! Afvalwaterproject.Drielanden!!!!!Januari!2016!!!!!!

Transcriptie

1 Afvalwaterproject.Drielanden Januari2016. Inopdrachtvan

2 2 44

3 Inhoud 1. Inleiding 5 2. Decontextvanhetproject HetbeleidvandegemeenteGroningen Internationalesamenwerking LandelijkeontwikkelingenrondNieuweSanitatie Debelangrijkstekennisvragenvoordelandelijkeonderzoeksagenda DewijkDrielanden Hetprojectophoofdlijnen Deuitvoeringvanhetproject Hetdoelvanhetproject Opzetvanhetproject 18 5 Demeetresultaten Debietenzwartwateren grijswater Belastingverticaaldoorstroomdhelofytenfilter(VHF) Toetsingvergunningsnormen Kwaliteitzwartengrijswater Zuiveringsprestaties Conclusiesmeetprogramma Eindevaluatieenconclusies Conclusiest.a.v.tweedeelvragen Algemeneconclusies Aanbevelingenvoorvervolgonderzoek Voorstellentotverbeteringvanhetsysteem 42 Bijlagen 43 Waterkaart 54 FactsheetDrielanden 55 FilmoverAfvalwaterprojectDrielanden 74 Colofon

4 Afbeelding*van*het*informatiebord,*bevestigd*aan*het*hek*bij*het*helofytenfilter*in*Drielanden* (ontwerp*studio*marcha)* 4 44

5 1. Inleiding Demaatschappelijkeaandachtvoordethema sduurzaamheidensamenwerkinginde waterketenleiddein2011tothetproject DuurzaamheidindeWaterketen.De waterketenpartners 1 inderegiogroningen4drenthewerkteninditprojectsamenaanhet waterbeheerinderegio.eénvandevoorgenomenactieswashetuitvoerenvaninnovatieve projecten. Indejaren 90isindewijkDrielandeninGroningengekozenomvanuithet duurzaamheidsperspectiefhetafvalwaterlokaaltebehandeleneneengescheidenafvoer vanzwartengrijswater 2 aanteleggen.omdatdedaarvooraangelegdeinfrastructuurin 2012toewasaaneenonderhoudsbeurt,werdbeslotenhetonderhoudtecombinerenmet eenproefprojectinhetkadervanhetproject DuurzaamheidindeWaterketen.Ditproject metdenaam AfvalwaterprojectDrielanden hadalshoofddoeleenantwoordtegevenop devraagofhetmogelijkisomopwijkschaalhetstedelijkafvalwatertebehandelentoteen acceptabelniveau.daaraanwerdendeelvragentoegevoegd,diesamendebasisvormden voordeuitvoering.namelijk:inhoeverreishetmogelijkomdeenergieuithetafvalwaterte benutten,ishetmogelijknutriëntenterugtewinnenentebenuttenenwelke maatschappelijkeeffectenheefthetlokaalbehandelenvanafvalwater? Inonderstaandetekstwordthet AfvalwaterprojectprojectDrielanden (hiernahetproject genoemd)inzevenhoofdstukkengepresenteerd.inhoofdstuk2wordtdecontextvanhet projectbeschrevenindriedelen:hetbeleidvandegemeente,delandelijkeontwikkelingen endewijkdrielanden.vervolgenswordtdeopzetvanhetprojectbeschrevenmetde onderliggendevragen,gevolgddoordeuitvoeringenderesultaten.derapportagewordt afgeslotenmetconclusiesenaanbevelingenvoorvervolgprojecten.indebijlagezijn aanvullendeenondersteunendegegevensopgenomen. Ditrapportisgeschrevenvoordebetrokkenorganisatiesengeïnteresseerdecollega s.voor dezedoelgroepzijndeverzameldegegevensenervaringenvastgelegd.opbasisvandeze veelomvattenderapportagekunnenmeerspecifiekepublicatiesvooranderedoelgroepen wordenopgesteld. 2. Decontextvanhetproject Hetprojectkomtvoortuitdemaatschappelijkeaandachtvoorhetandersomgaanmet stedelijkafvalwaterendesamenwerkingindewaterketen.deeersteaanzethiervoorwerd algegevenindederdenotawaterhuishouding(1989)endevierdenotawaterhuishouding (1998).VerdereuitwerkingwerdgegevenindenotaWaterbeleidinde21 e eeuw(2001);de RijksvisieWaterketen(2003);hetNationaalBestuursakkoordWater(NBW)van2003;het BestuursakkoordWater(BAW)van2011enindeWaterwet. IndeeersteparagraafwordtkortingegaanophoeinGroningenvormwordtgegevenaandit beleid,meteentoelichtingophetbeleiddatmeerisgerichtopinternationalesamenwerking enkennisuitwisseling.hetprojectpastindelandelijkeontwikkelingenrondnieuwe 1 WaterschappenHunze&Aa sennoorderzijlvest,waterbedrijvenvangroningenendrentheenwln.degemeenten GroningenenAssen,EPEANederlandBVenKWRhaddeneenadviserenderol. 2 Grijswaterishetspoelwaterafkomstiguitbadkamerenkeuken,zwartwaterishetwatervandetoiletspoeling. 5 44

6 Sanitatie.Datstaatindetweedeparagraaf.Dederdeparagraafisgewijdaandebijzondere kenmerkenvandewijkdrielanden,waarhetprojectwerduitgevoerd HetbeleidvandegemeenteGroningen IndeDerdeenVierdeNotaWaterhuishoudingwerdgepleitvooranderevormenvan stedelijkwaterbeheerbeschreven.twintigjaargeledenleiddedatingroningentothet experimentindewijkdrielanden.enerisnogaltijdbelangstellingvoornieuwe ontwikkelingenenexperimenteleconcepten. InhetGroningerWater4enRioleringsplan(GWRP) isvastgelegddatde gemeentegroningenstreeftnaarduurzaamstedelijkwaterbeheer.dezeambitieisinhet GWRPvertaaldnaarconcretedoelenenbijbehorendemaatregelen.Eéndaarvanishetbijde bronscheidenvanwater,zoalshemelwaterenafvalwater.daaromwordenbijnieuwbouw enrioolsaneringhetregenwaterenafvalwatergescheiden.tevensisdeambitie uitgesprokenomteonderzoekenofmeerafvalstoffeninhetwateralbijdebronkunnen wordengescheiden.eenandereambitieisomteonderzoekeninhoeverrehet energiegebruikindewaterketenkanwordenbeperkt.enwelkeduurzamemogelijkhedener zijnwatbetreftwaterenenergie. InhetGroningerWater4enRioleringsplan(GWRP) zijndebovengenoemde ambitiesherbevestigd.bovendienisoppolitiekniveauhetgesprekgevoerdomde investeringnaarvorentehalenmethetoogopdevervangingspiekrondhetjaar2040.het doelvanditgesprekisvooralomintezettenopinnovatie.vanuithetideedatde uitdagingenvannu,straksopgelostwordenmetnunogonbekendetechnologie. In2011hebbendewaterketenpartnershetproject DuurzaamheidindeWaterketen 3, uitgevoerd.deopdrachtwasomhetbegrip duurzaamheid teconcretiserenmetbetrekking tothetwaterbeheerinderegiogroningen4drenthe.ditleiddetotonderstaandevisieop eenduurzamewaterketen: De*waterketen*is*zodanig*ingericht*dat*de*volksgezondheid*gewaarborgd*is.*Het*water* wordt*van*de*natuur*geleend*en,*wanneer*het*in*de*natuur*wordt*teruggebracht,*het* ecosysteem*niet*langdurig*wordt*belast.*toxische*stofconcentraties*komen*daarom* niet*in*het*water*voor.*niet*biologischestoffen*worden,*zoveel*mogelijk*aan*de*bron,* teruggewonnen*en*hergebruikt.*bovendien*is*de*waterketen*dusdanig*ingericht*dat* kringlopen*op*een*zo*lokaal*mogelijk*niveau*gesloten*zijn.*de*kringloop*van*water* heeft*daarbij*een*nauwe*relatie*met*die*van*voedsel*en*energie.*de*burger*kan*de* waterkringloop*optimaal*beleven*en*is*zich*daardoor*bewust*van*de*effecten*van*het* eigen*handelen. 3 Project DuurzaamheidindeWaterketen eindrapportagedoorlieselotsmilde,maart

7 Dezevisievergteennieuwwijzevandenkenoverdeveranderendeorganisatievanhet waterbeheer.daarvoorgeldendrieuitgangspunten: 1. Deoverstapvansegmenteringindewaterketenmetgescheiden verantwoordelijkheden,naardewaterketenalsgeheelwaarinde verantwoordelijkhedengedeeldworden. 2. Hetstrevennaarmeerzichtbaarheidvoorenbetrokkenheidvandeburger. 3. Deverschuivingvangrootschaligestandaardoplossingennaar(waarmogelijk) kleinschaligeninnovatiefmaatwerk. Bovenstaandepuntenzijnvertaaldnaareenactieprogramma.Eenvandeactieswasomde visieopduurzaamheidindewaterketenuittewerkenininnovatieve(proef4)projecten. TijdenseenstudiedagvanSTOWAoverInnovatieveSanitatie,ontstondhetideeomeen onderzoekofeenpilottedoenmethetlokaalbehandelenvanzwartwater.vanwegede reedsaanwezigeinfrastructuurzoudewijkdrielandeneenidealeproeflocatiezijn Internationalesamenwerking DegemeenteGroningenstreeftgrensoverschrijdendesamenwerkingnaopdiverse beleidsterreinen.omeenwaterprojectaantemeldenbijheteuprogrammainterreg,werd in2012aansluitinggezochtbijeeninitiatiefvanwetsus.ditprogrammabevordertde grensoverschrijdendesamenwerkingindeeu.deprogrammaperiode isde vierdeuitvoeringvaninterreg:interreg4genoemd.eenvandeonderdelenishet A gedeelte waaringrensregio ssamenwerken.eénvandezeregio sishetgrensgebied Nederland4Duitsland.Ditgebiedisverdeeldinvierdeelregio s,denoordelijksteisdeeems DollardRegio(EDR). Hetwatertechnologischeproject(DeNeWA 4 ),onderleidingvanwetsus,werdaangemeldbij hetedrbureau.hetprojectrichttezichoptweeonderwerpen:warmteuithetrioolen medicijnresteninhetstedelijkafvalwater.metbetrekkingtotdemedicijnrestenrichttede gemeentegroningenzichophetverzamelenvangegevensoverdeafvalwaterstromenvan huishoudens.degrotendeelsgescheidenafvoervanzwart4engrijswatervaneencomplete wijk,maaktedrielandentoteenuniekemeetlocatie.zodoendewerdendedenewa activiteiteneenbelangrijkonderdeelvanafvalwaterprojectdrielanden.(zieookbijlage1). 2.2 LandelijkeontwikkelingenrondNieuweSanitatie In1995wasdewijkDrielanden,samenmetonderandereLanxmeerinCulemborgenhet MorraparkinDrachten,éénvandevoorloperswaarmenmethetoogopduurzaamheid,het afvalwaterlokaalenopeennatuurlijkemanierwildezuiveren.menrichttezichophet lokaalzuiverenvangrijswater. Vanafhetbeginvandezeeeuwwasermededankzijditsoortinitiatieven,steedsmeer belangstellingvooreenanderewijzevoorhetverwerkenvanafvalwater.opeenandere wijzedanindegrootschaligerioolwaterzuiveringsinstallatiesgebeurt.onderdenoemer 4 DeNeWastaatvoorDeutschlandNederlandWateronderzoek.Zieook: 7 44

8 NieuweSanitatiebegeleiddenSTOWA 5 enrioned 6 talvanonderzoekenenprojecten, waarbijdemogelijkhedenvanduurzamesanitatiesystemenwerdenverkend.dezewaren gerichtopkleinschaligerdecentralesystemenen/ofophetscheidenofjuistsamenvoegen vanbepaaldeafval(water)stromen.hetlokaalverwerkenvanfecesenurinebleeknietalleen mogelijkmaarzou,afhankelijkvandesituatie,ookvoordelenkunnenopleveren. Inde PerspectievennotaNieuweSanitatie (STOWA4rapport )isvastgestelddat NieuweSanitatieaansluitbijeenaantalmaatschappelijkeontwikkelingen.Indenotawerd ervanuitgegaandatdeopgedanekennismetbetrekkingtotnieuwesanitatieopkorte termijnvooralzouwordentoegepastinhetbuitengebiedenbijdeontwikkelingvan duurzamestedelijkegebieden.enspecifieker:inrelatietotzorgcentra,inverbandmet medicijnresten.indeperspectievennotahebbenstowaenrionedvooralde toepassingsmogelijkhedenvoornieuwesanitatieverkend.echterveelvragenwarenopdat momentnogniettebeantwoorden.dedaaropvolgendejarenisdaaromineengrootaantal onderzoeksprojectengewerkt.eénvandieprojectenishetafvalwaterprojectdrielanden. NieuweSanitatieisgeendoelopzich.Dewijzewaaropwenuenindetoekomstons afvalwaterwillenverwerkenzalmoetenpasseninenonderdeeluitmakenvaneengrotere maatschappelijkecontext.totdeeeuwwisselingzagenweafvalwatervooralalseenlast, waarvanweons4tegendelaagstekosten4zosnelmogelijkvanmoestenontdoen.die contextisveranderd.hethuidigeinzichtisdatwemoetenwerkenaaneencirculaire economie.eeneconomiewaargrondstoffenuitafvalwordenteruggewonnen,omdatde natuurlijkebronnennietonuitputtelijkzijn.daarnaastleidenbestuurlijkeafspraken,zoals hetbestuursakkoordwater,enwettelijkekaders,zoalsdewaterwet,ertoedatweanders tegendesamenwerkingindeketenaankijken.wewerkenaaneffectieverenefficiënter afvalwaterbeheer.zokomtereentransitieopgangwaaringrondstoffenenenergieuit afvalwaterwordenteruggewonnen.middelvoorschriftenwordenvervangendoor doelstellingenenlokaalmaatwerkwordtbovenalgemenemaatregelengesteld. Tegelijkertijdwordenwegeconfronteerdmetsteedsmeerkennisoverdeaanwezigheiden effectenvanzogenaamde NieuweStoffen inhetafvalwater.hetbetreffenmicro4 verontreinigingenbestaandeuitonderanderemedicijnresten,hormoonsysteemverstorende stoffen(bijvoorbeelduitcosmetica),micro4plastics,brandvertragersendergelijke.doordeze ontwikkelingenstaandewaterketenwaterbeheerdersanno2015vooreenbelangrijke opdracht. OmeenhelpendehandtebiedenheeftdeSTOWA4KoepelgroepNieuweSanitatiede belangrijksteontwikkelingenvoorzoweldestedelijkecirculaireeconomiealsvoorhet buitengebiedgeanalyseerd.zehebbenaangegevenwatderelatietothetafvalwatersysteem zoukunnenzijnendemeestrelevantekennisvragengeïnventariseerd. 5 STOWA:StichtingToegepastOnderzoekWaterbeheer.StichtingRIONEDisdekoepelorganisatievoorstedelijk waterbeheerenrioleringinnederland. 6 RIONEDisdekoepelorganisatievoorstedelijkwaterbeheerenrioleringinNederland. 8 44

9 Hetstedelijkgebied Hetstedelijkgebiedzalintoenemendemateverduurzamen.Datzienwebijdebouw(het themaduurzaambouwen),hetfunctionerenvandewijk(sluitenvankringlopen)eninhet stedelijkwaterbeheer(anticiperenopklimaatverandering).deontwikkelingenzijn: Devoortschrijdendeverduurzamingvandebouwzelf.Voorbeeldenzijn:het verminderenvandeenergiebehoefte,hetgebruikvanmilieuvriendelijkematerialen dienadegebruiksperiodekunnenwordenhergebruiktenhetvoorkomenvan emissiesuitwoningennaardeomgeving. Hetvergrotenvanzelfvoorzienendewoningenenwijkenenhetstrevennaarhet sluitenvanenergie4engrondstoffenkringlopen. Deklimaatverandering.Detoenamevanzowelhetaantalalsdeextremiteitvan hittegolvenenhevigeclusterbuienvergtaanpassingenvandeinfrastructuurende inrichtingvanopenbareruimten. Dieontwikkelingenhebbenookinvloedopdewaterketen.Vanuithetduurzaambouwenzal erbehoeftezijnaansystemendieminderwatergebruiken,wellichtenergieopwekkenen dieflexibelervanaardzijndandehuidigerioleringen.omdezelfvoorzienendheidvande stadtevergrotenzullennutriëntenuitdevoedselketenweerherwonnenenhergebruikt worden.hemelwaterzallokaalwordenbenutenstadslandbouwzalhaarintrededoen, waarbijafvalwatervoordenodigemeststoffenzorgt.voordeklimaatbestendigheidvande stadzalermeergroenkomenenzullenhemelwatersystemenenafvalwatersystemen wellichtvollediggescheidenworden. Omhieropteanticiperenmoetenerprojectenindestadzijndiezichrichtenop: allerleivormenvanhetminofmeerlokaalwinnenenhergebruikenvanenergieen grondstoffenuitdewaterketen; hetzuinigomgaanmetenergieengrondstoffendoortoepassingvan natuurlijke zuiveringstechniekenen/ofwaterbesparing; hetscheidenvanafval(water)stromenendecentralezuivering. Hetbuitengebied Inhetbuitengebiedisdeafgelopendecenniaveelgeïnvesteerdinhetaanleggenvan mechanischerioleringofincidenteelkleinschaligesystemenvoorindividuelebehandeling vanafvalwater(iba).indekomendejarenzijnnieuweinvesteringennoodzakelijk:voor vervangingvanbestaandesystemenofvoorhetaansluitenvannieuwelocaties.inhet Feitenonderzoekmechanischeriolering (STOWA/RIONED2014)isvastgestelddatbij herinvesteringanderesystemenmoetenwordenoverwogen.daarmeeishetminder vanzelfsprekendomdekomende30jaaropnieuwteinvestereninhetgrootschalig aanleggenvandrukriolen. Inhetbuitengebiedisdelandbouwdebelangrijkstegebruiksfunctie.Indezesectorisveel ervaringmethetverwerkenvanorganischestromen.bijhetzoekennaaralternatievenishet danooklogischomnategaan,opwelkewijzedelandbouweenrolkanspelenbijhet verwerkenvanhetafvalwaterinhetbuitengebied.hiermeekanwordenaangeslotenbij ontwikkelingenalshetdeltaplanagrarischwaterbeheer,debehoefteaanorganischestofen hetsluitenvandenutriëntenkringlopen. 9 44

10 Vanuitdewaterketenzijnverschillendeoptiesdenkbaar: InhetDeltaplanAgrarischWaterbeheerwordenonderanderehelofytenfiltersin slotenvoorgesteld,omnutriëntenengewasbeschermingsmiddelenuit oppervlaktewaterteverwijderen.denkbaarisomdezelfdehelofytenfilterseveneens tegebruikenvoorhet eigen afvalwater. Debehoefteaancompost/organischestofzalindetoekomstverdertoenemen. Mogelijkzouafvalwateruitkleinekernenen/ofrecreatiegebiedendoor helofytenfilterskunnenwordengezuiverd.hetteoogstenmateriaalwordt vervolgensgecomposteerdengebruiktindelandbouw.heteffluentuithet helofytenfiltermethetrestantaannutriëntenkanalsinfiltratiewaterworden gebruiktinbijvoorbeelddeboomteelt. Indienergeenbehoefteisaanextraorganischestof,kanereenminizuivering wordengeplaatst.daarbijwordtheteffluentalsnutriëntrijkirrigatiewatergebruiktof struvietgewonnenenlokaalgebruikt. Waarhetinderioleringmogelijkisomaanpassingentedoen,zoudenstromen kunnenwordengescheiden(urineenfecaliën)ofjuistsamengevoegd(zwartwateren (huishoudelijk)groenafvalofmest)vooreenoptimalebenuttingindelokale landbouw(meststof,anaerobevergisting). Voorsamenwerkingmetdelandbouwmoetnaasteenfinancieelsluitendebusinesscase(op basisvangroen4blauwediensten)erookaltijdeenbelangvoordelandbouwerzijnbijhet verwerkenvanéénofmeerderereststromen(water,nutriënten,organischestof). Degeschetsteontwikkelingendragenbijaaneenverdereverduurzamingvandewaterketen enhetsluitenvankringlopen.doordesamenwerkingmetdelandbouwtezoeken,wordt gestreefdnaarintegraleoplossingenwaarinmeerderewin4winsituatieswordennagestreefd. Delokaleomgevingbepaaltinbelangrijkematedeaardvandeinrichting.Daarmeeslaatde waterketeneenbelangrijkenieuwe(innovatieve)wegin. Omhieropteanticiperenzijnprojecteninhetbuitengebiednodigdie: alternatievenonderzoekenvoordebestaandemechanischerioolstelsels; incombinatiemetdeagrarischebedrijfsvoeringonderzoekenopwelkewijzehet afvalwaterlokaalkanwordengewonnenenverwerktenhoeenergieengrondstoffen uitdewaterketenkunnenwordenhergebruikt. (fotocarlaveldhuis) 10 44

11 2.2.1 Debelangrijkstekennisvragenvoordelandelijke onderzoeksagenda DeSTOWA4KoepelgroepNieuweSanitatieheeftin2015vastgestelddatvooralmeerkennis nodigisover: Demogelijkegevolgenvoordevolksgezondheid. Deinpasbaarheidvannieuwesanitatiebinnendeconventionelesystemen. Decontinuïteitinbeheerenonderhoud(metnamevanmeerexperimentele oplossingen). Dekosten baten. Dematevanduurzaamheidendebelangrijksteduurzaamheidscriteria. Deafstemmingtusseninzameling transport verwerkinggrijs4enzwartwater. Deverwerkingvanhemelwater. Deeigendomsverhoudingenenverantwoordelijkhedeningevalvannieuwe systemen. Derisico sdiesamenhangenmeteengebrekaankennisenervaringop uitvoeringniveau(bijvoorbeeldvandeafdelingrioleringvangemeenten). Derisicobeheersing. Maatschappelijkeacceptatievannieuwesystemen. Deeventuelerisico svoordediergezondheid. Deinvloedophetlokaleenregionalewatersysteem. Demogelijkhedenvannieuweheffings4enfinancieringsconstructies. DeKoepelgroepzietgraagdatonderzoeks4enpilotprojectenbijdragenaanhet beantwoordenvandezevragen.afvalwaterprojectdrielandenisdaareenvoorbeeldvan. 2.3 DewijkDrielanden Indejaren 90werdaandeNoordOostkantvandestadGroningendewijkDrielanden ontwikkeld.medeopinitiatiefvandeverenigingecologischwonengroningenwerdveel aandachtbesteedaandeecologieenhetmilieu.ditkwamtotuitinginhet stedenbouwkundigontwerp,dearchitectuurendebouwwijze.bijdeinrichtingenhet beheervandewoonomgevingstond(enstaat)deecologiecentraal

12 Dewijkbestaatuitdriedelen:Waterland,ZonlandenMooiland.Waterlandheeftdeels huurwoningenendeelskoopwoningen.dewijkwerdinsamenwerkingmet woningbouwvereniginggrunoontwikkeld.dehuidigeverhuurderiswoningbouwvereniging Nijestee. InWaterland,dat166woningentelt,werdenexperimentenontwikkeldrondhetthema water.determintegraal*waterbeheer 7 *wasindiejarennieuw.verschillendeinnovatie ideeënwerdenvanuitdeintegralevisieuitgewerktentoegepast.zowaseraandachtvoor waterbesparingenwerdenwaterbesparendegustavsbergtoilettengeïnstalleerd,inclusief hetbijbehorendesysteemvanstroomversnellers.enkelebewonershebbenerin2007voor gekozeneenzogenaamdnonoletaanteschaffen.dittoiletgebruiktgeenwaterenwerd meestalingezetals tweedetoilet.anderebewonerskozenvooreentweedespoeltoiletin combinatiemeteensanibroyeurwaarmeedetoiletspoelingwordtvermalen.dezewerden aangeslotenophetgrijswaterriool.eenvandebewonerslegdeeeneigen regenwatergebruikysteemaan:hethuishoudengebruikthetregenwatervoorhetwassenen detoiletspoeling.hettoenmaligewaterleidingbedrijfwaprogverleendegeenmedewerking aandeplannenvoortweegescheidenwaterleidingsystemenvoorgebruikswater. Hetthemavanscheiden*bij*de*bronleiddetotdeaanlegvantweegescheidenrioolsystemen, diealstraditioneledwariolenzijnaangelegd:éénvoordeinzamelingenhettransportvan zwartwaterenéénvoorhetgrijswater.hethemelwatervandewoningenwerddirect,deels bovengronds,afgevoerdnaarhetoppervlaktewaterdatonderdeelisvande wijkinfrastructuur 8.Tervoorkomingvanverontreinigingdoorauto s(olieresten)werdende straatkolkenaangeslotenophetzwartwatersysteem. Hetzwartwaterwerdviahethoofdrioolingezameldenafgevoerdnaarde rioolwaterzuiveringingarmerwolde.hetgrijswaterwerdingezameldendooreenrietveld (ookwelvloeiveldgenoemd)geleid,datspeciaaldaarvoorindewijkwerdaangelegd.inde wintermaandenwerdhetgrijswaternaarhetrioolgeleid.ronddeverschuivingvande zuiveringstaaknaardegemeente,werdsamengewerktmetdetoenmalige waterkwaliteitsbeheerder:hetprovinciaalzuiveringsbeheergroningen. Hetdrievoudiggescheidensysteembetekendedat,ookinenronddewoningen,dedrie waterstromengescheidenmoestenwordenopgevangenenafgevoerd.omdatmen verwachttedathetzwartwateronvoldoendezoudoorstromen,isbijdeeindwoningenen eenaantalanderewoningenhetgrijswaterophetzwartwaterrioolaangesloten. Deverdelingwas: Grijsenzwartgescheidenriolen 111woningen Grijsenzwartgecombineerdopzwartwaterriool 55woningen 7 IntegraalwaterbeheerwaseennieuwetermdieindeDerdeNotaWaterhuishouding(1989)isuitgewerkt. 8 DetermafkoppelenwerdpasgeïntroduceerdindeVierdeNotaWaterhuishouding(1998)

13 Hetindejaren 90aangelegdesysteemheeftnaartevredenheidgewerkt.Hetprojectwas eengoedeaanleidingomhethelesysteemeengrondigeonderhoudsbeurttegevenente verbeteren. Hetrioollagtotdeaanvangvanhetprojectopparticulieregrondenwaseigendomvanenin beheerbijdewoningcorporatieendeparticulierewoningbezitters.hetonderhouden beheerwasmatiggeorganiseerddoordeeigenaren,waardoorhetoplossenvanstoringen enverstoppingenregelmatigtotproblemenleidde.bijaanvangvanhetprojectin2012iser daaromvoorgekozenombeheerenonderhoudvanhetstelselweerondertebrengenbijde gemeente.doorhetuitvoerenvanregulierbeheerenhetaanbrengenvaneenaantal aanpassingeninhetstelsel,namhetaantalverstoppingenenanderestoringenaf. In2015ishettwintigjarigbestaanvandewijkgevierd.Dewijkheeftzichontwikkeldtoteen mooie,groenewijkmetveelecologischeenduurzameinitiatievenvanbewoners. (fotojanvandijk) (fotocarlaveldhuis) 13 44

14 3. Hetprojectophoofdlijnen Hetprojectisontwikkeldalseendemonstratie4ofpilotproject,waarbijeen systeemaanpassingoppraktijkschaalineenwoonwijkwerduitgeprobeerd.indithoofdstuk wordthetprojectophoofdlijnenbeschreven,deuitwerkingvolgtindedaaropvolgende hoofdstukken. Bijaanvangvanhetprojectwashetideeomalhetstedelijkafvalwater 9 lokaalte behandelen,rekeninghoudendmethetbenuttenvannutriëntenenenergie.hiervoorzijn zespartijenbenaderdmetdevraagomoplossingenhiervoorteformuleren. Hetplanwasomhetzwartwatertebehandelenineenanaerobicfluidizedbedreactor(ABR) enhetgrijzewaterineenoxidatiebed.naselectieishetplanvanaanpakvanéénvandezes partijengeselecteerd.geziendebeperkteervaringenmethetvoorgesteldeoxidatiebedis gekozenomdebestaanderietveldenaantevullenmeteenverticaaldoorstroomd helofytenfilter(vhf)van1000m 2. TijdensdevoorbereidingvandeABRalszwartwatervoorzieningwaarbijbiogaszou vrijkomen,bleekdateengoedeenveiligebestemmingvoordegasproductietehogekosten metzichmeezoubrengen.eenanderideewasomhetzwartwatervoortebehandelenin eenseptictankenheteffluentvandezeseptictanktelozenophetnieuwevhf.vanwege dehogekostenvoorhetoxidatiebedwerddaarvanafgezien. Hetprojectwerduiteindelijkgestartmeteenconfiguratie(ziefiguur1,bladzijde19)waarin hetzwartwaterviadeseptictank,alsvoorbezinker,viaeendoseerinstallatienaarhet nieuwevhfwerdgeleid.hetgrijswaterwerdzondervoorbehandelingdirectnaarhet nieuwevhfgeleid.heteffluentvanhetnieuwefilterwerdopgevangenindetwee bestaanderietvelden,gevolgddoordeuitlaatnaarhetwijkoppervlaktewaterendeboezem. Metdezeinfrastructuurkonwordengeëxperimenteerdmetdeverschillende afvalwaterstromen.erwerdenmeetpunteningerichtomeenintensiefmeetprogrammauit tekunnenvoeren. Omhetprojecttekunnenbegeleidenwerdeenprojectteamgevormdmet vertegenwoordigersvandegemeenteenhetwaterschap.eenadviesbureauwerdgevraagd eenoffertetemakenvoordeengineeringendeaanlegvanhetsysteemvoor zwartwaterbehandeling.inoverlegmetdedenewapartnerswerdeendefinitief meetprogrammaopgesteld.verbondenmethetdenewaproject,maarbudgettair ontkoppeld,werddoordegemeentegroningenextraonderhoudgepleegdaanhet rioolstelselwaardoorerzoveelmogelijkdebewustenonbewustaangelegde foutaansluitingen ongedaanwerdengemaakt. Omdebuurtgoedteinformerenwerdeenklankbordgroepvanbewonersgevormd.Deze groepkoninsprekenopideeënenvoorstellenvanhetprojectteamenzelf,ofnamens medebewoners,initiatieveninbrengen. 9 DefinitiesvolgensdeWetmilieubeheer: stedelijkafvalwater:huishoudelijkafvalwaterofeenmengseldaarvanmetbedrijfsafvalwater, afvloeiendhemelwater,grondwaterofanderafvalwater; huishoudelijkafvalwater:afvalwaterdatoverwegendafkomstigisvanmenselijkestofwisselingen huishoudelijkewerkzaamheden

15 HetprojectteamDrielandenkwamgemiddeldeensperzesweken(24keer)bijelkaar.Inhet projectteamwerddestandvanzakenbesprokenaandehandvanvoortgangsrapportagesen werdendoordeledenwijzigingsvoorstellenenideeëningebracht.hetprojectteamistijdens hetprojecteenaantalkerenvansamenstellingveranderdomdefasevanhetprojectte sturen.hetstrevenwasdevertegenwoordigingvandegemeenteenhetwaterschapgoedte organiserenenaanvullendextraonafhankelijkeexpertiseteverzorgen.somswarenspeciale overleggennodigomderesultatenenvervolgstappentebespreken. Eenspecialerolwasweggelegdvoordeindewijkwoonachtigelocatiemanagerdiein eenstudiedeednaarhetbestaandesysteem.Hijwasbeschikbaaromterplaatse werkzaamhedenuitvoerenvoorhetproject.zijnkennisvanwaterlandisvaakessentieel geblekenomalsprojectteamdejuistebeslissingentenemen. Gedurendehetprojectzijn24projectwijzigingennoodzakelijkgeweestomtothet uiteindelijkeresultaattekomen.dewijzigingenbetroffeninstallatie4ontwerpwijzigingenof financiëlewijzigingenomdeuitloopvanhetprojectmogelijktemaken. Hetprojectwerdverdeeldindrietechnischedeelprojecten: 1. Grijs:hetaanleggenvanhetnieuweverticaaldoorstroomdehelofytenfilter. 2. Zwart:hetaanbrengenvaneenzwartwatersysteemwaarmeehetbehandelde zwartwaterophetnieuwevhfgebrachtkonworden. 3. Meetprogramma:hetspecifiekmetenvanallewaterstromen,zowelquadebietals samenstelling(ziehoofdstuk4). Dezetechnischeprojectonderdelenleiddentoteengrootaantalactiviteitenwelkekortzijn weergegeveninbijlage2. Daarnaastwaseenbelangrijkonderdeelvanhetprojectdecommunicatiemetdebewoners enhetmonitorenvandereactiesvandebuurtopdewerkzaamhedenende systeemaanpassingen. Eenafgeleidevraagbetrofdefinanciëleaspectendiesamenhangenmetmogelijke veranderingenindetaakverdelingtussengemeenteenwaterschapindeafvalwaterketen.in bijlage4wordthierverderopingegaan. DeplaatsingvanhetnieuweVHFvan1000m 3,alsaanvullingopdebestaandehorizontaal doorstroomderietvelden,werdnaeenaanbestedinggerealiseerddoorbrinkvoswater 10 uit Ruinerwold.Eenaantalkleineaanpassingenaanonderanderehetstuursysteemvande pompenendeeffluentputzorgdenervoor,dathetnieuwefiltereffectiefzijnwerkdeed. 10 BrinkvosWaterheeftdebedrijfsnaamveranderdinGlobalWetlandsB.V

16 *********Aanleg*verticaal*doostroomd*helofytenfilter*(foto s*global*wetlands*bv)* Erisveeltijdgeïnvesteerdinhetopzettenvaneenmeetprogramma(ziehoofdstuk4en5). NaeenaanbestedingsprocedureisgekozenvoorWLNalsuitvoerendepartij. DebegrotingwerdopgesteldineenAlgemeen4,Grijswater4,Zwartwater4en Meetprogramma.Opgrondvaninkoopopdrachtenenhetvolgenvandefactureringkoneen strakkeregiegevoerdworden. NaastdeinzetdoorpersoneelvandegemeenteGroningenenhetwaterschap Noorderzijlvestzijn17externepartijeningezetomhetprojectmogelijktemaken.Bedrijven metspecifiekedeskundigheiden/ofapparatuurvoordeinstallatie. Devigerendevergunningendedaaringeformuleerdeeisenaandewaterkwaliteitwaren verouderd.tijdenshetprojectheeftdegemeenteeennieuwevergunningaangevraagd

17 4. Deuitvoeringvanhetproject Inhetprojectzijnaanpassingengedaanaanhetsysteemvoordeinzamelingenbehandeling vanhetafvalwater.metdezeaangepasteinfrastructuurisgeëxperimenteerdenzijn meetgegevensverzameldomdeonderzoeksvragentekunnenbeantwoorden.indit hoofdstukwordenhetdoelendeopzetvanhetprojectnadertoegelicht. 4.1 Hetdoelvanhetproject Bijdestartvanhetprojectwerduitgegaanvandevierindeinleidinggenoemdevragen: 1. Ishuishoudelijkafvalwaterzodanigopwijkniveautebehandelen,dathetgeloosdkan wordenophetlokalewatersysteem. 2. Inhoeverreishetmogelijkomdeenergieuithetafvalwatertebenutten. 3. Ishetmogelijkomnutriëntenterugtewinnenentebenutten. 4. Welkemaatschappelijkeeffectenheefthetlokaalbehandelenvanafvalwater. Indebeginfaseisbeslotendeonderdelenenergieennutriëntennietnaderteonderzoeken enhoofdzakelijkteconcentrerenopvraag1en2.detechnischeexperimentenmetde aangelegdeinfrastructuurzijnuitgevoerdomeenantwoordtegevenopvraag1.daarbij werdenvierspecifiekeprojectdoelengeformuleerd: 1. Hettoetsenofdekwaliteitvanheteffluentvanhettotalesysteemvoldoetaande lozingseisenvanhetwaterschap. 2. Hetbeantwoordenvanspecifiekevragenmetbetrekkingtotdewaterkwaliteit. 3. Hetverkrijgenvaninzichtindemaximalezuiveringscapaciteitvandeverschillende onderdelenvanhetsysteem.m.a.w.:hoeveelvuilbelastingkandeinstallatie (maximaal)aanalserwordtvoldaanaandelozingseisen. 4. Inzichtindereactiesvandebuurtopdewerkzaamhedenende systeemaanpassingenenopdecommunicatiehierover. Ad.1 Toetsinglozingseisen Hetwaterdatopoppervlaktewaterwordtgeloosdmoetvoldoenaandenormendiedoor waterschapnoorderzijlvest,alswaterkwaliteitsbeheerder,wordengesteld.deeisenvolgens delozingsvergunningzijnsamengevatintabel1engeldenvoorheteffluentvanvloeiveld2. DegemeenteGroningenisverplichtomdewaterkwaliteit(effluentvloeiveld2)maandelijks temetenviasteekmonstersenderesultatenterapporterenaanhetwaterschap. Parameter eenheid Norm Toetsing Zuurstof Totaal-fosfaat Totaal-stikstof BZV Zuurgraad (ph) Chloride Zwevende stof mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l > 5 < 0.15 < 2.2 < < 200 < 60 Individuele meting Voortschrijdend gemiddelde 10 metingen Jaargemiddelde Individuele meting Individuele meting Individuele meting Individuele meting Tabel*1****Lozingseisen*volgens*vergunning

18 Ad.2 Specifiekevragenbetreffendedewaterkwaliteit Ditprojectbeoogtantwoordtegevenopdevolgendevragen: A. Watisdekwaliteitvanhetgrijs4enzwartwaterendevariatiedaarin? B. WatishetzuiveringsrendementvoorN,P,BZV,CZVenzwaremetalenvandeseptic tankenhetvhf? C. Watisdematevanpathogenenverwijdering(ziekteverwekkendebacteriënen virussen)doordezuiveringsinstallaties? D. Inwelkematewordenmedicijnenverwijderddoordezuiveringsinstallaties?Hoezijn dezuiveringsprestatiesinvergelijkingtoteenstandaardactiefslibsysteem(rwzi)? E. Inwelkematedragendenageschakeldevloeiveldenbijaandezuiveringsprestaties c.q.hetvoldoenaandelozingsnormen? F. Hoegrootisdeslibproductievandeseptictank? Ad.3 Capaciteitzuiveringsinstallaties Hetprojectmoetuiteindelijkinzichtgevenindecapaciteitvandeverschillende onderdelenvanhetzuiveringsconcept(septictank,vhfenvloeivelden)inrelatietotde belasting.zowelhydraulisch(debiet)alsm.b.t.vuilvracht(stikstof,bzv,fosfaat, pathogenenenmedicijnen).metdeverzameldegegevenskanwordenaangetoondofal hetzwart4engrijswaterprobleemlooskanwordengezuiverd,ofslechtseendeelervan. Ad.4 Dereactiesvandebuurt Hetprojectvindtplaatsineenwoonwijkmetbetrokkenbewoners.Hetisdevraagofde ingezettecommunicatieeffectiefisinhetverkrijgenenbehoudenvandraagvlakvoordit project.enofgerichtevoorlichtingmogelijkgewenstegedragsveranderingkan bevorderen. 4.2 Opzetvanhetproject DoseringvangrijsGenzwartwater Dezuiveringsprestatiesvandeverschillendeonderdelenzijntijdenseenduurproefvan anderhalfjaargevolgd:vanoktober2013t/mjanuari2015.zwartwaterispasgedoseerd vanafhetnajaar2014,d.w.z.nadatwasgeblekendat(1)hetvhfstabielfunctioneerdebijde zuiveringvangrijswaterenbovendien(2)zwartwatergoedkonwordengedoseerd. Uitgangspuntbijhetopvoerenvandedoseringwasdatdeeisenvandelozingsvergunning, diegerichtisopheteffluentvanvloeiveld2,eneen eigennorm m.b.t.e4coli(<500kve/100 ml,conformzwemwaterrichtlijn)nietwerdenoverschreden.bijhetverhogenvande zwartwatergift(periodenovember2014 januari2015)werdtelkensgetoetstaanhet criterium:e.colieffluentvhf<50.000kve/100ml.dee.coliafnameindevloeivelden bedraagtruim99%(ruim2logeenheden).ditbetekentdatbijeenconcentratieeffluentvan hetvhfvan<50.000kve/100mlverwachtmagwordendatnogwordtvoldaanaande zwemwaternormvan500kve/100mlachtervloeiveld2. Vanaf17november2014isdezwartwatergiftgeleidelijkopgevoerdvancirca40% (november2014)viacirca60%(december2014)naar100%(januari2015)

19 Op22januariisdezwartwatergift,wegenseenonacceptabeleeffluentkwaliteitvanhetVHF, teruggebrachtnaarcirca50%.dezwartwaterdoseringisop30januari2015gestaaktwegens heteindevandeonderzoeksperiode.tabel2geefteenoverzichtvandeverschillende belastingenmetzwartwatertijdensdeonderzoeksperiode. Periode. Zwartwaterdosering. oktober sept september419oktober 19oktober427november 27november47december 7december46januari2015 6januari423januari 23januari430januari (%) Tabel*2****Belasting*zuiveringsinstallaties*met*zwartwater*als*percentage*van*de*totale* * ****zwartwaterstroom* Waterkwaliteitsmonitoring Opgrondvandedoelstellingenenonderzoeksvragen(par.4.1)iseenmonitoringsplan opgesteld.hetmonitoringsplanbestonduitlaboratoriumanalyses,on4siteanalysesenonline monitoring,aangevuldmetveldwaarnemingen. Laboratoriumanalyses MonsterszijngeanalyseerddoorhetlaboratoriumvanWLN,debemonsteringsfrequentie wasvoordemeesteparametersmeestal44wekelijks.parameterswaarvangeensignificante veranderinginzuiveringwordtverwacht,zijnminderfrequentgemeten.opbasisvande verkregenresultatenishetmonitoringsprogrammagedurendehetonderzoekeenaantal keerbijgesteld.parametersdieregulierzijngemetenzijn:bzv,czv,n4kj,n4totaal,p4totaal, medicijnen,hormonen,e.coli,bacteriofagen,ph,zwevendestof,chlorideenzwaremetalen. Indevolgendestromenisgemeten(ziefiguur1metdemeetpuntenmp): Grijswater(mp5),zwartwater/influentseptictank(mp1), Effluentseptictank(mp3), InfluentVHF(mp7), EffluentVHF(mp8), EffluentVV1(mp9), EffluentVV2(mp10), Wijk4oppervlaktewater. Onsitemonitoring Frequent,d.w.z.wekelijksofvaker,isdekwaliteitvaneffluentVHF,effluentVV1eneffluent VV2gecontroleerdopdeparametersammonium,nitriet,nitraatenortho4fosfaat.Dezeon4 sitemetingenzijnuitgevoerddoordelocatiemanagermetbehulpvandr.langetestkitsen eenspectrofotometer

20 Onlinemonitoring Dezemonitoringvanwaterkwaliteitvondplaatsmeteenaantalsensoren/veldmeters: Grijswaterenzwartwater:EGVentemperatuur EffluentVHF:EGVentemperatuur,zuurstofentroebelheid Fig.*1****Schematisch*overzicht*monitoringslocaties* Reactiesvandebuurt Erzijnmeerdereactiesondernomenomeenenanderingoedoverlegmetdebewonerste latenplaatsvinden.inbijlage3zijndezeweergegeven. 5. Demeetresultaten Deinhoofdstuk4beschrevenopzetheeftgeleidtoteengroteverzamelingvangegevens. Dezewordenindevolgendeparagrafenophoofdlijnengepresenteerd. 5.1 DebietenzwartwaterengrijswaterinWaterland Perdagwordtgemiddeld24m 3 aangrijswatergeproduceerd(minimaal7m 3 /d,maximaal69 m 3 /d,indeperiode tot ).hetzwartwaterdebietbedroegindieperiode 18m 3 /d(minimaal6m 3 /d,maximaal61m 3 /d).dedebietenzijnafgeleidvanhetaantal pompuren.detotaleproductievanafvalwater(zwart+grijs)komtovereenmethet gemiddelddrinkwaterverbruikindewijk(gemiddeld43m 3 /d)

21 5.2 Belastingverticaaldoorstroomdhelofytenfilter(VHF) HydraulischebelastingVHF Figuur2presenteerthetdebietvandevoedingvanhetVHF.Tothetnajaarvan2014 bedroegdebelastinggemiddeld15420m 3 /d,d.w.z.hettotaleaanbodgrijswater.vanafeind oktober2014ishetdebietgeleidelijkopgevoerdalsgevolgvandedoseringvanzwartwater. Opbasisvanpompurenenpompcapaciteitenzijnuitschietersberekendtot90m 3 /din januari2015,toendetotalehoeveelheidzwartwaterisgedoseerd.mogelijkishiertoch regenwaterbijgekomen. Fig.*2****Hydraulische*belasting*VHF*gedurende*6*maanden* 21 44

22 DebietVHF(m3/d),filtrasesnelheidx10(cm/d) datum Fig.*2a****Debiet*en*filtratiesnelheid*over*het*verticaal*doorstroomd*helofytenfilter* VuilbelastingVHF OpbasisvanhetvoedingsdebietVHFendegemetenwaterkwaliteitvanhetinfluentVHFzijn devuilbelastingenberekend.figuur3presenteertdebod,nenpbelastingindetijd.ookis hetaantalvervuilingseenheden(v.e.)berekendopbasisvan136gtzv/d.indegrafiekis duidelijkdetoenameinbelastingtezienalsgevolgvandedoseringzwartwatervanaf november2015.uiteindelijkisinjanuari2015eenbelastingbereiktvancirca240v.e.a136 gtzv/d(fig.3).dedoseringvanzwartwaterindeperiodevaneindoktobert/mjanuari2015 resulteerdeineenlichteverhogingvanhetelektrischgeleidingsvermogenegv(fig.5).dit correspondeertmetdegeleidelijkeverhogingvanhetchloridegehalte(tabel9). Fig.*3****Belasting*VHF*met*N,*P,*BOD*en*V.E*a*136*g*TZV* 22 44

23 5.3 Toetsingvergunningsnormen Tabel3presenteertdekwaliteitvanheteffluentvloeiveld2,d.w.z.hettoetsingspuntvoor delozingsvergunning.hieruitblijktdatdeparameterzuurstof,zwevendestofenfosfaat kritischzijn,ookindesituatiemetalleengrijswater(voorafgaandaanoktober2014). Dezuurstofconcentratieissoms(net)onderdelozingsnormvan5mgO 2 /l.blijkbaarisernog eenzuurstofvraagaanheteindvanvv2,terwijldezuurstof4inbrengbeperktis.ookdenorm voorzwevendestof(<30mg/l)wordtsomsoverschredendoorzwevendedelenvanplanten bijhetmonsterpunt.alsdezeplantendelennietaanwezigzijn,voldoetzwevendestofruim aandenorm.indienuitspoelingvanplantendelenplaatsvindt,kanditookleidentot overschrijdingvandetotaal4fosfaat4norm( en ).metdoseringvan zwartwaterisfosfaatkritisch(losvanuitspoelingvanplantendelen).hetzuiveringssysteem indrielandenisechternietontworpenvoorvergaandefosfaatverwijdering;erzijngeen fosfaatbindendestoffentoegevoegd.delozingsnormvoortotaal4fosfaatwordtgetoetstals jaargemiddelde;dezegeldtdusnietvooreenindividuelemeting. DenormvoorN4totaalkomtnietingevaarbijbehandelingvanalleengrijswaterofkleine hoeveelhedenzwartwater(<50%).bijhogeredoseringenzwartwaterwordtookden4 totaalnormoverschredenbijheteffluentvanvloeiveld2. Vloeiveld*1* * * * * * * * * * * * Vloeiveld*2*(foto s*jan*van*dijk)* * 23 44

24 O 2 TSS Zuurgraad Chloride Totaal Totaal BZV, 5 E. coli stiksto fosfaat Datum mg/l% mg/l% ph% mg/l% mg%n/l% mg%p/l% mg/l%o 2 % kve/100%ml% < < < < < < < < <28 vergunning. >5. < <pH<9. <200. <2.2. <0.15. <5.. Tabel*3****Kwaliteit*effluent*VV2*ten*opzichte*van*lozingsnormen* * Doseerkraan*en*debietmeter*zwartwater*(foto*Jan*van*Dijk)*

25 5.4 KwaliteitzwartGengrijswater Tabel4toontdekwaliteitvanzwart4engrijswaterinDrielandenindeperiodeoktober2013 t/maugustus * zwartwater grijswater n = 6 n=12 Onopgeloste bestanddelen mg/l 142 ± ± 14 Zuurgraad ph 8.6 ± ± 0.3 Chloride mg/l 92 ± ± 37 Ammonium (mg N) mg N/l 84 ± ± 2.7 Kjeldahl mg N/l 123 ± ± 7.1 Organisch gebonden stikstof mg N/l 39 ± ± 7.1 Nitriet (mg N) mg N/l ± 0.02 Nitraat (mg N) mg N/l < ± 0.05 Totaal stikstof mg N/l ± 7.1 Totaal fosfaat mg P/l 14 ± ± 1.2 Arseen ug/l <10 <10 Cadmium ug/l ± 0.1 Chroom ug/l ± 0.6 Koper ug/l 74 ± ± 25 Kwik ug/l 0.15 ± 0.1 <0.15 Lood ug/l <5 4.4 ± 0.2 Nikkel ug/l <10 <10 Zink ug/l 275 ± ± 30 CZV mg/l O2 752 ± ± 120 BZV, 5 dagen mg/l O2 268 ± ± 61 E.coli mbv MPN kve/100ml 1.8 ± 0.5 E ± 3.7 E+06 Bacteriofagen pve/l 1.8E ± 0.8 E+07 Carbamazepine ug/l 7.8 ± ± 0.2 Ibuprofen ug/l 19 ± ± 2.3 Sulfametoxazool ug/l 0.61 <0.05 Atenolol ug/l 2.3 ± Diclofenac ug/l 0.16 ± ± 0.06 ketoprofen ug/l <0.1 <0.05 naproxen ug/l 16.4 ± ± 2.3 paracetamol ug/l 735 ± ± 32 Metoprolol ug/l 5.0 ± ± 0.2 cafeïne ug/l 240 ± ± 93 Propranolol ug/l 0.8 ± 0.6 <0.05 Sotalol ug/l 0.16 ± lidocaine ug/l 0.13 ± ± 0.02 beta-estradiol ng/l <5 alfa-ethynyloestradiol Ng/l <5 Tabel*4****Kwaliteit*zwartwater*en*grijswater*(gemiddelde*±*standaard*deviatie) 25 44

26 HetzwartwaterinDrielandenisveelmindergeconcentreerddanopanderelocaties,zoals bijvoorbeeldgemetenopdedesahlocatiesinsneek.deczvconcentratieinsneekbedraagt 8.5g/l(DeGraaff,2010),inDrielanden0.75g/l,d.w.z.eenfactor11mindergeconcentreerd. OokdetotaalNenPconcentratievanhetzwartwaterzijninDrielandencircaeenfactor10 lagerdaninsneek(tabel5).ditismedeeengevolgvanhetfeitdatindrielanden spoeltoilettenwordengebruiktmetcirca6literperspoeling,terwijlinsneek vacuümtoilettenwordentoegepastmetminderdan1literperspoeling.bovendienwordt hettoiletwaterindrielanden(éénwoningperhuizenblok)verdundmetgrijswateromde doorspoelingvanhetriooltestimuleren. Component. Eenheid. Drielanden. Sneek. CZV mg/l TotaalN mg/l TotaalP mg/ Tabel*5****Gemiddelde*concentraties*in*zwartwater*Drielanden*in*verhouding*tot*Sneek* ****(De*Graaff,*2010) Deonlinemonitoringvanhetzwartwaterlaateenduidelijkdagpatrooningeleidbaarheid zien:indeochtendneemtdegeleidbaarheidaf,omvanafdemiddagweertoetenemen (Fig.4).Erisvooralsnoggeenverklaringvoorditfenomeen. Fig.*4****Zwartwater*EGV*en*temperatuur,*dagverloop* DekwaliteitvanhetgrijswaterinDrielandenkomtovereenmetresultatendieuitandere studieszijnverkregen.bijlage5presenteerteenoverzichtvan16locatieseldersm.b.t. COD/BOD,NenP(HernandezLeal,2011)

27 5.5 Zuiveringsprestaties Detabellen6toonteenoverzichtvandewaterkwaliteittijdensdezuivering:vanhetinfluent vanhetvhf)totenmetheteffluentvanvloeiveld2.daarbijiseenverdelinggemaakttussen deperiodedathetwateralleenwerdbelastmetgrijswater(april2013t/mseptember2014) endeperiodedathetfilterookwerdbelastmetzwartwater(oktober2014t/mjanuari 2015). ** parameter influent VHF Effluent VHF Effluent VV1 effluent V2 n=15 n = 15 n = 11 n = 9 Zuurstof mg O 2 /l 5.9 ± 2.3 Onopgeloste mg/l 35 ± ± ± 49 bestanddelen Zuurgraad ph 7.3 ± ± ± 0.2 Chloride mg/l 67 ± 6 54 ± 9 42 ± 13 Ammonium (mg N) mg N/l 18 ± ± 7.5 Kjeldahl mg N/l 31 ± ± ± ± 2.5 Organisch geb. stikstof mg N/l 14 ± ± 2.9 Nitriet (mg N) mg N/l 0.09 ± ± ± ± 0.06 Nitraat (mg N) mg N/l < ± ± ± 0.3 Totaal stikstof mg N/l 31 ± ± ± ± 2.4 Totaal fosfaat mg P/l 4.2 ± ± ± ± 0.3 Arseen (na destr.) ug/l <10 <10 Cadmium ug/l ± 0.1 Chroom ug/l 1.8 ± ± 0.8 Koper ug/l 111 ± ± 9 Kwik ug/l <0.15 <0.15 Lood ug/l 4.4 ± 0.2 <5 Nikkel ug/l <10 <10 Zink ug/l 124 ± ± 14 CZV mg/l O2 461 ± ± 12 BZV, 5 dagen mg/l O2 202 ± ± ± 1.4 E.coli mbv MPN kve/100ml 4.2 ± 3.7 E ± 2.1 E ± 4.1 E ± 2.5 E+02 Bacteriofagen pve/l ± 1.9 E+07 E+03 Carbamazepine ug/l 0.7 ± ± 0.4 Ibuprofen ug/l 5.5 ± ± 0.5 Sulfametoxazool ug/l <0.05 <0.05 Atenolol ug/l 0.07 ± Diclofenac ug/l 0.08 ± ± 0.02 Ketoprofen ug/l <0.05 <0.05 Naproxen ug/l 4.1 ± ± 0.7 Paracetamol ug/l 123 ± ± 5 Metoprolol ug/l 0.4 ± ± 0.3 Caffeine ug/l 243 ± ±

28 Propranolol ug/l <0.05 <0.05 Sotalol ug/l ± 0.4 lidocaine ug/l 0.06 ± ± 0.23 beta-estradiol ng/l <5 <5 Alfa-ethynyloestradiol ng/l <5 <5 Tabel*6****Waterkwaliteit*op*verschillende*locaties*in*de*waterzuivering*Drielanden* ****(april*2013*t/m*sept.*2014,*alleen*grijswater). Uittabel6kanhetvolgendewordenafgeleid: Hetvloeiveldheefteennegatieveimpactoponopgelostebestanddelen. Inhetvloeiveldlijktverdunningoptetredenmetregenwater,geziendeafnamevan chloride. IndevloeiveldenvindtnogsignificanteverwijderingvanNenPplaats. MetalenblijvenachterinhetVHF.. Indenavolgendeparagrafenwordendezuiveringsprestatiesvandeverschillende zuiveringsonderdelenverdertoegelicht Verticaaldoorstroomdhelofytenfilter(VHF) Stikstof,fosfaatenBZV Figuur5toontdeverwijderingvanN4totaal,P4totaalenBZVinhetVHF.DeBZVverwijdering isvrijwelvollediggeweesttijdensdegeheleonderzoeksperiode.alleentijdensdelaatste periode(januari2015)met100%zwartwaterdoseringdookdebzvverwijderingnetonder de95%.waarschijnlijkalsgevolgvanzuurstoflimitatie,d.w.z.datdeo 2 vraaginvhfgroter wasdandeo 2 inbrengcapaciteit. Fig.*5****Zuiveringsrendementen*VHF*voor*N_totaal,*P_totaal*en*BZV 28 44

29 Destikstofverwijdering(totaal4N)doorhetVHFvarieerdetijdensdeonderzoeksperiode tussen80%en40%(fig.5),deextremenbuitenbeschouwinggelaten.fig.6entabel7 tonendatbijhogerebelasting(60 100%zwartwater)denitrificatienietmeervolledigwas. Ditginggepaardmetverhoogdeammoniumgehalteninheteffluent.OmdatookdeBZVen CZVverwijderingbij100%zwartwaterdoseringnietmeervolledigwas,ishetvermoedendat deonvolledigenitrificatiewordtveroorzaaktdoorzuurstoflimitatie.medevanwegede gebrekkigenitrificatieenlageno 3 gehalteninheteffluentbij100%zwartwatergift,isgeen prioriteitgegevenaanhettestenvanrecirculatieoverhetvhf.derecirculatieisdusniet getesttijdensditonderzoek.* Figuur6toontdatdematevanN4totaalverwijderingonafhankelijkisvandebelasting:ook bijlagebelasting(<1kg/dofwel<1g/m2/d)wasden4totaalverwijderingsomslaag,d.w.z. <60%.IndatgevalisdegebrekkigeN4verwijderingeengevolgvangebrekkigedenitrificatie: deomzettingvannitraatnaarn 2 4gas.BijhogeN4belasting(>2.5kg/dofwel>2.5g/m2/d)als gevolgvanveelzwartwater,isden4verwijderingbeperktalsgevolgvangebrekkige nitrificatie:deomzettingvanammoniumnaarnitraat.zoalsgezegdisditwaarschijnlijkte wijtenaanonvoldoendeo 2 4inbrengcapaciteit.. Fig.*6****N_verwijdering*VHF*bij*verschillende*belasting* DeonvolledigedenitrificatiebijlageN4belasting(grijswater)duidtmogelijkopdesituatiedat slechtseenkleindeelvanhetvhfvolumeanoxischis:dezonewaaringeenzuurstof aanwezigis.heteffluentvanhetvhfhadgedurendedeonderzoeksperiodeoverwegend lageo 2 4concentraties<0.5mg/l(Fig.7)

30 DefosfaatverwijderinginhetVHFtoondetijdenshetonderzoekeendalendetrend:van90% inapril2013totcirca50%aanheteindevandeduurproef(januari2015).dep4verwijdering inhetvhfwordtwaarschijnlijkgrotendeelsveroorzaaktdoorsorptieaanhetfiltermateriaal, naast(eenbeperkterdeeldoor)p4fixatieindeplantenophetvhf.indeloopvandetijd neemtdesorptiecapaciteit(endaarmeedep4verwijdering)afalsgevolgvanbelading. VerwachtwordtdatdeafnameinP4verwijderingzichindetijddoorzet.Opgemerktdientte wordendathetvhfindrielandennietisingerichtvoorvergaandep4verwijdering. * Influent.(mg/l). Effluent.(mg/l). dosering. NSkj. PStot. NSkj. NO3SN. PStot. 10% % % % Tabel*7****N*en*P*verwijdering*VHF.. Fig.*7****Zuurstofconcentratie*in*effluent*VHF. * 30 44

31 EGcolienbacteriofagen Tabel8presenteertdeverwijderingvanE.colidoorhetVHF.Hetblijktdatbijeen zwartwaterdoseringvan60%deverwijdering243logeenhedenbedraagt.bij100% zwartwatervindteensterkedalinginverwijderingplaats.waarschijnlijkvanwegeeen hogerehydraulischebelastingenmogelijkincombinatiemetplaatselijkanaerobecondities. Opgrondvanderesultaten,d.w.z.behalvebeperkteE.coliverwijderingookeengebrekkige nitrificatie,isop22/1beslotenomdedoseringvanzwartwaterterugtebrengennaar50%. influent. E.coli. (kve/100.ml). Effluent. E.coli. (kve/100. ml). dosering. zwartwater. datum. 20% % % % % % % % % Tabel*8****E.*coli*verwijdering*VHF* logs verwijdering

32 Medicijnenenmetalen Tabel9toontdeverwijderingvanmedicijnenenzwaremetalendoorhetVHF.De percentageskomenovereenmetderangesdieinconventionelerwzi s(actiefslibsystemen) zijnaangetoond.bijmedicijnenlijktereenrelatietussenhetverwijderingspercentageende biologischeafbreekbaarheid(=stofeigenschap)vanhetbetreffendegeneesmiddel. Influent. Effluent. Verwijdering. Component. eenheid. VHF. VHF. Arseen ug/l <10 <10 n.d.(notdetermined) Cadmium ug/l % 5Chroom ug/l % Koper ug/l % Kwik ug/l <0.15 <0.15 n.d. Lood ug/l 4.4±0.2 <5 n.d. Nikkel ug/l <10 <10 n.d. Zink ug/l % Carbamazepine ug/l % Ibuprofen ug/l % Sulfametoxazool ug/l <0.05 <0.05 n.d. Atenolol ug/l % Diclofenac ug/l % Ketoprofen ug/l <0.05 <0.05 n.d. Naproxen ug/l % Paracetamol ug/l % Metoprolol ug/l % Caffeine ug/l % Propranolol ug/l <0.05 <0.05 n.d. Sotalol ug/l ±0.4 Nihil(verwaarloosbaar) 0.06± Lidocaine ug/l 0.15±0.23 Nihil 0.02 Beta4estradiol ng/l <5 <5 Alfa4ethynyloestradiol ng/l <5 <5 Tabel*9****Verwijdering*medicijnen*en*zware*metalen*VHF Devloeivelden Figuur8presenteertdeverwijderingspercentagesvanN4totaalenP4totaaltijdensde onderzoeksperiodeindevloeivelden.degrafiektoonteensignificanteverwijderingvoor beidenutriënten:50490%.den4verwijderingisvooraleengevolgvandenitrificatieinde vloeivelden,dusdereductievannitraatnaarstikstofgas.dep4verwijderingiswaarschijnlijk eengevolgvanbezinking/filtratievandeeltjesenopnamevanfosfaatdoordeplantenen enigeabsorptieaanbodemdeeltjes

33 Fig.*8***Verwijderingspercentages*van*N_totaal*en*P_totaal*tijdens*de*onderzoeksperiode* * DereductievanE.coliindevloeivelden(VV1+VV2)bedraagt243logeenheden(Tabel6). MededoordezegroteverwijderingisdehygiënischekwaliteitopbasisvanE.colialtijdgoed geweest(tabel10).tervergelijking:denormvoorzwemwateris<1800kve/100ml,bij<500 kve/100mlvaltdehygiënischekwaliteitvanzwemwaterindecategorie zeergoed. * datum E.coli mpn (kve/100 ml) < < < < 28 Tabel*10***E.*coli*concentratie*effluent*VV2* * 33 44

34 5.5.3 Deseptictank Tabel11presenteertdekwaliteitvanheteffluentvandeseptictanktenopzichtevanhet influent,d.w.z.zwartwater.uitdetabelblijktdathetzuiveringsrendementvandeseptic tanknihilis.deseptictankindrielandenissindsseptember2013ingebruik.decijfers presenterendegemiddeldewaterkwaliteitsdatavan6meetrondes.het zuiveringsrendementvoorbzvenzwevendestof(tss)isnegatief,evenalsvoorfosfaaten koper,waarschijnlijkalsgevolgvanslibuitspoeling.hoeweleennietrepresentatieve monsternamealsgevolgvanhetpompregimeindeinfluentputnietisuittesluiten,iswel duidelijkdatdeseptictanknietnaarbehorenfunctioneert. Septic*tank,*net*aangelegd Septic*tank,*begroeid*(foto s*jan*van*dijk)* * * * * * * * * * * 34 44

35 Parameter eenheid Zwart water Effluent Septic tank Onopgelostebestanddelen mg/l 142±95 361±507 Zuurgraad ph 8.6± ±0.8 Ammonium(mgN) mgn/l 84±16 114±5 Kjeldahl4N mgn/l 123±25 148±22 Organischgeb.stikstof mgn/l 39±17 32±22 Nitriet(mgN) mgn/l ±0.01 Nitraat(mgN) mgn/l <0.1 <0.1 Totaalstikstof mgn/l ±22 Totaalfosfaat mgp/l 14±6.0 20±11 Arseen(nadestructie) ug/l <10 <10 Cadmium ug/l 0,4 0,2 Chroom ug/l Koper ug/l 74±33 105±22 Kwik ug/l 0.15±0.1 <0.15 Lood ug/l <5 <5 Nikkel ug/l <10 <10 Zink ug/l 275± ±191 CZV mg/lo 2 752± ±842 BZV,5dagen mg/lo 2 268±73 445±166 E.colimbvMPN kve/100ml 1.8±0.5E ±1.3E+07 Tabel*11****Kwaliteit*influent*en*effluent*van*de*septic*tank. Fig.*9****Sliblaag*in*midden_compartiment*van*de*septic*tank,*gezien*vanaf*het* influentcompartiment*(foto:*16*september*2014).*bij*toevoer*van*influent*stroomt*het*water* over*de*sliblaag*naar*het*effluentcompartiment.* 35 44

36 Tijdensdevisueleinspectieop16september2014isgeblekendathethoofdcompartiment (midden4compartiment)volledigwasgevuldmeteensliblaag.geconstateerdisdatbij toevoervaninfluent,hetwateraandezijkantoverdesliblaagstroomt,rechtstreeksnaarhet effluentcompartiment(ziefotofig.9).deverblijftijdisindiesituatienihil. MogelijkwordtindiesituatieCZV/BZVenTSSvandedrijflaagmeegenomennaarhet effluentcompartiment.ditzoukunnenverklarenwaaromdeconcentratiesczv,bzventssin heteffluentopeenhogerniveauliggendaninhetinfluent.datzelfdegeldtvoorfosfaaten koper.. DuidelijkisdatdeseptictankvanDrielandenniet.naarbehorenheeftgefunctioneerd.De belangrijksteredenhiervoorisdatdehydraulischebelastingveeltehoogwasvooreen septictankvandezeomvang.dehydraulischebelastingwasindrielandenruimvijfkeer hogerdanontwerprichtlijnendiezijnvoorgeschrevenbijgebruikvaneenseptictankvoor huishoudelijkelozingen.deverblijftijdishierdoortekortendeturbulentieindetankte groot.vooradequatebezinkingiscirca200urenstandtijdgewenst. Opbasisvanliteratuurdatakaneenrelatiewordenafgeleidtussenhydraulischebelastingen deverwachteleegfrequentie(verwijderenvanbezinksel)vandeseptictank(fig.10).uitde grafiekblijktdatbijeenbelastingvan>0.5m3/m3.ddetankmeerderekerenperjaarmoet wordengeleegd.debelastingindrielandenis1m3/m3.d,d.w.z.dateenhoge leegfrequentie(circamaandelijks)wordtverwacht leegfrequenye.(jaren) y=75,612e 412,45x R²=0, ,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 0,35 0,4 0,45 belasyng.(m3/m3.d). Fig.*10****Relatie*tussen*hydraulische*belasting*en*de*verwachte*leegfrequentie*op*basis*van* literatuurdata* 36 44

37 5.6 Conclusiesmeetprogramma. Uitdebovenbeschrevenresultatenkanhetvolgendewordengeconcludeerd: Hetonderzoekheeftaangetoonddathetverticaaldoorstroomdehelofytenfiltermet denageschakeldevloeiveldeninhetalgemeengoedfunctioneert. Wanneerhetfilternietwordtoverbelast,d.w.z.wanneerhetfilteralleenwordt belastmetgrijswatereneventueelaangevuldmeteenbeperktehoeveelheid zwartwater(<60%vandezwartwaterstroom),deverwijderingvanbzv,stikstofen medicijnrestenquaordegrootte(rendement)vergelijkbaarismeteenconventionele rwzi. Deverwijderingvanmedicijnrestenligteveneensopeenvergelijkbaarniveau;de matevanverwijderinglijktafhankelijkvandebiodegradeerbaarheidvande betreffendestof. TenopzichtevaneenconventionelerwzipresteerthetsysteeminDrielandenveel beteralshetgaatomdeverwijderingvane.coli(indicatorvoordehygiënische kwaliteit).deverwijderinginhettotalesysteem(vhf+vloeivelden)iscirca5log eenheden.ineenconventionelerwziisdeverwijdering142logeenheden. DefosfaatverwijderinginhetVHFneemtlangzaammaarzekeraf.Opgemerktdient tewordendathethelofytenfilternietwasgedimensioneerdopfosfaatverwijdering, d.w.z.erisgeenlaagijzermoerofschelpeninhetfilteraangebracht. Bijhogezwartwatergiften,d.w.z.bijbelastingen>60%vandezwartwaterstroom, raakthetvhfoverbelast.deeffluentkwaliteitisdanslecht,d.w.z.onvoldoendeom tewordengecompenseerddoordenazuiverendecapaciteitvandevloeivelden. Deoverbelastingbij>60%lijkteengevolgvanonvoldoendecapaciteitvoor zuurstofinbrenginhetvhf.ditheefttotgevolgdatden4verwijderingonvoldoende wordt.ookneemtdeverwijderingvane.colisterkaf,waarschijnlijkalsgevolgvan zuurstofloosheid. Hetexactepuntwaarbijoverbelastingoptreedt,isinhetonderzoeknietgoedvastgesteld: hetligtergenstussen60en100%zwartwatergift.onderdemaximalezwartwaterbelasting liependezuiveringsprestatiesterug.dezebelastingproefheeftechtertekortgeduurdom hieraanvergaandeconclusiesteverbinden. 6. Eindevaluatieenconclusies Deindeinleidingbeschrevenvierdeelvragenwaren: 1. Is.huishoudelijk.afvalwater.op.wijkniveau.zodanig.te.behandelen.dat.het.kan. worden.geloosd.op.het.lokale.watersysteem.. 2 Inhoeverreishetmogelijkdeenergieuithetafvalwatertebenutten. 3 Ishetmogelijknutriëntenterugtewinnenentebenutten. 4. Welke.maatschappelijke.effecten.heeft.het.lokaal.behandelen.van.afvalwater.. Dezedeelvragenkondennietallewordenbeantwoord.Alindebeginfasevanhetproject werdbeslotenomaftezienvandewinningvanbiogasuiteenkleinevergister.ookde winningvannutriëntenkonnietwordenmeegenomenindeuitvoering

38 Deactiviteitenconcentreerdenzichopdebehandelingvanhetafvalwaterenhet beantwoordenvandevragen1en4. Inhetprojectiservoorgekozenomervaringenindebeschrevenpraktijkomgevingopte doen.hetisnietingerichtalsonderzoeksprojectwaaruiteenduidigeenvergaande conclusieskunnenwordengetrokken.deinhoofdstuk5weergegevenresultatenkunnenop huneigenmeriteswordenbeoordeeld.tochzijnerweleenaantalconclusiestetrekken.in volgendeparagrafenwordtbeschrevenwelkeconclusieskunnenwordengetrokkenbij deelvraag1en4.waarmogelijkwordendezeaangevuldmetaanbevelingen.hethoofdstuk wordtafgeslotenmetenkelealgemeneconclusies. 6.1 Conclusiest.a.v.detweedeelvragen Deelvraag.1:.Is.huishoudelijk.afvalwater.op.wijkniveau.zodanig.te.behandelen.dat.het.kan.worden. geloosd.op.het.lokale.watersysteem.. Hetprojectmaaktegebruikvanderuim20jaaroude,bijzondereinfrastructuurvaneen rioolstelselwaaringrijs4enzwartwaterafzonderlijkwordeningezameldengetransporteerd. Eenconclusieisdatdezeondergrondseinfrastructuurvanleidingen,puttenenaansluitingen nietaltijdgoedwasgeregistreerd.datleiddeherhaaldelijktotverrassingenendeedeen beroepophetimprovisatievermogenvandegemeentelijkemedewerkers. Deresultatenindicerendathethelofytenfiltermetdenageschakeldevloeiveldengoed functioneerde.debzvverwijdering,destikstofafbraakendeafbraakvanmedicijnrestenen pathogenenvoldedenoverhetalgemeengoed.uitzonderingwasdefosfaatverwijdering welkebijdeverhoogdezwartwaterbelastingtehoogopliep.nietgeheelvreemd,aangezien hethelofytenfilternietwasgedimensioneerdopfosfaatverwijdering.anderopvallendpunt wasdenitraatafbraakdiebijhogebelastinginhetfilterachterbleef.onderdemaximale zwartwaterbelastingliependezuiveringsprestatiesterug.debelastingproefheeftechterte kortgeduurdomhiervergaandeconclusiesaanteverbinden. Deseptictankfunctioneerdeniet.naarbehoren.Debelangrijksteredenhiervoorwasdatde hydraulischebelastingtehoogisvooreenseptictankvandezeomvang,waardoorde gewenstevoorbezinkingnietkanoptreden.% * Uitdeeindfasevandeduurproefkanwordengeconcludeerddat: hetvhfbij100%zwartwatergiftoverbelastraakt,waardoorsterkteruglopendee. coliverwijderingenonvolledigenitrificatiewordenbereikt; hetpuntvanoverbelastingtussen60%en100%zwartwatergiftligt; zuurstoflimitatiewaarschijnlijkeenhoofdrolspeeltbijdeoverbelasting:erwordt onvoldoendezuurstofingebrachtomalleorganischestofenammoniumteoxideren. Gevolgisplaatselijkezuurstofloosheidenstagnerendenitrificatie; zuurstofloosheidincombinatiehydraulischeoverbelastingverklarenmogelijkde sterkverminderdeverwijderingvane.colibijdehogebelasting. DezedeelvraagkandusnognietmeteeneenduidigJaofNeewordenbeantwoord.De resultatenindicerendathetkan,deonderzochteparametersgevenaandatdezuiveringin 38 44

39 hetfiltermetdenageschakeldevloeiveldenvoldoet.maarverbeteringenenvoortgaande monitoringzijngewenst.deeffectenvandenoodzakelijkeverbeteringen,zoalshetvolledig afkoppelenvanregenwater,hetverbeterenvandevoorbezinkingendetoevoegenvanp verwijderingbehoevennaderonderzoek. Deelvraag.4:.Welke.maatschappelijke.effecten.heeft.het.lokaal.behandelen.van.afvalwater. Inditprojectzijnverschillendemaatschappelijkeeffectentebeoordelen.Hieronderwordt ingegaanopdebetrokkenheidvandebewonersenderolvandeoverheid.. De.betrokkenheid.van.de.bewoners... Drielandenisindejaren 90ontwikkeldalseenecologischewijkmetvanafheteerstebegin betrokkenbewoners.ledenvanhetprojectteamhebbenregelmatigcontactonderhouden metbewoners,indevormvaneenklankbordgroepeneenaantalinformatieavondenvoor allebewonersenanderegeïnteresseerden.ooktijdenshetofficiëlestartmomentvanhet project,inbijzijnvandetoenmaligewethouder,zijndebewonersbetrokken.informatie werdgedeeld d.m.v.nieuwsbrievenenviadewijkwebsite.daarnaastzijnertweeenquêtesonderde bewonersgehouden,waaruitveelinformatieisverzameld. Deconclusieisdathetmogelijkis,enookeenvoorwaardevoorsucces,debewonerste betrekkenbijditsoortexperimentenomdeacceptatieenmedewerkingteverwervenente behouden.deaanbevelingis:betrekbewonersbijditsoortprojectenruimvoordeaanvang vanhetprojectenonderhoudgedurendehetprojecthetcontact. Rondwandeling*met*bewoners*(foto*Carla*Veldhuis) 39 44

40 44 40 De.rol.van.de.overheid. WaterlandheeftalvanafdeaanlegvandewijkDrielandeneengescheiden afvalwatersysteem.dehuiseigenarenwarentevenseigenaarvanhetzwartwaterriooldat voorhunhuislangsliep.deexploitatieenbeheervanhetzwartwaterrioolmoestdoorde bewonerswordengeregeld.twintigjaarlater,bijaanvangvanhetproject,blekende afsprakenrondhetgescheidenafvalwatersysteemtezijnverwaterd,doordatveelnieuwe bewoners(sommigewoningenwarenalvierkeervanbewonergewisseld)nietopdehoogte warenvandeafspraken.hetcollectiefgeheugenvandebewonersvanwaterlandbleekniet voldoende.opverzoekvandebewonersheeftdegemeentehetzwartwaterrioolweer traditioneelinbeheergenomen. Deconclusieis:buitenpandigtransportvanafvalwaterkannietaancollectievenvan bewonersovergelatenworden,maariseentaakvandeoverheid. Dewoningenzijnzodanigontworpendatalleenopdebeganegrondeenzwart wateraansluitingofzwart4éngrijswateraansluitingbeschikbaaris.opverzoekvanbewoners kontijdensdebouwweleenkostbareextraaansluitingwordengerealiseerd.demeeste bewonershebbendaardestijdsnietvoorgekozen.eenkleinaantalbewonersheeftopde eersteverdiepingeenwaterlooscomposttoiletlateninstalleren.bijaanvangvanhetproject bleekgeenenkelewoningmeerzo ntoilettehebben.ineengrootaantalwoningenisinde loopderjarenopdeeersteverdiepingeenextratoiletaangelegdenaangeslotenophet grijswatersysteem,voorzienvaneenvermaler(sanibroyeur).ditverklaartwaarschijnlijkvoor eendeeldeaanwezigheidvanzwartwaterinhetgrijswatersysteem. Deconclusie:faciliteitenvoorhetinpandigscheidenvanafvalwaterdienenopalle verdiepingenbeschikbaarentoegankelijktezijn.debewonersmoetengoedgeïnformeerd wordenoverdeaansluitmogelijkhedenendeongewensteeffectenvandeaansluitingvan zwartwaterophetgrijswaterafvoersysteem. Nahetaantreffenvangrotehoeveelhedenvochtigedoekjesinhetzwarteafvalwatervande septictank,isactiefmetdebewonersgecommuniceerdoverdegevolgenvanhetgebruik vandezedoekjes.veelbewonersgavenaannietvandegevolgenopdehoogtetezijn.nade informatieverstrekkingwashetlozenvanvochtigedoekjesmerkbaarverminderd. Conclusie:goedevoorlichtingovervochtigedoekjes(enanderafvaldatdoorhettoiletwordt gespoeld)heefteffectophetgedragvandebewoners. Aanbeveling:blijfbewonersregelmatiginformerenoverdegevolgenvanhetlozenvan vochtigedoekjes. 6.2 Algemeneconclusies Desystemenendetaakverdelingindeafvalwaterketenzullenindetoekomstveranderen. Ditprojectbewijstdatanderecombinatiesvantechniekenenmethodenmogelijkzijn.Ook landelijkgezienzijndeecologischewijkdrielandenenhetafvalwaterprojectdrielandeneen inspirerendvoorbeeldendaarmeeeenvisitekaartjevanhetwaterschapnoorderzijlvesten degemeentegroningen.

41 Delesuitdehiervoorbeschrevenervaringenenkeuzesinhetprojectisdathetuitermate belangrijkisomgoednatedenkenoverdemaniervaninzamelenvanafval(water).als gekozenwordtvoorscheidingvanstromen,danishetvanbelangdatdekansopvermenging doorverkeerdeaansluitingenzokleinmogelijkis.daaromzijngoedbijgehouden blauwdrukkenvande(afval)waterstromenineenwijkleidend.indienhetstrevenisom nutriëntenterugwinningenofenergieproductiedooranaerobebehandelingintepassen, danishetzinvolomdezwartwaterstroomzodikmogelijktemaken.dezekaneventueel wordengemengdmetgroenteenfruitafval(gf).vooreventueletoekomstigeprojecten betekentdit,datdeinzamelingvanzwartwatermetgfviaeenvacuümsysteemeen interessanteoptieis.doordezestromentecombineren,ontstaatookeenlogistiekvoordeel indekeuken.nuverdwijntveelgfinhetgrijzeafval.metbehulpvaneenvoedselvermaler indekeukenkanhetgfeenvoudigenhygiënischwordenafgevoerdenwordthetvolume vanhetgrijzeafvalverminderd.doorintezettenopeenrobuustsysteemvoorinzameling endewijzevanverwerkenopentelaten,kanwordenvermedendatbetrokkenenworden afgeschriktdoorhoogtechnologischeoplossingen. Samenvattendkangeconcludeerdwordendathetin2010eenterechtegedachtewasom Drielandentezienalsgoedeproeftuinvoornieuwesanitatie:deexperimentenende metingenhebbeneenschataaninformatieopgeleverd. 7. Aanbevelingenvoorvervolgonderzoek. Gedurendehetprojectzijnaanpassingenaandeonderzoeksopzetenaandeinfrastructuur doorgevoerd.opbasisvandeervaringzijnaanvullendeverbeteringeninbeeldgebracht,die bijeenmogelijkvervolgkunnenwordengeëffectueerd. Tijdenshetprojectzijnerenkeleproblemenaanhetlichtgekomen,diehebbengeleidtot eennietoptimaalfunctionerenvandeinstallatieendaarmeetotonzekerheidinde onderzoeksresultaten.drieproblemenwordenhierondertoegelicht: Hydraulischeoverbelastingvandeseptictank. Verstoppingindedoseerinrichtingdoorvochtigedoekjes. Deverwijderingvannitraat(denitrificatie)inhetVHF. Dehydraulischeoverbelastingvandeseptictankismetnamehetgevolgvandekeuzedie werdgemaaktomdevolledigefractiezwartwater(ca.20m 3 /dag)eerstoverdeseptictankte leiden.omvervolgensachterdeseptictanktebepalenwelkdeelnaarhetvhfafgevoerd zouwordenenwelkdeelnaardehoofdriolering.dezeverdelingwerdbepaalddoorhetin meerofminderemateopenzettenvaneenmembraamkraan(doseerkraan)achterdeseptic tankengecontroleerddoormiddelvaneendebietmeter(magflow).ditleiddevooralbijlage doseringentotverstoppingenindedoseerkraan.bijkomendprobleeminhetregulerenvan dezwartwaterstroomnaarhetvhfwashetslechtfunctionerenvandedebietmeterbijlage stroomsnelheden. Deverstoppingenindedoseerinrichtingwerdenvooreendeelveroorzaaktdoorde zogenaamdevochtigedoekjesinhetzwartwater.erisgeprobeerddezedoekjestegente 41 44

42 44 42 houdendoormiddelvaneenbijdeingangvandezwartwaterputgeplaatstekorf.maardeze hieldookzoveelvandeanderevastebestanddelentegen,datdezevervolgensdagelijks handmatiggeleegdmoestworden.erwerdeenroostervoordedoseerinrichtinginde verdeelputachterdeseptictankgeplaatst.ditleiddetotweertotverstoppingvanhet rooster,waardoorerteweinigzwartwaternaarhetvhfwerdafgevoerd. DeprestatiesvanhetVHF,voorwatbetreftdenitraatverwijderingbijhogerebelastingen, vielentegen.omdieredeniserineenlaterstadium,tegelijkertijdmethetinstallerenvan eennieuweeffluentput,tevenseenrecirculatiepompgeplaatst.hiermeekoneendeelvan hetvhf4effluentwordenteruggevoerdnaardevhf4influentput.volgensinformatieuit andereonderzoekenzouditkunnenleidentoteenbeteredenitrificatie.tijdensdelooptijd waserteweinigtijdomderecirculatieinwerkingtestellenenderesultatendaarvante onderzoeken.voortzettingvandetestenkanhieroveruitsluitselgeven. 7.1 Voorstellentotverbeteringvanhetsysteem OmbijeeneventueelvervolgonderzoekdezwartwaterstroomnaarhetVHFbetertekunnen regulerenzonderdeseptictankteoverbelasten,wordtvoorgesteldomnietachterdeseptic tanktebepalenwelkdeelnaarhetvhfgaatmaarervoor.depompinhet zwartwatergemaalzaldanmiddelseentijdschakelaareenvantevorenbepaalde hoeveelheidzwartwateroverdeseptictankpompen.waarnahetrechtstreeksondervrij vervalnaardegrijs4enzwartwaterverzamelputzalstromenenvandaarviaeenpersleiding naardevetafscheiderenvhf. Hiertoeishetnodigdatdeschuifaanheteindvanhetzwartwateraanvoerrioolopenstaat. Zokanhetwaterdatnietoverdeseptictankwordtgeleid,rechtstreeksnaarhethoofdriool stromen.omervoortezorgendateraltijdeenbepaaldehoeveelheidzwartwater beschikbaarisomnaardeseptictanktepompen,zalerinditriooleenstuwworden aangebracht. Aandeseptictankzelfzullenookverbeteringenmoetenwordenaangebracht.Omte voorkomendatvochtigedoekjesenanderenietafbreekbarezakeninhetvhfbelanden,zal opdescheidingsmuurtussenhet tweedeenderdecompartimenteenroosteroverdegehele breedtevandeseptictankgeplaatstkunnenworden.deverwachtingisdatdezevoldoende waterzaldoorlatenzonderteverstoppen.deeventueelaanwezigedoekjeszulleninhet tweedecompartimentbezinken.deuitlaatvanhetderdecompartimentkanworden verplaatstvanondernaarboven,zodatheteffectievevolumevandeseptictanktoeneemt. Daarmeeookdeverblijftijdvanhetzwartewater,watzalleidentoteengrotereeffectiviteit. DeseptictankinDrielandenheefteeninhoudvan16m 3.Erzalexperimenteelvastgesteld moetenwordenhoeveelzwartwaterdaarinnaarbehorenbehandeldkanworden,ofhoe groothetgewenstevolumezoumoetenzijn. Deverwachtingisdatbijrecirculatievan25tot30%eenmeetbaretoenamevande denitrificatiezalplaatsvinden,zonderdathetleidttothydraulischeoverbelastingvanhet VHF.Hetgenitrificeerdewaterwordtdangemengdmethet(nog)koolstofrijkeaangevoerde water,waardoordedenitrificatiewordtmogelijkgemaakt.ookditzalexperimenteel moetenwordenvastgesteld. Extraenregelmatigevoorlichtingaandebewoners,overdeonwenselijkheidvanhet doorspoelenvanvochtigedoekjesenanderematerialen,isaantebevelen.

43 Bijlage1. HetprojectDeNeWa DelenvanhetafvalwaterprojectDrielandenwerdenuitgevoerdbinnenhetprojectDeNeWa. DeNeWastaatvoorDeutschlandNederlandWateronderzoek.Zieook: hetdenewaprojecthebbenduitseennederlandsebedrijvenenkennisinstellingentwee jaaronderzoekverrichtoptweethema s:desinfectievanziekenhuisafvalwateren riothermie. Behandelingvanziekenhuisafvalwater/zwartwaterhuishoudens Ziekenhuizenlozenhunafvalwaterophetriool.Restantenvangeneesmiddelen, hormoonverstorendestoffen,antibioticae.d.vormeneenbestanddeelvanditafvalwater.in afvalwatervanziekenhuizenwordenookantibioticaresistentebacteriënaangetroffen.de aanwezigheidhiervankanleidentotdebevorderingenverspreidingvanresistentie.rond hetthemaverwijderenvanmedicijnrestenwerdonderzoekgedaan,o.a.hetpillsproject ( antibioticaresistentie,denadruklagmetnameopdesinfectie.devolgendedeelprojecten zijngedefinieerd: Ontwikkelingvanlife4deadsensor(doorBiotrack). Decentralebehandelingvanafvalwatervanziekenhuizen(doorOOWVen DE.ENCON). Desinfectiemetmembraantechnologieenhogefluxozonisatie(doorPharmafilteren Westra). SynergetischedesinfectiemetultrasoongeluidenUV4straling(doorWaterWaves, BrightSparkenEasyMeasure). FluideBedInductiereactor(doorPureGreen,EasyMeasureenWestt). Karakteriseringvanziekenhuisafvalwaterendesinfectiedoormiddelvaninzetvan bacteriofagen(doorwetsus). OnderzoekaanzwartwatervanhuishoudensindewijkDrielanden,gemeente Groningen. DetechnologieënwerdenuitgetestopdedemonstratiesitebijhetAntoniusziekenhuisin Sneek. Riothermie Metriothermie(warmteterugwinninguitrioolwater)bestaatreedsmeerderejaren praktijkervaring,metnameinzwitserlandenduitsland.innederlandisdezetechnieknog nauwelijksontwikkeld,maarmenbegintgeïnteresseerdteraken.binnenhetprojectwordt gekekennaarhetontwikkelenentestenvanbusinesscasesvoorkleinschaligeterugwinning vanwarmteuitderiolering,vervuilingvanwarmtewisselaarsineenzuivelfabriekende ontwikkelingvaneengis4toolomkansrijkelocatiesvoorwarmteterugwinninginbeeldte brengen.hetgrootstedeelvanditwerkpakketwerddoordeduitsecollega suitgevoerd 43 44

44 DedeelnemendebedrijveneninstellingenaanhetDeNeWaprojectzijn: VanDuitsezijde:DE.ENCON,OOWV,IROGmbH,StadtAurich,Ing.büroKann4Dehn. VanNederlandsezijde:Biotrack,WaterWaves,EasyMeasure,BrightSpark, Pharmafilter,Westra,PureGreen,GemeenteGroningen,KWR,Waterbedrijf Groningen,WesttenWetsus. Allendelendeambitieomhunnetwerkuittebreidenendesamenwerkingsmogelijkheden metduitsecollega4bedrijventeonderzoekenenvormtegeven. Bijlage2. Overzichtvandeactiviteiteneninfrastructureleaanpassingen AfvalwaterprojectDrielandenleiddetotveelactiviteiteneninfrastructureleaanpassingen, diehieronderkortwordenweergegeven. DigitaleWaterkaart DegemeenteGroningenendewaterschappenNoorderzijlvestenHunzeenAa swerkenal enigetijdaaneendigitalewaterkaart.alleinstallatiesindrielandenzijntijdenshetproject weergegevenopdezekaart. Illustraties Tijdensdeopeningishetprojectgepresenteerdaanbetrokkenenenomwonenden,onder anderedoormiddelvanillustratiesvanontwerpbureaumaartjesruimte.dezeillustraties wordeninderapportagegebruikt.bovendienwarenzeopbordenafgedruktenhingenter informatieopeenaantalstrategischeplaatsenindewijk. Zwartwaterrioolbewoners Hetzwartwaterriooldatlooptvanafdehuizennaardestraat,isdoordegemeenteineen apartprojectvervangenaangezienhetaanvervangingtoewas.erisgekozenvooreenriool ondervrijverval.ditisopgemeentegrondgeplaatst,waardoordegemeenteweervolledig verantwoordelijkisvooralhetafvalwatervanuitdewijk. Zwartwaterrioolnaput Opdeparkeerplaatsenzijnallestraatkolkenafgekoppeldenlozennuophet oppervlaktewater.vervolgensiseenuitlaatgemaaktophetriool.doorhetdichtdraaienvan deschuifaanheteindevanhetrioolontstaatvoldoendebufferomviadeuitlaatzwartwater tebufferenvoorbehandeling. Zwartwatergemaal Naasthetzwartwaterrioolisopdeparkeerplaatseenzwartwatergemaalineenput aangebracht.zwartwaterwordtopbasisvanhetwaterpeilopgepomptnaardeseptictank. Indezeputwerdhetprojectmetverschillendeproblemengeconfronteerd: 1. Inhetinfluentwerdenveelongeregeldhedenaangetroffenzoalsvochtigedoekjes. VanwegedekansopverstoppingmogenzenietophetVHFkomenendienenzedus tewordenverwijderd.nahetplaatsenvaneenrooster,welkeookverstopping veroorzaakte,iseenpubliciteitsactieonderdebewonersuitgevoerd.ditheefttot eensignificanteverminderingvandeoverlastgezorgd

45 2. Depompinhetgemaalbleektezwaar,hetbrachtmetteveelkrachthetzwartwater indeseptictank.omdetoestroomteregelenisdaaromiseenbypassaangebracht. Septicterp(septictank) Opdeparkeerplaatsisachterhetzwartwatergemaaleenseptictankingegravenmeteen inhoudvan16m 3.Deseptictankisingedeeldindriekamersdieinelkaaroverstromen.De septictankwordtookwel septicterp genoemd,omdathijhalfbovengrondsisgeplaatst. Doordezetebeplanten(opverzoekvandebewoners)lijktdetankenigszinsopeenterp. Natweemeetwekenwasdeverwachtingdaterperetmaal8m 3 zwartwaterbehandeldzou moetenworden.meteenstandtijdvantweedagenzou16m 3 voldoendemoetenzijn. Tijdenshetbeproevenbleekechterdathetdebietzwartwatersomsoplieptot60m 3.Dit leiddetothetvermoedendatnietalleregenwateraansluitingenzijnafgekoppeld.deuitgang vandeseptictankwastelaaggeplaatst,waardoordederdekamergeenwerkinghad. Uiteindelijkisvastgestelddatdeseptictankiederemaandmoestwordengeleegd. Effluentputseptictank Nadeseptictankiseeneffluentputaangebrachtmettweeuitgangen.Deeneuitganggaat naardedoseerkraan.detweedeuitgangnaarhetriool.indeputzijndiversevoorzieningen aangebrachtomhetdoserenteverbeteren.ookiseenroosteraangebrachtomte voorkomendatvochtigedoekjesnaarhetvhfzoudenkunnenkomen. Doseereenheid Oorspronkelijkzouindeeffluentputeendoseerinrichtingwordenaangebracht.Erisechter beslotenomeenapartedoseerkraanmetdebietmeteraantebrengen.deconstructieis kwetsbaar,omdaterkleinedebietengemakkelijkverstoppingopleveren.heteffluentvande doseereenheidloostophetgrijswatergemaal. Grijswatergemaal Inhetgrijswatergemaaliseenextrainlaatgemaaktvoorhetbehandeldezwartwater.Tevens zijndedebietenvanbeidepompenopnieuwvastgesteld.deschuifnaarhetzwartwaterriool stondstandaardopdicht. Persleiding Depersleidingnahetgrijswatergemaalstroomtuitineengemaal.Inditgemaalzijndiverse aanpassingengedaan.eriseenvetafscheidergeplaatstenerzijnaanpassingenaanhet buizenstelselgedaan,omdeturbulentieindeputwaarindevetafscheiderisgeplaatstte minimaliseren. InfluentputVHF NadevetafscheiderisvoorhetVHFeeninfluentputaangebracht.Dezeputwerktals doseersysteemompreciesdejuistehoeveelheidmetdejuistekrachtophetvhftebrengen. Tijdenshetprojectishetbesturingssysteemaangepastaandestandaardvandegemeente. Omdecapaciteittekunnenregeleniseenbypassachterdepompgeplaatst. VerticaalDoorstroomdHelofytenFilter ErisinWaterlandeennieuwVHFgeplaatstvoorhetoudeHorizontaalDoorstroomd HelofytenFilter.HetnieuweVHFwerkt365dagenperjaar,24uurperdagenbehoeftinde winternietmeertewordenstilgelegd.hetvhfisnietingerichtopfosfaatverwijdering

46 EffluentputVHF Dedoordeleveranciergeleverdeeffluentputvoldeedniet.Erisdoordeleveranciereen beterexemplaargeplaatst,waarmeerecirculatievaneffluentmogelijkwerdende monsternamebetergefaciliteerdkonworden. Vloeiveld1 DeoorspronkelijkevloeiveldeninDrielandenzijngeblevenenverwerkennuheteffluentvan hetnieuwevhf. Putteneffluentvloeiveld1 Deputtenaanheteindevanvloeiveld1haddendriefuncties. 1. Bijmengenwijkwateraanheteffluentvanvloeiveld1. 2. Effluentvloeiveld1opbrengennaareenpersleidingrichtingvloeiveld2. 3. Overtolligwijkwaterwegpompennaarbuitendewijk. Functie1iskomentevervallen:erwordtgeenwijkwatermeerbijgemengd. Vloeiveld2 DitvloeiveldligtachterZonlandenloostheteffluentophetwijkwater. Meetputeffluentvloeiveld2 Ditishetmeetpuntwaarheteffluentmoetvoldoenaandevergunning.Deputisopnieuw gangbaargemaakt. Wijkwater Hetwijkwaterstroomtlangzaamdoordewijkenbijeenoverschotstroomthetovernaarde boezembuitendewijk. Vergunning Binnendevigerendevergunningheefthetwaterschapviaeengedoogbeschikkingruimte gegevenomdeinstallatietebeproeven.deproefperiodeliepvan1augustus2014tot31 januari2015.indezeperiodeishetbehandeldezwartewaterstapsgewijsaanhetgrijze watertoegevoegd.ditheefteenduidelijkbeeldgegevenvande(on)mogelijkhedenvanhet totalesysteem.hetaanvragenvandenieuwevergunningisopgepaktdoordegemeenteen buitenhetprojectgeplaatst. Bijlage3. Contactenmetdebewoners Erzijnmeerdereactiesondernomenomeenenanderingoedoverlegmetdebewonerste latenplaatsvinden.inonderstaandoverzichtwordendeactiestoegelicht: Buurtvereniging Website Buurtvereniging Gedurendehetprojectwasercontactmetdebuurtvereniging Drielanden.Inoverlegmethenwerdinformatieende nieuwsbrievenoverhetprojectopdewijkwebsitegeplaatst. Deredactievandewijkwebsiteheeftinoverlegmetdehet buurtbestuurvooreeneigenlinkgezorgd,waaropdeinformatie overhetafvalwaterprojectwerdgeplaatst

47 44 47 Nieuwsbrieven GedurendehetprojecthebbendebewonersvanWaterlandzes nieuwsbrieveninhunbrievenbusontvangen,metdaarinde bijzonderhedenenvoortgangvanhetproject.andere geïnteresseerdenkondendedigitaleversieopdewijkwebsite lezen.ombewonersteontmoeten/sprekenheeftde communicatieadviseurdebrieventelkenszelfinwaterland rondgebracht. Startbijeenkomst Op25juni2013isdestartbijeenkomstgeorganiseerd,met nationaleeninternationalegasten.wethouderjansetonvande gemeentegroningenheeftsamenmeteenvandebewonersde afvalwaterinstallatieindienstgesteld.voordebewonersen andereaanwezigenwaseeninformeelopeningsfeestje georganiseerd.metmuziekenhapjes,maarookmetinformatieve rondleidingenlangsdeafvalwaterstromenendebijzonderenatuur indewijk.behalvedegenodigden,deprojectgroepledenendebij hetprojectbetrokkengemeenteambtenaren,warennaar schatting50bewonersvanwaterlandaanwezig. OmdateropdezelfdedageenDeNeWa4projectbijeenkomstin Groningenwasgeorganiseerd,warenookdezedeelnemers aanwezigbijdefeestelijkeopening. Klankbordgroep Gedurendehetprojectiseenklankbordgroepvanbewonersactief geweest.deprojectorganisatieheefthenmetregelmaat geïnformeerdoverdeontwikkelingvanhetprojectenhen benaderdalserzakenmetbetrekkingtotdebewonersspeelden. Doorhunbetrokkenheidenlokalekenniszijnbepaalde vraagstukkensnelengoedopgelost.voorbeeldenzijn:het honorerenvanhetverzoekomdetijdelijkeonderzoeksunitte bekledenmetplantenenvandeseptictankeen septicterp 4ook metbeplanting4temaken. Degroepbestonduitvijfbewoners,aanheteindenogaangevuld mettweegeïnteresseerde,nieuwewijkbewoners. Deklankbordgroepiszesàzevenkeerbijelkaargeweest. Daarbuitenwasercontactviae4mail. Enquêtes Erzijneentweeenquêtesgehoudenonderdebewonersvan Waterland.Eenaanhetbegineneenaanheteindevanhet project.dezeenquêtesgavenveelinzichtoverdesituatiemet betrekkingtothetafvalwaterinwaterlandendewelkeoverlast bewonerstijdenshetprojecthebbenervaren. Bewonersavonden Erzijndriebewonersavondengeorganiseerd.Tijdensdeze avondenwerdendebewonersgeïnformeerdoverdevoortgang vanhetproject.opeenvandezeavondenhebbenstudentenvan dehanzehogeschoolhunonderzoek Drielandenover20jaar gepresenteerd. Huisbezoeken Naaraanleidingvansignalenzijneenaantalkerenhuisbezoeken gedaanommeerspecifiekeonderwerpentebespreken.eengoed voorbeeldishetbesprekenvandelozingvanvochtigedoekjes.

48 44 48 Informatieborden ErzijninWaterlanddrieinformatiebordengeplaatstmetdaarop uitlegoverdeafvalwaterzuiveringopdiespecifiekelocatie.eén extrabordgeeftinformatieoverdenatuurinenomhet oppervlaktewater. Locatiemanager EenbelangrijkerolwasweggelegdvoordelocatiemanagerJanvan DijkdietevensbewonervanheteersteuurvanDrielandenis. Behalvelidvandeprojectgroepwashijdusookaanspreekpunt vooranderebewoners. Communicatieadviseur Naastdelocatiemanagerwas4gedurendehetheleproject4een vandeprojectgroepledenverantwoordelijkvoordecommunicatie metdebewoners. LustrumDrielanden Tijdenshet20jariglustrumfeestvandewijk,heefteenlidvanhet projectteamdeaanwezigenoverhetprojectverteld.erwasweer eenrondwandelinglangsafvalwaterstromenendenatuur georganiseerd:ruim50geïnteresseerdewijkbewonerswandelden mee.opdeduurzaamheidsmarktwasdecommunicatieadviseur vanhetafvalwaterprojectnamensdegemeentegroningen present,metinformatieoverwaterengroenindestad. Klachten Tijdenshetprojectisgemonitordopaantallenklachten.Bijde gemeentezijntijdenshetprojectgeenofficiëleklachten ingediend.welwarenereenpaarmeldingenoverhetniet zorgvuldigherbestratenvanvoortuinen,waarderioleringwas aangepast.uiteraardzijndezemeldingenmeteenopgepakten opgelost.ookdeopmerkingenn.a.v.deenquêtezijnaangepakt. Speciale.acties. Beheerzwartwaterleiding BijhetontwerpenvanDrielandenindejarennegentigiservoorgekozenomde zwartwaterleidinguitdehuizenineigendomtegevenaandebewoners.dezeleidingende bijbehorendezogenaamde stroomversnellers lagenindegrondvandeeigenarenvande woningen.omhetbeheer(onderhoudenexploitatie)goedtekunnenregelen,zoudende bewonerseenverenigingvaneigenarenoprichten.degrijswaterleidingbleefdanin eigendomvandegemeenteenlagindegrondvandegemeente. TijdenseenvandebewonersavondenbleekdaternooiteenVVEwasopgerichtendatde problemenmetdezwartwaterleidingonderlingwerden opgelost.debewonerswilden graagstoppenmethetbeheervandezwartwaterleiding. Degemeenteheeftin2014en2015dezwartwaterleiding,dietochalvervangenmoest worden,verlegdnaar1,5meteruitdegevelenineigendomgenomen. Huis4aan4huis4actieafvalbakjes Tijdenshetbeproevenvandeinstallatiebleekdatervrijveelvochtigedoekjesinhet afvalwateraangetroffenwerden.voordedunneleidingenvanhethelofytenfilterzoudit rampzaligkunnenworden,vanwegeverstoppingenindatsysteem.deklankbordgroep bedachteenpraktischeoplossing:geefdebewonerseenafvalbakjeomophettoilette plaatsen.

49 Doormiddelvaneenhuis4aan4huis4actie, uitgevoerddoortweeprojectteamleden, kregenallebewonerspersoonlijkeen afvalbakjeaangeboden.meteen informatievestickereneenbegeleidende briefmetuitlegenverzoekom medewerking.deactiebleeksuccesvol:het aantalvochtigedoekjes,enanderezakendie nietinhetzwarteafvalwaterthuishoren, namenmerkbaaraf. Bijlage4. Financiëleaspectenbijeenveranderingindeketen. DevisiezoalsverwoordinhetprojectDuurzaamheidindeWaterketen(ziehoofdstuk2.1) kanleidentotanderetaakverdelingenindewaterketen.hiermeeisinafvalwaterproject Drielandengeëxperimenteerd:dezuiveringstaakvanhetwaterschapistendele overgenomendoordegemeente.hiermeeontstaateennieuwesituatiedieaanleidinggeeft omteonderzoekenofdefinanciëlestromenanderskunnengaanlopen.indezebijlage wordtkortingegaanopdesituatie,zoalsdiewasenhoediequafinanciëlestromenkan worden.deregelgevingwordtkortbenoemdendemogelijkescenario smetgevolgenvoor hetwaterschap,degemeenteendebewonerswordenuitgewerkt.benadruktmoetworden datdezebijlageeententatieveuitwerkingisvaneenonderzoeksvraagbinnenhet sanitatieprojectindrielanden. Devraagis:hoekunnenfinanciëlestromenlopenineennieuwesituatievaneen sanitatieprojecttenopzichtvandehuidige normale situatie.hierbijwordendefinanciële stromentussenwaterschap,bewoners,gemeenteeneventueelderdeninogenschouw genomen.dejuridische(on4)mogelijkhedenzijnnognietmeegenomen. De.uitgangssituatie. Grijswater(ca.17m 3 peretmaal)wordtvan1apriltot1oktoberbehandeldineen helofytenfilterendaarnageloosdophetwijkwater.indeoudesituatiewerdvan1oktober tot1aprilhetgrijzewateronbehandeldgeloosdophetriool.zwartwater(ca.20m 3 per etmaal)werdviaeenapartrioolindebuurtopgevangenengeloosdophetrioolen afgevoerdnaarderwzi.regenwater(ca.5m 3 peretmaal)vandeparkeerplaatsenwerd geloosdophetriool

50 Debewonerswordentweemaalbelast: Rioolheffing:eigenarenvanwoningenbetalenrioolheffingaandegemeente.In2014 bedraagtdeze 136,80perjaar. Zuiveringsheffing:vooriedereaansluitingwordtzuiveringsheffingpervervuilingseenheid (VE)geheven.Voor2014isdat 63,58perVE.Perwoningworden3vervuilingseenhedenin rekeninggebrachtdoorhetwaterschap.ditgeldtalleenvoormeerpersoonshuishoudens. VooreenéénpersoonshuishoudenswordtéénVEinrekeninggebracht. Geraamde.kosten.bewoners.per.jaar.(euro) Aantalwooneenheden 166 Wijktotaal Rioolheffing 136, ,80 VerontreinigingsheffingperVE 63,58 bij3ve 190, ,84 Totaal 327, ,64. Geraamde.hoeveelheid.afvalwater.(m 3 ).voor.waterland. Totaalaantalm 3 peretmaal 42 Aantaletmalen 365 Totaalaantalm 3 perjaaroud Aantalm 3 perwooneenheid 92 Nieuwe..situatie. Grijswater(ca.17m 3 peretmaal)wordthethelejaarbehandeldopeenhelofytenfilteren daarnageloosdophetwijkwater.zwartwater(ca.20m 3 peretmaal)wordthethelejaar behandeldineenseptictankenvermengdmethetgrijswater,behandeldopeen helofytenfilterendaarnageloosdophetwijkwater.regenwatervandeparkeerplaatsen(ca. 5m 3 peretmaal)wordtdirectgeloosdophetoppervlaktewater.erwordtgeenafvalwater geloosdophethoofdrioolenafgevoerdnaarderwzi.metuitzonderingvanhetbezinkseluit deseptictankendeoverloop,indiendeaanvoernaarhetsysteemtegrootis. Erwordtgemiddeld42m 3 peretmaalmindergeloosdophetafvalwatersysteemvanhet waterschap.datisca m 3 perjaar.de5m 3 /dagschoonwaterisverdisconteerdinde VE4prijs,enwordtverdernietmeegerekend.Ditstaatgelijkaan92m 3 perjaarper wooneenheid. Regelgeving. Degemeenteheeftdezorgplichtvoorhetinzamelenentransporterenvanstedelijk afvalwatervolgensart.10.33vandewetmilieubeheer. Alsiemandwoontineengebiedwaareenrioolaanwezigis,isdiegeneverplichtdaaropaan tesluiten(conformbesluitlozingenafvalwaterhuishoudens).deverontreinigingsheffing 50 44

51 betreftookhetlozenvanbehandeldafvalwateropoppervlaktewaterendientgehevente worden. Hetwaterschapheeftdezorgvoordezuiveringvanstedelijkafvalwater,datviahet openbarevuilwaterrioolaaneenzuiveringstechnischwerk(rwzi)wordtaangeboden. Naastdezehelderetaakverdelingkanvolgensart.3.8vandeWaterwetookeenandere taakverdelingwordenafgesproken. Artikel(3.8Wtw Waterschappen+en+gemeenten+dragen+zorg+voor+de+met+het+oog+op+een+doelmatig+en+ samenhangend)waterbeheer)benodigde)afstemming)van)taken)en)bevoegdheden, waaronder(het(zelfstandige(beheer(van(inname,"inzameling"en"zuivering"van"afvalwater. Scenario s. Tweescenario svoordefinanciëlestromenwordenhiernaderbehandeld: a.huidigesysteemhandhaven. b.minderve speraansluiting. Ad.a..Huidig.systeem.handhaven. Deheffingvoordebewonersblijftongewijzigd,omdatervoordebewonersnietsverandert. Degemeentepastdeinstallatieinhethuidigeonderhoudsplanin.Hetwaterschapbespaart behandelingvanafvalwaterindewaterketenvanca m 3 /jr.aangenomenwordtdat dit2ve sperwooneenheidminderkostenvoorhetwaterschapgeeftadcirca ,=. Voordelen(+)ennadelen(4)voorditscenario: + Conformwet4enregelgeving. + Besparingindewaterketen. + Besparingkangebruiktwordenvoorinvesteringenonderzoek. 4 Afsprakenmakenoverdeverdelingvandeopbrengsten. Ad.b..Minder.VE s.per.aansluiting. DegemeenteheftrioolheffingenhetwaterschapverlaagthetaantalVEperwooneenheid tot1ve.ditgeefteeninkomstendervingvoorhetwaterschapengeenvermeerderingvan inkomstenvoordegemeente. Voordelen(+)ennadelen(4)voorditscenario: 4 Isnietconformwet4enregelgeving. 4 Geenbesparingdiekanleidentotinvestering. + Besparingvoordebewoners. N.B.t.a.v.besparingindewaterketen.Besparenindewaterketendoejemaarvooréén ding:voordeuiteindelijkekostenvoordeklant.datdoejedirectbijoptiebenindirectbij optiea.inoptieaishetdevraagofdeburgerditgaatterugzien.bijoptiebishetdevraag oferbijeenanderepartij,degemeente,extrainvesteringskostenkomenteliggen

52 Conclusie. OptieAbiedtgoedemogelijkhedenengeefteenverschuivingvandebudgetteninde waterketen.gemeenteenwaterschapmakenafsprakenoverdeverdelingvande budgetten. Discussie/aanbevelingen. Eenjuridischetoetsisnogessentieel.DitomtekijkenofhetwaterschapwelVE sinrekening kanbrengenvoordienstverleningdiezijnietleveren. Alshetwaterschapnietmag/hoeftteheffen,heeftzijeendervingvaninkomsten.Kunnen dezealslozingsheffingbijdegemeenteinrekeningwordengebracht? Anderzijdsgaatdegemeenteeenverontreinigingsheffingaandebewonersopleggenvoor (1)investeringenbeheerenonderhoudvanhetsanitatieprojectendoor(2)lozingsheffing aanhetwaterschaptebetalen. Degemeentegaatnu,gedurendedepilot,onderhoudskostenbetalen.Ophetmomentdat ergeherinvesteerdmoetworden,kanwordenbeslotendepilottestoppenofcontinueren. Dekostenvooronderhoudenherinvesteringmoetenvooralsnogkomenuithetrioolbudget vandegemeente. Alsjuridischblijktdathetwaterschapmagblijvenheffen,kanwordenbekekenofzijeen deelvanhetexploitatievoordeelkanoverhevelennaardegemeente,voordedoorhaar geleverdeinspanning

53 Bijlage5 Samenstellinggrijswateropverschillendelocaties(bron:Hernandez Leal,2011) 53 44

54 Legenda 89:LMNO - Signalering Schuif i Monsterput N Gemaal N Vetafscheider Verdeelbox Persleiding Zwartwater Zwartwater storing J \ \ \ Waterland B8-1,55m NAP Zonland \ -1,30m NAP \ \ D.19-1,30m NAP Mooiland N Vrijverval - - Vrijverval storing N Grijswater N - Duiker Stuw met terugslagklep Overige hoofdwatergang (tocht) N C.10-1,30m NAP -1,65m NAP Vloeiveld DL 1-1,65m NAP -1,30m NAP D.15-1,20m NAP Vloeiveld DL 2 DL 3-1,20m NAP Persleiding N Vrij verval D18 D16 Persleiding Zwartwater Grijswater A1 Vrij verval B9 B6 B5 Vrij verval Vrij verval C11 C23 A4 i A3 89:LMNO - I II Zwartwater Grijswater A1 A2 A4 Persleiding Vrij verval - III i A22 B.5 i N 89:LMNO A21 B6 B7 II I Septic tank Verticaal doorstromend Helofytenfilter (VHF) C.10 C14 N N i III 89:LMNO Zwartwater B9 Vrij verval Zwartwater B8 I II J Schouwsloot Overige sloot Meetpunt waterschap Septictank Persleiding J Vrij verval C11 C13 C12 Vloeiveld D.15-1,55m NAP 50 % D20 D24 50 % D18 N i 89:LMNO N D17 D16-1,30m NAP A Vrij verval C Gemaal C.11 Situatie I: normale werking, afvoer richting verticaal doorstromend helofytenfilter (VHF) C.10 Situatie II: storing gemaal C.11, gemaal A.1 wordt uitgeschakeld, aanvoer VHF C.10 stopt Situatie III: storing gemaal A.1, bypass VHF en afvoer richting vloeiveld D.15 D Gemaal A.1 Situatie I: normale werking, afvoer naar helofytenfilter Situatie II: storing, afvoer richting riool, schuif B.9 opendraaien in zwartwaterriool Persleiding B Gemaal B.6 Situatie I: normale werking, afvoer onder vrij verval richting Gemaal A.1 Situatie II: storing gemaal B.6 of A.1, afvoer richting hoofdriool, schuif B.9 opendraaien Situatie III: storing schuif B.9, afvoer richting hoofdriool C D A B Waterkaart Drielanden Opdrachtgever: Gemeente Groningen Vloeiveld Helofytenfilter Overzicht watersysteem Drielanden Bebouwing Getekend door: E. Zwolsman Wegen Water Kaart versie: 1.04 Formaat: A1 Datum: Schaal: 1: ,5 Meters Project: 2013/37 Kaartvervaardiging: J en L 54 44

55 ? r D r i e l a n d e n Kentallen per deelgebied Oppervlakte (m 2 ) Wegen (18%) Bebouwing (13%) Oppervlaktewater (totaal) Verticaal doorstromend Helofytenfilter (VHF) Waterland Zonland Mooiland Totaal (12%) 1000 Vloeiveld Vloeiveld Overig (49%) (17%) (17%) (17%) (49%) (10%) (14%) (19%) (58%) (15%) (15%) (16%) (51%) Aantal huizen Geschat aantal inwoners (obv CBS 2012) Drielanden, mei 2014 pagina 1 J en L DATAMANAGEMENT 55 44

56 Gebiedsbeschrijving Kenmerken en ligging De ecologische woonwijk Drielanden is in de jaren 90 aangelegd. De wijk grenst aan de noordkant van de wijk Lewenborg, ten noorden van de stad Groningen. Het wordt omgeven door het gebied Noorddijk. Drielanden bestaat uit de drie deelgebieden Waterland, Zonland en Mooiland. Van deze drie is vooral Waterland bekend vanwege zijn gescheiden afvalwaterinzameling en lokale waterzuivering door middel van een verticaal doorstromend helofytenfilter (VHF) en twee vloeivelden. Waterland bestaat uit 165 huizen waarvan het zwartwater en grijswater apart wordt ingezameld. Op basis van inwonersgegevens van het CBS is een schatting gemaakt van het aantal inwoners. In dit geval 2.45 inwoner per huishouden, wat resulteert in een schatting van 404 inwoners voor Waterland, 355 voor Zonland en 200 voor Mooiland. Tevens is een berekening gemaakt van de toegewezen zuiveringssoppervlakte (m 2 ) per huis in Waterland. Dit is bereikt door de oppervlakte van het verticaal doorstromende helofytenfilter (VHF) en de twee vloeivelden te delen door het aantal aangesloten huizen. Dit resulteert in respectievelijk 6m 2 VHF, 14m 2 vloeiveld1 en 18m 2 vloeiveld2 per huis. Totaal is er voor elk huis in Waterland 38m 2 gereserveerd voor waterzuivering. Bodemopbouw en grondwater De bodemopbouw in het gebied bestaat overwegend uit kleigronden (eerd- en poldervaaggronden). Wat betreft de grondwaterstanden wordt het gebied aangeduid als 'intermediair' d.w.z. dat er zowel perioden met infiltratie als perioden met kwel voorkomen. De drooglegging in het gebied is voldoende om een goede ontwatering te kunnen realiseren. Er zijn geen grondwatergerelateerde problemen bekend. Drielanden, mei 2014 pagina 2 J en L DATAMANAGEMENT 56 44

57 Riolering Drielanden is gescheiden gerioleerd. Zonland en Mooiland beschikken over een DWA en een HWA stelsel. Het regenwater is afgekoppeld en wordt afgevoerd naar omliggend omgevingswater. In Waterland is de riolering verder onderverdeeld. De DWA bestaat hier uit een grijs- en een zwartwater stelsel. Bij alle woningen in Waterland wordt grijs- en zwartwater apart ingezameld en afgevoerd. Het regenwater is net als in Mooiland en Zonland afgekoppeld en wordt afgevoerd naar het omgevingswater. Deze onderverdeling in zwart- en grijswater maakt een efficiëntere zuivering mogelijk en is gunstig voor de functionering van het verticaal doorstromend helofytenfilter (VHF) en de twee vloeivelden. Een uitgebreide uitleg over de functionering van het stelsel volgt in de sectie Installaties en verbindingen. In 2013 is het rioolstelsel in Waterland (gedeeltelijk) vernieuwd. Het bestaande zwartwater riool is verlegd en er hebben enkele wijzigingen plaatsgevonden, voornamelijk bij de huisaansluitingen. Huisaansluitingen zijn zoveel mogelijk uit de voortuinen van de percelen gehaald en verlegd naar een meer centrale locatie onder de wegen. Daarnaast zijn de geïnstalleerde stroomversnellers uit het zwartwater systeem buiten werking gesteld. Deze waren geïnstalleerd om voldoende stroming te houden in het zwartwatersysteem. Helaas bleken deze een averechts effect te hebben en waren ze een bron van verstopping. Hierdoor is besloten ze buiten werking te stellen. Een compleet en gedetailleerd overzicht van de ligging van de riolering in de Drielanden (inclusief type leidingen, exacte ligging en diameters) is te vinden in het ArcReader project. Drielanden, mei 2014 pagina 3 J en L DATAMANAGEMENT 57 44

58 Aan- en afvoer situatie Tijdens een afvoersituatie wordt het water van Drielanden afgevoerd naar het landelijk gebied van de Noorddijk. Vanaf hier wordt het richting poldergemaal gebracht. Omgeving Bij hevige neerslag wordt water eerst in watergangen en vijvers geborgen. Het teveel aan water wordt vervolgens afgevoerd naar het boezemwatersysteem. In het gebied is voldoende ruimte aanwezig om tijdens perioden met extreme neerslag het overtollig water tijdelijk te bergen. De maximale gebiedsafvoer van Drielanden bedraagt ongeveer 56l/s. De totale inlaathoeveelheid bedraagt 9l/s. Gescheiden inzameling zwart- en grijswater in de wijk Waterland. Alle toiletten in de wijk Waterland zijn aangesloten op een zwartwater circuit, waardoor een geconcentreerde afvalwaterstroom ontstaat. Door deze aparte inzameling wordt de relatief schone grijswaterstroom (water afkomstig uit douche en/of keuken) niet onnodig vervuild. Andersom wordt de zwartwaterstroom ook zo min mogelijk verdund om de zuivering zo efficiënt mogelijk te laten verlopen. Om de doorstroming van het zwartwaterriool te bevorderen is het wel noodzakelijk dat een klein gedeelte van het grijswater wordt bijgemengd. Drielanden, mei 2014 pagina 4 J en L DATAMANAGEMENT 58 44

59 Septic tank als voorbehandeling zwartwater Zwart water wordt apart ingezameld en naar de septic tank geleid waar de zware, en meest vervuilende, bestanddelen bezinken. De septic tank is de eerste stap in het zuiveringsysteem Drielanden. Verzamelpunt zwart- en grijswater Uiteindelijk komen de behandelde zwartwaterstroom afkomstig uit de septictank en de onbehandelde grijswaterstroom samen, waarna het richting het verticaal doorstromend helofytenfilter (VHF) wordt gepompt voor verdere zuivering. Drielanden, mei 2014 pagina 5 J en L DATAMANAGEMENT 59 44

60 Schematisch overzicht afvalwaterproject Waterland Het afvalwaterproject Waterland is een initiatief van de Gemeente Groningen en maakt gebruik van Europese subsidieregeling Interreg voor duurzame ruimtelijke en regionale ontwikkeling. Het verticaal doorstromend helofytenfilter en de twee vloeivelden maken deel uit van de natuurlijke omgeving van de Drielanden. De Drielanden liggen in een natuurlijke en waterrijke omgeving waarin het VHF en de twee vloeivelden goed tot hun recht komen. Drielanden, mei 2014 pagina 6 J en L DATAMANAGEMENT 60 44

61 Installaties en verbindingen Locatie A: grijswater gemaal Gemaal A.1 Bij gemaal A.1 komt al het grijswater van Waterland samen met het voorgezuiverde water uit de septictank B.5. Het gemaal pompt dit vervolgens via een persleiding richting vetafscheider C13 en uiteindelijk richting het VHF C.10. Put nr: Fabrikant: Flygt Type: 2x CP 3057 Steady 7 Capaciteit: 9m 3 /uur Jaar van aanleg: 1995 Debietmeter op de persleiding richting VHF Drielanden, mei 2014 pagina 7 J en L DATAMANAGEMENT 61 44

62 Signalering A.2 Eventuele storingen van het gemaal A.1 zijn hier af te lezen en/of te verhelpen. Signalering A.2 staat in contact met Signalering C.12, waardoor bij problemen met gemaal A.1 automatisch ook maatregelen worden genomen verder in het systeem bij gemaal C.11. Bij monsterput A.3 (zie tekening) kan de zwartwaterkwaliteit worden gecontroleerd. Mocht de zwartwaterkwaliteit niet goed genoeg blijken, dan kan worden besloten om de schuiven A.4 en B.9 te openen en al het afvalwater naar het bestaande (zwartwater)riool af te voeren. Drielanden, mei 2014 pagina 8 J en L DATAMANAGEMENT 62 44

63 Locatie B: septic tank Septic tank B.5, gemaal B.6 & signalering B.7 Op de foto de ligging van septic tank B.5, gemaal B.6 en Signalering B.7. Door de verhoogde ligging staat de septictank ook wel bekend als Septic-terp. De septic tank wordt gebruikt als (voor)bezinkingsbassin. Hier bezinken de meest vervuilende stoffen; de zware en vaste bestanddelen van de zwartwaterstroom. De overgebleven en minder vervuilde vloeibare waterstroom stroomt onder vrij verval naar gemaal A.1. Hier komt het samen met de grijswaterstroom en wordt het vervolgens richting VHF C.10 gepompt. Bij een storing of een te slechte waterkwaliteit (gemeten bij monsterput A.21 of A.22), wordt schuif B.9 open gezet en wordt al het afvalwater afgevoerd naar het hoofdriool. Aannemer: Lareco Nederland B.V. Capaciteit: circa 20m 3 Jaar van aanleg: 2013 Website: Drielanden, mei 2014 pagina 9 J en L DATAMANAGEMENT 63 44

64 Gemaal B.6 Bij het inspectieluik van gemaal B.6 is er de mogelijkheid om de inkomende, onbehandelde zwartwaterkwaliteit te meten (monsterput A.21). De waterkwaliteit van de uitkomende zwartwaterstroom kan worden gemonitord in monsterput A.22 (niet op de foto). Put nr: Fabrikant: Flygt Type: CP 3057 Capaciteit: 10m 3 /uur Jaar van aanleg: 2013 Signalering B.7 Drielanden, mei 2014 pagina 10 J en L DATAMANAGEMENT 64 44

65 Signalering B.7, monitoring van Gemaal B.6. Eventuele storingen van het gemaal zijn hier af te lezen en/of te verhelpen. In te toekomst zal deze signalering in verbinding staan met Signalering A.2 waardoor bij calamiteiten schuif B.9. geopend moet worden. Fabrikant: Flygt Type: General Controller FGC-313 Bijzonderheden: In de toekomst: automatische verbinding met signalering A.2. Locatie C: verticaal doorstromend helofytenfilter (VHF) Verticaal doorstromend helofytenfilter (VHF) C.10 Op de foto het verticaal doorstromend helofytenfilter C.10. Dit helofytenfilter is in 2012 aangelegd door de firma BrinkVos water. Het VHF meet ongeveer 22 bij 45 meter en heeft een oppervlakte van 1000m 2. Aannemer: Brinkvos water Capaciteit: 1000m 3 Afmetingen: 45m (L) x 22m (B) x1m (H) Jaar van aanleg: 2012 Type: verticaal doorstromend Toplaag: 10cm gewassen schelpen Filtermateriaal: 80cm filterzand Onderlaag: 10cm gewassen schelpen Website: Drielanden, mei 2014 pagina 11 J en L DATAMANAGEMENT 65 44

66 Detailfoto van de toplaag van VHF C.10. De toplaag van 10cm bestaat uit schelpen en riet, de ondergrond uit filterzand. Het VHF heeft een dikte van ongeveer 1 meter waarin een netwerk van verdeelbuisjes ligt waardoor afvalwater wordt geleid. Verticaal doorstromend helofytenfilter (VHF) C.10 (detail) Gemaal C.11 Inspectieluik van het gemaal C.11. Vanuit hier wordt het afvalwater het VHF ingepompt. Eventueel is hier ook de kwaliteit van de inkomende waterstroom te meten. Gemaal C11 Put nr: Fabrikant: Homa Type: TP 70 Capaciteit: 9m 3 /uur Jaar van aanleg: 2013 Drielanden, mei 2014 pagina 12 J en L DATAMANAGEMENT 66 44

67 Signalering C.12 Signalering C.12, monitoring van Gemaal C.11. Eventuele storingen van het gemaal zijn hier af te lezen en/of te verhelpen. Vetafscheider C.13 (Duikersloot) Inspectieput van de vetafscheider C.13. Aanwezig vet in het afvalwater wordt hier verwijderd zodat er geen verstoppingen in het VHF en/of vloeiveld kunnen ontstaan. Drielanden, mei 2014 pagina 13 J en L DATAMANAGEMENT 67 44

68 Monsterput C.14 Detailfoto van monsterput C.14. Al het gezuiverde afvalwater uit het verticaal doorstromend helofytenfilter stroomt door deze put. Door hier monsters te nemen, kan de waterkwaliteit en hiermee de werking van het VHF worden gecontroleerd. Locatie D: vloeivelden Vloeiveld D.15 Overzichtsfoto van het eerste vloeiveld. Het voorbehandelde afvalwater stroomt vanuit het verticaal doorstromende helofytenfilter C.10 onder vrij verval richting het vloeiveld. Het vloeiveld bestaat voornamelijk uit riet en heeft een oppervlakte van ongeveer 2300m 2. De dichte rietbeplanting zorgt ervoor dat het afvalwater verder wordt gereinigd. Drielanden, mei 2014 pagina 14 J en L DATAMANAGEMENT 68 44

69 Vloeiveld D.15 Inlaat aan het begin van het eerste vloeiveld D.15. Water afkomstig van het VHF C.10 stroomt hier het vloeiveld in. Het streefpeil bedraagt -1.65m NAP. Vloeiveld D.15 Uitlaat aan het einde van het vloeiveld D.15. Hier kan tevens de actuele waterstand worden gemeten. Drielanden, mei 2014 pagina 15 J en L DATAMANAGEMENT 69 44

70 Vloeiveld D.15 Detailfoto van de uitlaat van het eerste vloeiveld D.15. Het water stroomt via vrij verval en door het rooster richting gemaal D.18. Het streefpeil bedraagt -1,65m NAP. Oppervlakte: 2300m 2 Afmetingen: 180m (L) x 15m (B) (gemiddeld) Filtermateriaal: Riet Streefpeil: -1,65m NAP Gemaal D.16, D.18 en monitoring D.17 Overzichtsfoto van de gemalen D.16 en D.18 inclusief monitoring D.17. Door middel van twee toegangsluiken zijn de gemalen bereikbaar en kan de waterkwaliteit worden gemonitord (monsterput D.20). Drielanden, mei 2014 pagina 16 J en L DATAMANAGEMENT 70 44

71 Put nr: Gemaal D.16: Functie: bijmengen wijkwater (vijverpomp) Fabrikant: Flygt Type: CP 3085 MT Capaciteit: 25m 3 /uur Jaar van aanleg: 1994 Gemaal D.18: Functie: doorpompen naar vloeiveld 2 (rondspoelpomp) Fabrikant: Flygt Type: CP 3067 HT Capaciteit: 38m 3 /uur Jaar van aanleg: 1994 Stuwput met automatische inlaatvoorziening D.24 Duiker met stuw en terugslagklep. Het waterpeil van de Drielanden wordt geregeld door de duiker met stuw en automatische inlaatvoorziening D.24. Het streefpeil binnen de Drielanden is -1,30m NAP. Bij een hoger peil zal via de stuw worden geloosd op het omgevingswater. Bij een te laag waterpeil (beneden de -1,55m NAP) dan wordt via de automatische inlaatvoorziening (terugslagklep) omgevingswater ingelaten om ervoor te zorgen dat het waterpeil binnen de Drielanden op niveau blijft. Stuwdrempel: db = 1.00 meter (?), dh = NAP -1,30m Inlaatvoorziening: terugslagklep < -1,55m NAP Drielanden, mei 2014 pagina 17 J en L DATAMANAGEMENT 71 44

72 Monsterput D.20 (gemaal D.16 ook zichtbaar) Inspectie- en monsterput D.20. De waterkwaliteit kan hier worden gemeten. Monitoring D.17 Monitoringskast D.17. Eventuele storingen van het gemaal D.16 of D.18 zijn hier af te lezen en/of te verhelpen. Drielanden, mei 2014 pagina 18 J en L DATAMANAGEMENT 72 44

73 Vloeiveld D.19 Overzichtsfoto van het tweede vloeiveld, vloeiveld D.19. Het vloeiveld bestaat uit riet en heeft een oppervlakte van ± 3000m 2. De rietbeplanting in het tweede vloeiveld zorgt voor een verdere en laatste reiniging voordat het op het wijkwater wordt geloosd. Het streefpeil bedraagt -1,20m NAP. Oppervlakte: 3000m 2 Afmetingen: 200m (L) x 15m (B) (gemiddeld) Filtermateriaal: Riet Streefpeil: -1,20m NAP Drielanden, mei 2014 pagina 19 J en L DATAMANAGEMENT 73 44

74 Film*over*Afvalwaterproject*Drielanden,*in*opdracht*van*de*gemeente*Groningen:* (door*jeen*de*vos*producties) 74 44

75 Colofon Dezeeindreportageismedetotstandgekomendoormedewerkingvanbetrokkenenen projectteamledenvanafvalwaterprojectdrielanden: DebetsBV GemeenteGroningen JvDAdvies&Ondersteuning MalissaOudeSogtoen RJvOManagementperspectief STOWA VeldhuisCommunicatie&Projectorganisatie WaterschapNoorderzijlvest WLN Leveranciers. EcologischhovenierbedrijfKlavertjevier GlobalWetlandsBV(voormaligBrinkvos) JeendeVosProducties JenLDatamanagement Lareco StudioMARCHA Tauw Speciale.dank.aan:. AllebewonersvanWaterland BuurtverenigingDrielanden KlankbordgroepWaterland Mede.gefinancierd.door.Interreg

76 Unterstütztdurch/Medemogelijkgemaaktdoor