ghironomiden.(voornamelijk Chironomus sp.)de aantalsfluctuaties indechironomidenpopulaties zijnte verklaren doordewijzewaarop gemonsterd wordt: Groeman(l97) toont aan,datinhet midden vandedoorhemonderzochtewaterloop meer Chironomidenzittendanaande kanten. (Dedikte vande sliblaagin hetmidden is groter.)

53 46 Het algemene beeld vande macrofaunasamenstelling wijkt niet sterkaf vanpunt 1. Vandetweeaangetroffensoorten wantsen,oigara striata en Sigara lateralis,staat laatstgenoemde bekend als eentypische bewoner van waterenmet eenhogegraad van organische verontreiniging. (SouthwoodandLeston 1959). Dehier gevonden haft Cloeondipterum is instaat om een constante zuurstofopnamesnelheid tehandhaven ookbijlage zuurstofwaarden. (Macan 1963). Hetvoorkomen van eensolitaire Dreissenapolymorpha is opmerkelijk daardezevolgens vvesenberglund(l939) meestal ingrote kluiten op vaste substraten bijelkaarleven. Opgemerkt dient nogtewordendat deaantallen slakken in vergelijkingmetpunt 1zeergering zijn. Monsterpunt 3«Hoewel hetwater door de zelfreiniging "schoner" isgewordengeeft monsterpunt 3 geensignificant verschil te zien met punt inzakemacrofaunasamenstelling. Opmerkelijk is welhet groot aantal soorten inoktober in vergelijking metde opvolgendemaanden. De oorzaak hiervan zalgezocht moetenworden indegeringe diepte opditpuntnanovember.(zie pag. 3 ) Op punt 3zijn voorhet eerst enkele exemplaren Tubificiden aangetroffen.hierin vindenwe eenaanwijzing dat denormale volgorde (ziehynes 960) Tubificidaezône, Chironomidaezôneniet meer opgaat. (Aandereeds bij punt 1genoemde beperkende factoren voorhet voorkonendertubificiden, moet nu ookdepredatie van carnivore kevers en Psectrotanypus varius aantoegevoegd worden). Degrotere resistentie tegen H3 en NH3maakt hetmogelijk datde Chironomidenineen vroegere fasevande.zelfreiniging optreden dandetubificiden. DeChironomiden zijnin.staatde organische stof effectieverte mineraliseren dandetubificiden. Doordat nueerst dechironomiden optreden endaarna pasde Tubificidenbestaat demogelijkheid dat hetverontreinigde traject tot een minimum beperktwordt.

54 47 Hetverband tussendewaterkwaliteit endemacrofaunasamenstelling kan, zoalsreeds eerder isopgemerkt (ziepag.43 ) gezocht wordenop het niveau vande indicatororganismen enophetniveau vande levensgemeenschap. Voormonsterpunt 3iseen voedselpyramide opgesteld ter illustratie vaneendergelijke beoordeling oplevensgemeenschapsniveau. Uit dezevoedselpyramide blijkt dat de energieoverdracht hoofdzakelijkplaatsvindtviadechironomiden endat de top vandeze pyramide gevormd wordt door carnivore keversvande familie der Dytiscidae. Eendergelijke eenvoudige voedselketen iskenmerkend voor een instabiele situatie.(odum 1963) Monsterpunt4.Opgrond vandechemische enbiologische waarnemingen kanmonsterpunt 4gekarakteriseerd worden als een overgangstraject vandepolysaprobe zone naardeamesosaprobe zone Deschommelingen inde zuurstofwaarden zijnaanzienlijk;het zuurstofgehalte blijft echterbovende 50% verzadiging.(oververzadiging komt eveneensvoordoor algenaktiviteit). ncidenteel is ereenzwavelwaterstofgeurwaar tenemen(o.a.op 174). Bijgunstige temperaturen is,geziende omstandigheden waarinpunt 4 verkeert,nitrifikatiemogelijk. De PHdiehier,evenals opdevoorafgaande punten,vrijconstant is, zal nugereguleerd wordenafhankelijk vandehoeveelheid ammoniumbicarbonaatbufferenaard engehalte van andere buffercomponenten. Vanaf ditpunt zijndebloedzuiger Helobdella stagnalis ende haftenlarf Cloeondipterumregelmatig aangetroffen. 'De groepvanwantsen ishiervertegenwoordigd metdé soorten Sigara falleni,3igara striata,sigara lateralis encorixapunctata. VoordemuggelarfPsectrotanypus varius ligt hierkennelijk het optimum.de chemische waarden zijnhierminderextreem,terwijler tevensvoldoende prooi aanwezig is indevorm vande muggelarf Chironomussp.Bovendieniserslechts eengeringe predatie vande zijde derbloedzuigers,kevers eneventueelvissen(odoornstekelbaars)op Psectrotanypus varius.

55 48 Monsterpunt 5»Hoewelde afstand tussende punten 4 en 5gering is, isditgeenbeletsel geweest omde "normalisatie vanhet slootmilieu"inteleiden.de fluctuaties vanalle bepaalde chemische parameters zijngering,terwijldemeeste waarden zijngedaald tot ophetniveau vandereferentiepunten 6en7» Omeenindruktekrijgenvanhet totale zuiveringseffect,is hieronderdeprocentuele afname gegevent.o.v.punt 8. KMn0 4 ongef. KMnO^ gef. P0~~~ Cl" K + NH+ COD. 64,4% 69,6% 9,% 74,1% 85,4% 95,5% 87,8% Deenigeuitzondering opde algehele tendens vanafnamevormt het nitraatgehalte,dat eenstijgingvertoont van5^,%.dit zoukunnen wijzen opnitrificatie alhoewel dat bijwintertemperaturen niet waarschijnlijk is. Hoewelde gemeten zuurstofwaardenin nov.en dec. laagwaren,zal inderegelde zuurstofvoorziening redelijk zijn.ditblijkt o.a. uithetvoorkomenvandesoortenlimnodrilus claparedeanus en Cricotopus sylvestris.(hynes 960;Kennedy 1965) Dealgehele tendens totverbetering komt totuitingin:.deaanwezigheid vanstylaria lacustris(stammer1953).deze vertegenwoordiger der Oligochaeta komt mijns inziens vaker voordandemaandelijkse macrofaunabemonsteringen aangeven..het optreden vande Ephemeroptera Caenis robusta encloeon dipterum' (vyilber 1969). 3.DeOligochaetadiversiteit,speciaal degenera Emilyodrilus, Aulodrilus en Rhyacodrilus.(3rinkhurstand Jamieson 1971) 4.Het voorkomen van muggelarven van de subfamilie Tanytarsini. (MollerPillot 1971) Erzijn enkele soortendie alleen oppunt 5 aangetroffenworden. De10doornsstekelbaars heeft eenvoorkeurvoor lichte tot matige verontreiniging,maar indepaaitijd wordt,water vanbeterekwaliteit opgezocht. (ïvlollér Pillot 1971) Volgens Eifac.Techn.Paper(1970) oefenen sublethale concentraties van ammoniak eenattractieve werking uit opstekelbaarzen. De waterpissebed,asellusaquaticus wordt slechts inkleineaantallei aangetroffen,watwaarschijnlijk samenhangt met het ontbreken van eengeschikt substraat.

56 49 Wat deslakkenfauria betreft kan opgemerkt wordendatbehalve de soorten die instaat zi.jn matige tot sterke verontreiniging te verdragen(planorbis planorbis, Anisus vortex, Bathyomphales contortuï Lymnea peregra)ooksoorten zijn.aangetroffen welke hogere eisen stellenaan 'hun milieu(gyraulus albus,valvata cristata,segmentina nitida, Physa fontinalis etc.) Deaantallenmuggelarven,metnameChironomus,zijnsterk gereduceerd (uitzondering Cricotopus in "okt.).tanypus sp.schijnt hier evenwel zijnoptimumte hebben. Degevondenvuilwaterindicatoren, Psychoda, Eristalis,Stratiorays, Ptychoptera inoktober,zijn waarschijnlijk te wijtenaandetoen heersende slechte omstandigheden (dicht krooslaagdek). DeOligochaeta diversiteit oppunt 5is zeerhoog terwijl de aantallenbetrekkelijk laag zijn.(vgl.kajim 1973) Omenig inzichtteverkrijgen inditverschijnsel is eenextra bemonstering uitgevoerd 100 m.napunt5 Dit gafhetnavolgende beeld tezien: Lumbriculusvariegatus i "1 EuLilyodrilushammoniensis 18 " bavaricus 8 " spec. 4 Peloscolexferox 4 Rhyacodrilus coccineus 5 Limnodrilushoffmeisteri 11 " spec. 8 Tubifex tubifex " spec. Stylaria lacustris 13 Alsvoorzichtige conclusie mogenwe stellendat ereenverschuiving is opgetreden tengunstevandeeüiilyodrilus soorten,stylaria lacustris,peloscolex ferox, Rhyacodrilus coccineus, en eenafname vanlimnodrilushoffmeisteri. Vergelijkenwepunt 5 metpunt 7dan valt opdat ereenduidelijke toename is vanstylaria lacustris, Setilyodrilussoortenmet name Fmilyodrilus hammoniensis,en Rhyacodrilus coccineus, terwijl Limnodrilus hoffmeisteri oppunt 7sporadisch voorkomt.

57 50 DeaantallenOligochaeta blijven indezelfdegrootte ordealsop punt 5,terwijldediversiteit.derOligochaeta opbeide andere punten eveneensgroot is..behalve verschil in waterkwaliteit isereveneensverschil in substraattype.punt 5 modder, punt 7 veenmetveelplantengroei; extra punt kiezelmetmodder. Het isnietmogelijk eenbevredigende verklaring tevindenvoorde aanenafwezigheid endeaantalsverhoudingen van de Oligochaeta opdeverschillende monsterpunten. Met zekerheid kanevenwelvastgesteld wordendatdelage aantallen zekerniettewijten zijnaandeinvloed vanzwaremetalen,zoals koper( vgl.groeman 197, Kajim1973 ), ofaandeaccumulatie van NH3of H3.Voornamelijk moethiergedacht worden inderichting vanbiotische factoren,inhetbijzonder de sterke predatie (bloedzuigers, muggelarven, vissen, waterpissebedden etc.) Desubstraatgeschiktheid zoueenrol vanbetekenis kunnenspelen alhoewel dezefactor oppunt 5 geenbeperkingvandeaantallenin diemate zoukunnen veroorzaken. Het is opmerkelijk,dat degeslachtsrijpe periode vanmetname Limnodrilushoffmeisteri,begint indec.jan.(devolledig ontwikkelde peniswordt alscriterium genomen.),endatbijdebemonstering van 374denavolgende soortenallenin hetbezit warenvaneen zadel:linnodrilussoorten,peloscolexferox,tubifex tubifex, Euilyodrilussoorten,iîhyacodriluscoccineus.(zie ookpag. 55 ) Leggen wenuhetverband tussenhetvoorkomender Oligochaeta, Odoornstekelbaars,platwormen(aangetroffenoppunt 5inde predatiebox)etc.en de toxische componentenhp3en NH*,danmoetgesteld wordendatbeide componentensterk in betekenis hebben ingeboet alsbeperkende factorenvoorhetvoorkomen derbovengenoemde soorten. Opgrond vanstammer 's(1953)dissociatiegrafiekkanuitgerekend wordendatdemaximale ammoniakconcentratie benedende mg./l ligt,terwijldegemiddelde concentratie tussende0, en1,3 mg^/1 NH, ligt.(er is vandeveronderstelling uitgegaan,datde temperatuur 1618 Cbedraagt).Bijkomendefactorenzoals o.a.het zuurstofgehalte dragen ertoe bijdat dealgehele resistentie voor deinvloed van HpSen'NH^verhoogd wordt.

58 51 Monsterpunt 6..Vanneerwedefysischchemische gegeves vanpunt 6 vergelijkenniet 5en7idanmoet geconstateerd worden,geziende "hoge"cl",klit,k +,COD,enKfonCLwaarden,datpunt 6nog enige invloed ondervindtvanpunt 5» (»Vindinvloeden) De zuurstofvoorziening vanditreferentiepunt overdag isgoed mede dankzijalgenaktiviteiten,terwijl toestanden van anaerobie bijnauitgesloten moetenwordengeacht.opmerkelijk zijndelage nitrietgehalte's in vergelijking met deandere monsterpunten. Lettenwe opde soortenfluctuaties gedurende de 5 maanden van onderzoek,dan valt opdatdezefluctuaties van4,5en 6parallel lopenterwijl 7deze tendens in mindere mate vertoont..vellicht o hangt ditverschijnsel eveneens samenmet de invloed van gier. Hetmacrocoenosebeeld wordt hierverder aangevuld met de platwormendugesia sp.,polycelis sp.,de libellenlarf Zygoptera sp., dekokerjuffer Glyphotaelius pellucides,debloedzuiger Glossiphonia heteroclita,de vertegenwoordigers derwantsen Cyamatia coleoptrata eneesperocorixa linnei,enmet eenaantalkeversoorten. Het milieu op punt 6blijkt gunstigte zijnvoor Caenis robusta enasellus aquaticus,gezienderegelmatig terugkerende grote aantallen.(geringe predatiedruk,geschikt substraat) Tevensvalt er eenduidelijke toename te constaterenvandevoor verontreiniging gevoeliger slakkensoorten;gyraulusalbus,valvata cristata,valvata piscinalis en Hippeutiscomplanata,terwijl juist deminder gevoelige..soorten Planorbi3 planorbis en Lymneaperegra inaantalafnemen..vatenigszins opvalt zijnde 1 zeerkleineaantallen Cligochaeta,speciaalhet ontbreken van Limnodrilussoorten. DeChironomiden zijneveneens inaantalgedaald,hoewel'monöpelopia op 4173 nog inredelijke aantallenisaangetroffen. Monsterpunt 7«Punt 7 kunnenweals schoonste monsterpunt kwalificerenalhoewel de zoutenfosfaat ennitraat nog steeds in aanzienlijke hoeveelheden aanwezig zijn,endecodnog steeds erghoog is. Datdergelijke concentraties vanminerale nutriënten indirect tot zuurstofverzadigingspercentages bovende 100%kunnenleiden, illustreert tabel 3 Hetfloristisch zowel alsmacrofaunistisch beeld komt overeenmet punt6.opmerkelijkeverschillen inkwalitatieve zin blijvenachterwege,hoewelgeziendekwantitatieve aard enige opmerkingen op zijn plaatszijn.