Participatiesamenleving versus verzorgingsstaat

Transcriptie

1 Socrateslezing2november2014,doorEvelienTonkens,hoogleraar burgerschapenhumaniseringvaninstitutiesenorganisatiesaande UniversiteitvoorHumanistiek,Utrecht Departicipatiesamenlevinginhumaan? Departicipatiesamenleving,wiezoudaartegenwillenzijn?Wieisernutegen eensamenlevingwaariniedereeneenbijdragekanleveren?waariniedereen kandeelnemenaanhetmaatschappelijkverkeer?toenruimeenjaargeledende participatiesamenlevingwerduitgeroepen,wasikdusmeteenenthousiast.ja, latenweeindelijkeenszorgendatiedereenvolwaardigmeekandoen!duslaten wedetermnietcynischterzijdeschuiven,maarhemuiterstserieusnemen. Nu,eenjaarverder,betwijfelikofhetnogzinheeftomde participatiesamenlevingzoteomarmen.wantveelbeleiddatonderdevlagvan departicipatiesamenlevinggemaaktwordt,leidthelemaalniettotmeer participatie,endatlijktnieteensdebedoeling.integendeel:veelonbetwist participatiebevorderendbeleidwordtonderdevlagvande participatiesamenlevingdenekomgedraaid.tallozebibliotheken,zwembaden, buurthuizen,verzorgingshuizen,zorgboerderijenenbeschermdewerkplekken verdwijnen.ofzewordenforsduurderendusmindertoegankelijkzoalsgebeurt metthuiszorg,kinderopvangenstudiefinanciering.alsditzodoorgaat,zullende termenparticipatieenparticipatiesamenlevingstraksnogvoornamelijkcynische reactiesoproepen,zoalsookinengelandisgebeurdmetdetermbigsociety. Maarinplaatsvanditteveroordelenwiliklieverproberentebegrijpenhoedit mogelijkis.hoekanhetdateronderdevlagvanparticipatiezoveelantiparticipatiemaatregelenwordengenomen?watwordterdaneigenlijkbedoeld metparticipatie? Participatiesamenlevingversusverzorgingsstaat Indetroonredevan2013zettedekoningdeparticipatiesamenlevingnog tegenoverde klassieke verzorgingsstaat.dieterm klassiek suggereerdedater eenalternatieve,nietklassiekeverzorgingsstaatmogelijkisdiejedanook participatiesamenlevingzoukunnennoemen.maardeparticipatiesamenleving blijktgeenaanjagervooreendiscussieovereenalternatieveverzorgingsstaat, integendeel.watonderdevlagvandeparticipatiesamenlevingwordtbepleit,is

2 watdeverzorgingsstaatnujuistnietregelt:mantelzorg,vrijwilligerswerk, burenhulp,burgerinitiatieven,zorgcoöperaties.dekoninklijkesuggestievande participatiesamenlevingalsalternatiefvoorde klassiekeverzorgingsstaat was misschienweldelaatstestuiptrekkingvangeloofineenalternatieve verzorgingsstaat.departicipatiesamenlevingwerdgeenalternatieve verzorgingsstaat,hetwerdhetalternatiefvoordeverzorgingsstaat. Kritiekopdeparticipatiesamenlevingisnietnieuw.Diedateertalvandejaren tachtigvandevorigeeeuw.maartotvoorkortwarendiekritiekenredenomde verzorgingsstaatteverbeteren.hetnieuwevandeparticipatiesamenlevingis datdezelfdekritieknuredenisomdeverzorgingsstaatteverlaten.pogingenom deverzorgingsstaatteverbeterenwordenopgegeven,hetheilwordtnu daarbuitengezochtengevonden. Datiseenmajeureveranderingdienauwelijksopverzetstuit.De participatiesamenlevingisgeenobjectvangrotekritiek,integendeel.alomgaat menermeeaandeslag,somsslechtsbraaf hetkannietanders maarvaakook enthousiast.hoekandat?hoekanhetdatwezogemakkelijkbereidzijnde verzorgingsstaatteverlaten? Wezijndaartoebereid,zozalikbetogen,doordatweformelearrangementenen verbanden(waaruitdeverzorgingsstaatisopgebouwd)zijngaanwantrouwen. Wevoelenonsmachteloosomformeleverbanden groteorganisaties, instellingenenbedrijven,depolitiek,europa tebeïnvloeden.wehebben geleerdomonszelfalsmondigtezien,maarwevoelenonsmachteloosnaar vrijwelalleinstellingenenorganisatieswaarwemeetemakenhebben,ofhetnu onzewerkgeveris,deschoolvandekinderen,desupermarkt,de woningbouwcorporatieofdepolitiek.wewantrouwenformeleverbanden,en stellenonsvertrouwenininformele. DitisbijvoorbeeldgoedtezieninhetboekVooruitvandeWiardi Beckmanstichting.Indeinterviewsmetgewonemensenkomtdie machteloosheidduidelijknaarvoren.vooraldeeigenarbeidsorganisatieisvoor veelmenseneenbronvankritiek,frustratieenergernismaarvrijwelniemand heefthetideedezetekunnenbeïnvloeden.menbeginterooknietaan.hetheil wordtgezochtinhetinformele:inhetpriveleven,indevolgendevakantie. Opdezemachteloosheidenditwantrouwenhaaktdeparticipatiesamenleving aan.departicipatiesamenlevingisgestoeldopditbasispatroonvanwantrouwen informeelenvertrouwenininformeel.departicipatiesamenlevingverteltons datonswantrouwenterechtisenbelooftonsbloeivanhetinformele. Dekritiekopdeverzorgingsstaatismetdeparticipatiesamenlevinggeenreden meertotverbetering,hetisredentotverlating.ikloopvijfvandieoude kritiekenopdeverzorgingsstaatendenieuwebeloftenvande participatiesamenlevingevenmetulangs. Duur

3 Deeersteoudekritiekluidtdatdeverzorgingsstaatteduurisgeworden.Alsinds dejarentachtighorenweditenalsindsdietijdwordtgeprobeerddekostente beteugelen.bijvoorbeelddoorselectieveretoekenningendoorstrengere controleoptoekenningenuitgaven.diepogingenwarenweinigsuccesvol:de kostenblevenstijgen.datwassteevastredenvoornieuwemaatregelen,maar hetwasnooitredenomdeverzorgingsstaatzelfterdiscussietestellen. Datverandertmetdeparticipatiesamenleving:nuwordtdepogingtot kostenbeheersingvandeverzorgingsstaatopgegeven.deverzorgingsstaatisnu eenmaalteduur,kostenbeheersingluktniet.wegaanhetdusovereenheel andereboeggooien.nietgoedkopermaargratis.wegaanonsheilnuzoekenin gratisdienstverlening.inkostenloze,informelealternatieven,zoalsmantelzorg, vrijwilligerswerkenburenhulp.kortom:wantrouweninformele arrangementenenvertrouwenininformele,gratisvoorzieningen Passief,lui,calculerend Detweedeoudekritiekopdeverzorgingsstaatluidtdatdezemensenpassief,lui, encalculerendmaakt.totvoorkortwasditeenredenomdeverzorgingsstaat meeractiverendtemaken.bijvoorbeelddoorbeperkingvandehoogtevan uitkeringen,endoormensenmeteenuitkeringsnellerterugtegeleidennaarde arbeidsmarkt. Metdeparticipatiesamenlevingwordtopgegevendatformelearrangementenzo ingerichtkunnenwordendatzemensenactiveren.deanonimiteitende bureaucratievandeverzorgingsstaatzettennueenmaalaantotluiheiden passiviteit,isnudegedachte.datgebeurtgauwmensenhunproblemenbijeen loketkunnenneerleggen.inplaatsvanbijeenloketmoetenmensenvoortaan aankloppenbijfamilie,burenenvrienden.ininformelekringkunnenmensen nietparasiterenopanderen,datlatendieanderenechtniettoe.naardesociale dienstofdeindicatiestellervandezorgvoelenzegeenverplichtingomzoveel mogelijkzelftedoen,naarfamilieenvriendenzullenzedatwelvoelen.de beloftevandeparticipatiesamenlevingisdatineigeninformelekringklaplopen indekiemgesmoordwordt.ookhierzienweduswantrouwenjegensformele arrangementenenvertrouwenininformele. Bureaucratischblokaanhetbeen Dederdeoudekritiekluidtdatdeverzorgingsstaatbureaucratisch, paternalistischenbedillerigisenheteigeninitiatiefverstikt.deverzorgingsstaat miskentheteigenoordeelsvermogenvanburgersensmoorthuninitiatief.op frisse,inspirerendevernieuwendeideeënreageertdeoverheidmeteendoolhof vanloketten,formulieren,regelsendoorkiesnummers.langetijdisgeprobeerd diteuvelteverbeteren,bijvoorbeelddoormeermarktwerkingteintroduceren binnendeverzorgingsstaat,ofdoorbureaucratiebestrijdingsprojectenals de paarsekrokodil enhetinstallerenvaneenadviescollegevoorbestrijdingvan administratievelasten(actal).

4 Metdeparticipatiesamenlevingwordtdiestrijdtegenbureaucratiseringvande verzorgingsstaatopgegeven.formelearrangementenzijnnueenmaal bureaucratisch,daarhelptgeenlievemoederaan.hetenigealternatiefis:het zelfinformeelregelen.kleinschalige,informeleinitiatieven.waarmensenelkaar kennenenregelsencontrolenietnodigzijn.waarjevandaagietskunt bedenkenenhetmorgenmeteenkuntuitvoeren.waarjeweerenergiekrijgt, waarmensenelkaarweerinspirereninplaatsvancontroleren. Tochnieteerlijk Eenvierdeoudekritiekopdeverzorgingsstaatisdatdezeweliswaarvia bureaucratischeproceduresprobeertgelijkegevallengelijktebehandelen,maar datnietlukt:erblijftwillekeur.deeenkrijgttochmeerhulpdandeandere. Informaliseringbetekentookhier:afscheidvandepogingenditteverbeteren. Aaninformelehulpstellenweimmersnietdeeisdatdieeerlijkis.Informeel wordenmensenongelijkgeholpen,deoverheidverdeeltditnietenisdusook nietaansprakelijk. Gebrekkigeburgerbetrokkenheid Delaatsteoudekritiekopdeverzorgingsstaatdegebrekkigezeggenschapvan burgersbijdeontwerpenbijsturingervan.alvanafeindjarenzeventigisdie betrokkenheidgezochtinformeleorganen,vanondernemingsraad, cliëntenraad,bewonersraadenwmo raad.eensubstantieledemocratisering.er bleefookkritiek:hoeveelhebbendezeradenencommissiesnuechttezeggen? Enhoerepresentatiefzijnhunoordeleneigenlijk,gezienhetfeitdathetmeestal dezelfdeparticipatie elite,vaakooknogzondermandaatvaneenachterban?tot voorkortwerdgeprobeerdomdezeformelearrangemententeverbeteren,en aantevullenmetnieuwe,zoalsreferendaenformeleburgerinitiatieven die burgersgelegenheidgevenomeenvoorstelopdeagendavandegemeenteraad tezetten. Departicipatiesamenlevinggeeftverbeteringvanformelezeggenschapopen zoektbetrokkenheidindeinformelesfeer.wegmetradenencommissiesmet hunpapierenadviezenenprocedures.gewoonparticiperendoortedoen.geen inspraakavondwaaropiedereenmagkomenklagenoverheroinespuitenen zwerfafvalinhetplantsoenenmaatregelenmageisen,maar:hetinformeelzelf oplossen.zelfsamendatplantsoenschoonmakenenomtoverenineen buurtmoestuin.nietklagendatervoorjongerennikstedoenismaarzelfeen sportdagorganiseren.geenwoordenmaardaden.deregeringnoemtditdoedemocratie.deregeringbepleitindenotadoe democratieuit2013datburgers rechtstreeks zondertussenkomstvaneenoverheid oplossingenvoor maatschappelijkekwestiestotstandbrengen en opkleinereschaaleigen organisatiesinhetlevenroepen. Ineigenkring, nietviadeomwegvaneen volksvertegenwoordiging.

5 Gevolgenvoordepraktijk Departicipatiesamenlevingwordtdusnietgedragendooreenstrevennaar volwaardigeparticipatie.departicipatiesamenlevingontleentzijnbetekenisaan detegenstellingmetdeverzorgingsstaat.dietegenstellingdraaitominformeel versusformeel.omwantrouwenjegensformeleorganisatieenvertrouwenin informele. Watbetekentditvoordepraktijk?Watbetekenthetvoordemensendieopde verzorgingsstaataangewezenwarenennunaarhetinformelecircuitworden verwezenendegenendiedaargeachtwordenactieftezijn Erzijnomtebeginnenzekerpositievegevolgenvandeinformalisering. Informeleburgerinitiatievenzijnopzichnietnieuw allerleigroepjesen actieclubjesvanafdejarenzeventigkunjeonderdienoemerscharen, maarze krijgennuwelmeerruimteenaandachtvanpolitiek,bestuurenmedia.alsje vijftienjaargeledeneenstraatschoonmaakdag,buurtfeest,energiecooperatieof burenhulpcentralewildenoprichten,liepjealsneltegeneenmuurvanregelsop enkonjejedaarovernergensbeklagen.nuwordenambtenarengetraindom enthousiastmeetedenkenenjetehelpen.(evengoedloopjevaaknogsteeds tegeneenmuurvanregelsop,maardatisnueenlegitiemeklachtwaarjegehoor voorkuntkrijgen.)datiseenduidelijkevooruitgang. Tweedepositievegevolg:ookmantelzorgerswordenveelmeerserieus genomen.zo nvijftienjaargeledenhaddenmantelzorgersvaaknietstezeggen overvoorhunfamilie.erwasweinigaandachtvoorhunkennisenookvoorhun eigennodenenbehoeften.nuzijzoveelbelangrijkerwordengeacht,wordenzij ookmeergezienengehoord. Derdepositievegevolg:erisookveelmeeraandachtvoorvrijwilligers:voorwie zijzijn,watzenodighebben,waarzewelbijvarenenwaarbijniet.hoejegoede omstandighedenvoorzekuntcreëren,zodatzelangerblijven Problemenenrisico s Totzoverdepositieveaspecten.Informaliseringbrengtookveelproblemenen risico smetzichmee. Teneerste:hetgrotereberoepopmantelzorg,vrijwilligerwerkenburenhulp heeftcontra emancipatoireeffecten.hetisaldannietbedoeldantiemancipatiebeleid.deverzorgingsstaatmaaktevanveelonbetaald vrouwenwerkbetaaldvrouwenwerk.departicipatiesamenlevingdraaitdit weerom:betaaldebaneninzorgenwelzijndievoornamelijkdoorvrouwen bezetwerden,makenplaatsvoormantelzorgenvrijwilligerswerk.vooralveel vrouwenkrijgentemakenmetverliesvanwerk,groterberoepopzorgvoor familie,burenenvrienden,groterberoepophenalsvrijwilliger.gevolgis grotereongelijkheidtussendeseksenintermenvanzorgtakeneninkomen.

6 Tentweede:deinformaliseringversterktookongelijkheidintermenvanklasse enetniciteit.immers:mensenmetgeldkunnenuiteigenportemonneealle dienstenvandeverzorgingsstaatopdemarktterugkopen.aanhenkande participatiesamenlevingdusgemakkelijkvoorbijgaan.erontstaataleenmarkt voorallerleiprivediensten,zoalsdinst.nl.erontstaatookeengrijscircuitvan bejaardenau pairs:vrouwenuitoost EuropaofZuid Amerikadiehun hulpbehoevendefamilieledenverlatenomhiergeldteverdienenalsau pairvoor eendementebejaarde.initaliezijndateral1,5miljoen. Informaliseringvanpubliekevoorzieningen doorzelfbeheervanbijvoorbeeld buurthuizenenspeeltuinen versterktookkliekvormingenuitsluitingvan derden,zobleekuitonsonderzoek Kunnenwedatnietaanvrijwilligers overlaten.dezepubliekevoorzieningenwordendaardoorminderpubliek. Tenderde:hetgrotereberoepopvrijwilligersbedreigtookdestabiliteitvan voorzieningen.jarenlangloyalevrijwilligershakensomsafvanwegetegrote verantwoordelijkheid,zobleekhetzelfdeonderzoek. Ininformelesfeer,niet gehinderddoorneutralefigurenenprocedures,kunnenconflictensnel escaleren.oudersenkindereninspeeltuinenbijvoorbeeldaccepteerdenhet gezagvaneenvrijwilligerniet: Ikhoefnietnaarjouteluisteren:jijwerkthier niet! Eninbuurthuizenkondenkleineergernissenovergebruikvanruimtesen sleutelssneloplaaienenleidentotforseaanvaringen. Tenslotte:deinformaliseringvraagtookveelvandemensendiegeholpen worden.zijmoetenzichdoornaastenwillenlatenhelpen,enzijmoetenookde moedhebbenomdittevragen.ditkanheelbezwaarlijkzijn.zekerineen samenlevingwaarinmensendecennialanghebbengehoorddatzijautonoomen zelfredzaammoetenzijn,roeptafhankelijkheidverlegenheidenschaamtezo ontdektenonderzoekersalsellengrootegoedenlilianlinders Vertrouwen Wantrouweninburgerseninstitutiesmaarookhongernaarietsofiemandomte vertrouwenvormendusdestillekrachtenachterdeparticipatiesamenleving. Deverdelingvanvertrouwenenwantrouwenvolgteensimpeldichotoom schema:wewantrouwenhetformele,grootschaligeenanonieme,enwe vertrouwenhetinformele,kleinschaligeenpersoonlijke.wewantrouwen publiekeorganisatiesenhunmanagers,nietindelaatsteplaatsomdatzeons wantrouwen,getuigehoezeonsmetregistratiegeneuzelvanonswerkhouden. Wewantrouwenbestuurders zakkenvullers!.wewantrouwenanonieme medeburgersdiealsfreeridersenklaplopersvanonzebelastingcentenverwend worden.wewantrouwenallegrotecollectieveinstitutiesenorganisatiesdie doorhunschaalanoniemzijn:zijkennenonsnietpersoonlijk,wijkennenhen niet.westellenonsvertrouweninpersoonlijke,informeleofhalfformele verbanden. Duswewantrouwenwoningcorporatiesmaarwevertrouwendehuismeester diebijdecorporatieindienstis.wewantrouwenmultinationalebedrijvenmaar

7 wevertrouwendebuurvrouwdiedaarwerkt.wewantrouwengrote ontwikkelingsorganisatiesmaarwegevengulgeldaandecollegadiesindshaar reisinafrikageldinzameltvoordateneschooltje.wewantrouwenpolitieke partijenenvakbonden,depolitiek,deregeringeneuropa,waarzeonsniet kennenenwijhenniet,maarwevertrouwendebuurtvereniging,marktplaats ookvrijinformeel,gebaseerdoppersoonlijk1op1contact.wewantrouwen productenvanmultinationalebedrijvenwantjekuntnietwetenofdiegeen voedselgenetischmanipuleren,degrondvervuilenenarmeboerenuitbuiten; maarwevertrouwenopdekrommepokdaligekomkommervande buurtmoestuin.enwevertrouwenairbnb omdatwehetnietzienalseen multinationaalbedrijfmaaralternatiefdaarvoor,alsalternatiefvoorgrote mondialehotelketens:eeninformeelcontactopeigenvoorwaarden. Terugtrekkendeburgers Hetenergiekeverhaaloverdeparticipatiesamenlevingisdustegelijkertijdeen somberverhaalovercollectievearrangementen.eenverhaaloverde terugtrekkendeoverheidenterugtrekkendeburgers.gebaseerdopeen systematischedisbalansinonswantrouwenenvertrouwen. Departicipatiesamenlevinggaatonsindateenzijdigevertrouweninhet informeleongetwijfeldteleurstellen.indeinformelesfeerkrijgencorruptie, nepotisme,ongelijkheidenwillekeurallekansen,zoleertonsdesociologievan MaxWeber.Omdietebestrijdenhebbenwedebureaucratieuitgevonden. Controleerbareprocedures,gelijkebehandelingzonderaanziendespersoons, duidelijkehandhaafbareregelszijnallemaalvergetendeugdenvan bureaucratieën. Bijmassaleinformaliseringontstaanooknieuwerisico s.watgaanwedoenals dieovereenpaarjaardevoorpagina svandekrantbeheersen?wanneer sommigemensenveelhulpkrijgenmaaranderenongezienverkommeren? Wanneersommigebehulpzameburennietalleenhelpenmaarhunburenook financieelonderdrukzetten?alssommigevrijwilligersseksuelebijbedoelingen hebben,enschimmelsindebuurtmoestuindebejaardenindebuurtziekmaken. Gaanwedanonsvertrouweninhetinformeleenkleinschaligeooknog opzeggen?ofgebeurtdatvanzelf,doordatwebijelkincidentmeercontroleen toezichtgaaneisen preciesdeoorzaakvanonswantrouweningrote collectieven?gaanweookdeinformelesfeerdusdanigaancontroleen verantwoordingonderwerpenalswaarmeewepubliekeinstellingenvanons vervreemdhebben?meteeneenzijdigvertrouweninhetinformelekoerstde participatiesamenlevingslechtsaanopvolgendeteleurstellingendevolgende golfvangeschondenvertrouwen,wanneerookinformeleverbandennietheilig blijken. Hoewel?

8 Latenweonsvertrouwendusbetertespreidenenbijproblemenzoekennaar oplossingendievertrouwenherstelleninplaatsslechtstijdelijkverplaatsen. Datbegintmeteenreëlereblikopdeverhoudingtussenformeeleninformeel. Veelgeprezeninformeleinitiatieven,vandezorgcoöperatietotenmetde buurtmoestuin,wordenmeestalvoorgesteldals pure vrijwilligeinitiatievenvan enkelegepassioneerdevrijwilligers.vaakiserechterfinanciëleen beleidsmatigesteunvandeoverheidofwelzijnswerk.opbouwwerkersen ambtenarenrennenzicherhetvuurvooruitdesloffen.alsheteenwatgroter initiatiefis,ishetmeestalnietgeheelopvrijwilligebasis.zzp ersopzoeknaar eenbetaaldeklusinmoeilijketijden,doenvaakeengrootdeelvanhetwerk,heel ofhalfbetaald. Prima.Allen:hunbelangrijkebijdragewordtnuvaakmiskendofweggemoffeld. Daardoorkanheteenzijdigevertrouweninhetinformelekanblijven,evenals hetwantrouweninhetformele.datleukesportprojectvanvrijwilligersvoor kinderenindebuurtiseenprojectvanwerklozesportleraaropzoeknaarwerk eninkomen.zokenikookeenkunstenaardieprachtigekunstprojecteninde openbareruimterealiseertmaardatalleengedaankrijgtwanneerzeeen getatoueerdeofgehoofddoektewijkbewonervindtdiezichvoordoetalsde officiëleinitiatorvanhaarprojecten. Datisnietalleenomslachtigenhypocriet,maarhetmiskentookwaarde vernieuwendeenkrachtigeparticipatietevindenis,namelijkindecombinatie vaninformeleenformeleorganisatievorm.hetisookdezecombinatiedieop langetermijnhetmeestvertrouwengenereert. Inonderzoekoverburgerinitiatievendatikdeafgelopennegenjaarmetdiverse collega shebverricht,bleekdatinitiatievenhetmeestsuccesvolwarenenhet meestevertrouwengenereerdenwanneerzijhulpkregenvanoverheidof welzijnswerk.dedeelnemersaanzulkegeholpeninitiatievenkregendankzijdie hulpookmeervertrouwenoverheid,welzijnswerkenwoningbouwcorporaties. Hoemeerzemethentemakenkregen,destemeergroeidehunvertrouwen.Ook hunvertrouweninmedebewonersenbewonersorganisatiesnamtoe. Deoplettendetoehoorderheeftalopgemerktdatikdepositieveaspectenvan informalisering(dieikeerdernoemde)allemaalalgingenovergoedeinteractie. Erismeeraandachtvoormantelzorg,vrijwilligerswerkenburgerinitiatieven,zei ik.erzijnernuallerleilokettenendienstenvoormantelzorgers;enambtenaren wordengetraindomburgerinitiatievenserieustenemen.indievoorbeeldenis steedssprakvaninteractie.waarmeeikwilzeggen:depositieveaspectenvan informaliseringzijnafhankelijkvaneengoedeinteractiemetoverheid, maatschappelijkeorganisatiesenpolitiek. Spreiden Hetisdusnietalleeneerlijkermaarookveelbelovenderomonsvertrouwen betertespreidenoverformeleeninformeleverbanden.inplaatsvantevluchten ininformaliseringmotenwedusdevraagstellen:watkunnenformeleen

9 informeleverbandenbetekenen?erzijnveelformeleverbandennodigom participatiemogelijktemaken.duidelijkeverkeersregels,fondsenengeldpotjes, behulpzameambtenarenensociaalwerkers:zespelenallemaaleenbelangrijke rol,ookbijdieschijnbaarspontaneburgeriniatieven.datkunnenwemaarbeter erkennen,dankunnenweookkijkenwaarzeechthelpenenwaarze (onbedoeld)tochindeweglopen. Veelproblemenlatenzichnietinformeeloplossen,envereisenformele verbanden.hetklimaatprobleembijvoorbeeldkunjenietlokaaloplossenlokale burgerinitiatievenvoorwind ofzonne energieindebuurt.maarzulke initiatievenkunnenmensenlokaalbewustmakenvanhetklimaatprobleem waardoorzeookmeerbelangstellingkrijgenvoordevraaghoewedithetop Europeesniveauopkunnenlossen. Alsweonsvertrouwenvoortaanstellenincombinatiesvanformeelen informeel,moetenweonzekritiekopformeleverbandenmeerserieusnemen. Inplaatsvanonsterugtrekkenuitformeleverbanden,blijvenproberendezete verbeteren.nietdezorgcoöperatieslechtsnaastdegevestigdezorginstellingen latenbestaan,maarookzorgendatprofessionalsindiezorginstellingenminder doorregistratiegektevanhunwerkgehoudenworden.datleukeschooltjein AfrikasteunenmaarookUnicefendeontwikkelingssamenwerkingvanonze overheidofeuropa. Daarbijweaccepterendatvolledige,totaleeerlijkheidindezinvanechtgelijke gevallenechtgelijkbehandelen,eenillusieis.hetnajagendaarvanisheelerg duurenfrustrerendwanthetvereistheelveelcontrole enverantwoording.het najagenvantotaleeerlijkheid(entransparantiedaarvan)moetvertrouwen genereren,maarhetleidteerdertotwantrouwen.juistdieeerlijkheidspretentie zototinhetuiterstedoorvoerenmaaktdatweeenhekelaanformele arrangementenkrijgenenervanwegwillenvluchten.wekunnendusbeter strevennaarzekerematevan eerlijkheid.waarmogelijkverdienenuniversele arrangementen iedereenaow,iedereeneenstudiebeurs devoorkeur verdienen:niethelemaaleerlijkmaarwelzopraktischengemakkelijktoete kennen.waaruniverselevoorzieningenechtnietwenselijkzijn, bijtoekenning vanzorgbijvoorbeeld kunnenwepersoneneengrotererolgevenenprocedures eenkleinere.minderindicatie entoewijzingsorganen,meerpersonendie indicerenentoewijzen. Wedoenerdusbeteraanomdeinteractietussenformeleeninformele verbandentestimuleren(inplaatsvanterugtrekkenuitformeleverbanden richtinginformele).daartoemoetenwedieinteractienietwegmoffelenmaarop tafelleggenenbeterbegrijpenwatdeconditieszijnwaaronderditgoedwerkt. Deinformelesfeerkanheelleerzaameninnovatiefzijneneenuitstekende kweekvijverzijnvooreenbeterepubliekesector,maarhetmoetgeen vluchtplaatszijn.