Arbeid en onderneming

Transcriptie

1 Arbeid en onderneming

2 Arbeid en onderneming Van indifferentie naar beperkt mutualisme Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt hoogleraar Arbeid en onderneming aan de Universiteit van Amsterdam op vrijdag 3 februari 2012 door Ronald M. Beltzer

3 Dit is oratie 442, verschenen in de oratiereeks van de Universiteit van Amsterdam. Opmaak: JAPES, Amsterdam Universiteit van Amsterdam, 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

4 Geachte mevrouw de Rector Magnificus, Zeer gewaardeerde toehoorders, Geliefde familie en vrienden, De schokken die wij vanaf 2002 hebben gezien op politiek, economisch en sociaal terrein, zowel nationaal als internationaal, hebben weinigen voorzien. Deze schokken hebben onmiskenbaar invloed op het recht. De regulering van arbeid en onderneming, motoren van economische vooruitgang, staat daarbij in het brandpunt van de belangstelling. U hebt uit het nieuws kennis kunnen nemen van commissarissen die steken laten vallen, financiële instellingen die onder druk van de bankencrisis bokkensprongen maken, problemen bij vakbonden en discussies over ontslagrecht en pensioenen. Voorwaar voldoende stof voor contemplatie en onderzoek, en aanleiding voor een herijking van de verhouding tussen arbeid en kapitaal. Dat betekent dat de tijd van indifferentie waarbij ondernemingsrechtbeoefenaren de factor arbeid als lastig aanhangsel terzijde schoven voorbij is. Arbeidsrechtbeoefenaren dienen in te zien dat zij studeren op een juridische vormgeving die op onderdelen haar langste tijd heeft gehad. Een zeker mutualisme 1 tussen beide rechtsgebieden dient het devies te worden. Dit leidt, mits goed uitgevoerd, uiteindelijk tot een nieuw evenwicht. De naam van mijn leerstoel is Arbeid en onderneming. Aan de UvA was het een running gag, verzonnen door de voormalige universitaire medewerkers Rogier Duk en Martin Olbers, dat het niet lang zou duren of er zou een leerstoel komen op het terrein van het onverbindend verklaren van cao-bepalingen hun reactie op wat zij zagen als een wildgroei aan leerstoelen met onduidelijke of onnodige leeropdrachten. Men hoeft geen marxist te zijn om te menen dat een dergelijke sneer deze leerstoel, Arbeid en onderneming, niet hoeft te treffen. De instelling ervan past zeer goed in deze tijd. Daarbij hoef ik niet het klassieke bestaansrecht van het arbeidsrecht uit de kast te halen in marxistische termen: de bescherming van de factor arbeid tegen de machtige kapitaalbezitters maar kan ik wijzen op eigentijdse vraagstukken. De specifieke dynamiek die de praktijk van het nationale en internationale bedrijfsleven kenmerkt, werkt al enige tijd als katalysator voor nieuwe, complexe juridische vraagstukken die om een door academisch denken gevormd gezichtspunt vragen. Een klassieke, misschien wat onvriendelijk gezegd: eendi- 4

5 mensionale benadering van deze vraagstukken lijkt hierbij niet langer te volstaan arbeidsrecht en ondernemingsrecht, maar ook het insolventierecht en het financiële recht grijpen zozeer in elkaar, dat een pluriforme benadering noodzakelijk is. 2 Die pluriformiteit is echter, ook indien men die term alleen maar binnen de juridische discipline hanteert, vaak moeilijk te vinden. Anders dan voorheen, kunnen de juridische vraagstukken op het terrein van arbeid en onderneming niet meer los worden gezien van de internationale en Europese context. De invloed van Europa op het thematische vakgebied is evident. Dit is geen praatje voor de vaak. Op het terrein waar arbeidsrecht en ondernemingsrecht elkaar treffen (in het bijzonder bij herstructurering van ondernemingen) wordt het recht in hoge mate gevormd door Europeesrechtelijke sturingsinstrumenten, in het bijzonder in de vorm van richtlijnen. Deze richtlijnen, op het terrein van collectief ontslag, overgang van ondernemingen, medezeggenschap en bescherming van werknemers bij insolventie, 3 beïnvloeden in hoge mate het nationale arbeidsrecht en ondernemingsrecht ook wanneer wij (vaak ten onrechte) denken dat wij zozeer voorlopen op de rest van de Europese Unie, dat wij al lang en breed aan onze implementatieverplichtingen hebben voldaan. Ten aanzien van alle vier de zojuist genoemde richtlijnen is alleen al het afgelopen jaar gebleken dat wij niet alle bepalingen ervan op juiste wijze hebben geïmplementeerd. 4 Een goede beoefening van deze rechtsgebieden is daarom onmogelijk zonder een deugdelijke kennis van het Europese recht en de jurisprudentie van de Europese rechter. Het vakgebied van de leerstoel bestrijkt zo verschillende rechtsgebieden, nationaal en internationaal, maar ook multinationaal. Het nut van een bredere specialisatie op het terrein van arbeid en onderneming wordt ook elders onderkend. Zo kent de Universiteit Maastricht een specialisatie Arbeid en onderneming binnen de master Arbeid en recht. Aan de Erasmus Universiteit Rotterdam kan men een minor Arbeidsrecht en reorganisatie volgen, waarin ook het ondernemingsrecht een belangrijke rol speelt. Aan mijn eigen faculteit trekken de vakken Arbeidsrecht in overnames en reorganisaties en Arbeid en zeggenschap samen honderden studenten. Ook binnen de SER bestaat een aparte Commissie Arbeid Onderneming Medezeggenschap die zich bezighoudt met vraagstukken op het terrein van het arbeidsrecht, ondernemingsrecht en medezeggenschapsrecht. In maart verschijnt het eerste nummer van de uitgave Arbeid, Onderneming en Medezeggenschap de uitgever ontwaart hier een interessante niche. Wat ik duidelijk wil maken: de keuze voor het samengaan van deze rechtsgebieden is niet toevallig. Tot zover de rechtvaardiging voor het bestaan van de leerstoel. ARBEID EN ONDERNEMING 5

6 Laat ik nu de twee belangrijkste componenten die hun invloed doen gelden op mijn leeropdracht, arbeid en onderneming, wat specifieker beschouwen. Ik begin met: De staat van het ondernemingsrecht We kunnen vaststellen dat het ondernemingsrecht heden ten dage verre van een rustig bezit is. De onrust bestaat hierin dat onduidelijkheid bestaat over wat men moet regelen en hoe dat zou moeten geschieden. Zeker: de basis is stevig en doordacht en heeft zich al decaden bewezen; de recente dominantie van onderwerpen als aandeelhoudersactivisme, effectenregulering, nut en rol van toezichthouders binnen en buiten de onderneming en bestuurdersbeloning geven wijzigingen van het ondernemingsrecht echter soms bijna een terloops karakter. Voorgestelde en doorgevoerde wijzigingen maken het ondernemingsrecht minder coherent, onvoorspelbaarder en daarmee minder goed bruikbaar de klassieke taak van het ondernemingsrecht, het faciliteren en reguleren van de onderneming, verliest daarmee aan kracht. Enkele voorbeelden mogen dit standpunt verduidelijken. Een belangrijke vraag die men zich als ondernemer zal stellen, is in welke rechtsvorm hij zijn onderneming wil gieten. Velen beginnen in de vorm van een eenmanszaak of een personenassociatie. De regeling over personenassociaties de maatschap, de vennootschap onder firma en de commanditaire vennootschap dateert van 1838 en is op papier vrijwel ongewijzigd gebleven. De regeling is niet te doorgronden zonder grondige kennis van de rechtspraak. Belangenverenigingen van practici hadden verzocht om een snelle invoering van de nieuwe regeling. 5 September vorig jaar bleek dat van uitstel het voorstel dateert uit 2002 afstel was gekomen. Twee brandbrieven van VNO- NCW en het MKB hebben de minister ertoe gebracht het hele voorstel van tafel te vegen. 6 De nieuwe regeling zou immers niet leiden tot vereenvoudiging en administratieve lastenverlichting. We bedienen ons nu van een verouderde regeling die ondernemersonvriendelijk is omdat zij dwingt tot het aangaan van lange overeenkomsten met ingewikkelde bepalingen om de continuïteit van de onderneming te waarborgen en de verhouding tussen de vennoten helder te kunnen duiden. Die problemen loste de nieuwe regeling nu juist op. Men kan de minister nageven dat hij wel naar het ondernemersveld heeft geluisterd, al lijken feiten minder belangrijk te zijn geweest dan de beleving van mensen. Ik stap over naar de rechtspersonen. De laatste honderd jaar heeft een klimaat geheerst waarin het steeds gemakkelijker wordt rechtspersonen op te 6 RONALD M. BELTZER

7 richten sommigen zien een direct verband met de toename van de welvaart die zich in ongeveer dezelfde periode heeft afgespeeld. Rechtspersonen zijn echter letterlijk zo oud als de weg naar Rome; na de val van het Romeinse Rijk bleef de rechtspersoon bestaan, zo blijkt uit documenten uit de Merovingische tijd. We spreken dan over entiteiten die nog het meest lijken op verenigingen en coöperaties, met een afgescheiden vermogen en leden die niet konden worden aangesproken voor de schulden. Wel werd het bestaan als rechtspersoon afhankelijk gesteld van het toelaten van de overheid zij controleerde vooraf de statuten. Zo werd erop toegezien dat geen rechtspersoon in het leven werd geroepen die tegen het algemene belang inging. 7 Rechtspersoonlijkheid was hiermee een gunst: onder de voorwaarde dat het doel en het handelen van de rechtspersoon niet in strijd kwamen met het algemene belang, konden avonturen worden ondernomen die de financiële en organisatorische pet van de enkeling te boven ging de overal ter wereld geldende hoofdregel dat iedereen aansprakelijk is voor zijn eigen handelen werd hiermee opzij gezet. De term algemeen belang dient men overigens niet te benepen uit te leggen ook van de ruim vierhonderd jaar geleden opgerichte VOC werd al gezegd dat deze het algemene (lees: vooral Amsterdamse) belang diende. 8 De gedachte dat rechtspersoonlijkheid tot iets verplicht, houd ik graag vast. Heden ten dage is controle steeds meer weggevallen. Artikel 2:20 BW gaat zelfs van het omgekeerde principe uit: een rechtspersoon kan verboden worden verklaard zodra hij in strijd handelt of zijn doel in strijd is met de openbare orde hetgeen strenger klinkt dan algemeen belang. De laatste loot aan de stam is de flex-bv die haar naam eer aandoet hier hoeft zelfs de notaris niet meer aan te pas te komen, dit weer in navolging van de wens de kosten voor ondernemers te verlagen. Die kosten worden al verlaagd door wijzigingen in het kapitaalbeschermingsrecht. Ten slotte wijs ik nog op de soms nog flexibelere buitenlandse vennootschappen die hier frank en vrij kunnen opereren, soms zonder dat duidelijk is wie daar achter zitten, zoals in het geval van vennootschappen onder de vlag van de Britse Virgin Islands of de staat Delaware. 9 Op deze wijze wordt het oprichten van een vehikel dat in principe de eigen aansprakelijkheid uitsluit wel zeer eenvoudig. Ik vind dat onwenselijk. Het systeem van antimisbruikwetten en een uitgesponnen rechtspraak omtrent persoonlijke aansprakelijkheid als repressieve maatregelen volstaan in mijn optiek niet. Het morele aspect verdwijnt bovendien achter de horizon als men zich realiseert dat men zich tegen deze aansprakelijkheid kan verzekeren. Het belangrijkste onderscheid dat we kennen, dat tussen de naamloze en de besloten vennootschap, verliest aan belang. Jaap Winter, hoogleraar Corporate governance aan deze faculteit, heeft erop gewezen dat de flexibiliteit die we de flex-bv gunnen, net zo passend en wenselijk zou zijn voor negentig procent ARBEID EN ONDERNEMING 7

8 van de naamloze vennootschappen. 10 Hem geloof ik graag. Natuurlijk: het onderscheid heeft wel degelijk waarde, ook in de relatie tot de factor arbeid denk aan de standpuntbepaling van de OR als bedoeld in artikel 2:107a BW. Niettemin: maatschappelijk belangrijker is inmiddels het onderscheid tussen wel of niet beursgenoteerd zijn, waar een hele zwik regels uit het financiële recht om de hoek komt kijken. Regels die weinig of geen afwijking dulden, mede vanwege de onbekendheid met de identiteit van de aandeelhouders. Het zou nuttig zijn ons te beraden op wat het in Europa toenemende belang van het onderscheid tussen wel of niet beursgenoteerd zijn voor Boek 2 BW zou moeten betekenen. Daarbij zou ik willen opmerken dat we ons eerst moeten bezinnen op de grondslagen van het vennootschapsrecht alvorens we toekomen aan een beoordeling over wat eventueel geflexibiliseerd kan worden. Flexibilisering impliceert meer variatie in keuzes en die leidt weer tot meer vragen die aan de rechter zullen worden voorgelegd. Die rechter behoeft een anker. Van de politiek is momenteel niet bijzonder veel te verwachten. Kwalitatief hoogstaande rapporten, zoals van de commissie-de Kluiver, 11 zijn er genoeg. De dejuridificering van het ministerie van Justitie en, in het bijzonder, dat van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is helaas al jaren gaande. Het anker is te vinden in de uitkomst van de corporate governance-discussie. De bestaande balans is danig onder druk komen te staan door de financiële crisis die hand in hand ging met de opkomst van een heel ander soort aandeelhouder dan de rustigere, op Rijnlandse leest geschoeide, institutionele belegger met wie we al jaren vertrouwd waren. Hier wreekt zich in het bijzonder dat de kracht van een wettelijk systeem in sterke mate afhangt van degenen die zich ervan kunnen bedienen. Deze nieuwe aandeelhouder is met de westenwind komen aanwaaien en wil wind zaaien en opschudden. En snoeien in het Engels: to hedge. Hij denkt meer in korte termijnen en voor zichzelf daar helpt geen gedragscode aan, die immers uitgaat van welwillendheid, nog afgezien van het feit dat de aandeelhouder niet een structurele positie in de geijkte codes heeft. De wet weet hem amper te stoppen. Wat te doen? Moeten we aandeelhoudersactivisme beperken omdat die strijdt met onze rechtscultuur? Leidt een dergelijk activisme uiteindelijk niet tot te veel onrust, niet alleen binnen het bestuur, maar vooral ook voor de factor arbeid en de samenleving als geheel? Willen we daarom niets weten van Angelsaksische theorieën over aandeelhouders als principals en bestuurders als agents? 12 Het is niet toevallig dat deze theorieën komen uit landen waar men weinig opheeft met werknemersinvloed. Het feit dat die invloed hier in theorie wel bestaat, is overigens geen waarborg voor stevig tegengeluid: OR en en vakbonden maken relatief weinig gebruik van de hun ter beschikking staande middelen, zeker indien deze hun basis buiten het klassieke arbeidsrecht vinden, zoals het enquêterecht. 8 RONALD M. BELTZER

9 Of is aandeelhoudersactivisme een blessing in disguise en moeten we overnames aanmoedigen en beschermingsconstructies te vuur en te zwaard bestrijden omdat anders het ondernemingsbestuur onvoldoende wordt gedisciplineerd? Werknemersvertegenwoordigers doen weinig, en deden onze institutionele beleggers niet altijd ook te weinig? Als de gewenste disciplinering uiteindelijk iedereen ten goede komt, ben ik vóór. Dat legt wel enige verantwoordelijkheid op die aandeelhouder. Of we die van hedgefunds mogen verwachten is de vraag. Ik citeer uit The Economist van 7 januari: There is no doubt that hedge fund managers have been good at making money for themselves. Many of America s recently-minted billionaires grew rich from hedge-clippings. But as a new book by Simon Lack, who spent many years studying hedge funds points out, it is hard to think of any clients that have become rich by investing in hedge funds, whereas Warren Buffet has made millionaires of many of his original investors. Indeed, since 1998, the effective return to hedge-fund clients has been 2.1% a year, half the return they could have achieved by investing in boring old Treasury bills. 13 En dit is nog een citaat uit onverdachte hoek. De emoties lopen in veel bespiegelingen hoger op. 14 Beleggen via hedgefunds levert financieel niet zoveel op als men wel eens denkt, risicovol is het zeker wel, zoals de Rechtbank Amsterdam enkele weken geleden oordeelde in een zaak waarin een grote vermogensbelegger door particulieren opgelopen verliezen plus gederfde winst diende te compenseren. 15 De vraag naar de gewenste rol van kapitaalverschaffers voor verschillende ondernemingsvormen is een belangrijk onderdeel van de corporate governance-discussie. Die discussie heeft zoveel facetten dat ik er slechts langs kan scheren. Een goed corporate governance-beleid kent een uitgekiend systeem van checks and balances. Goede rapportage en goede controle daarop horen daarbij. Daardoor worden hopelijk fraudezaken voorkomen, zoals bij Qwest, AOL en in het bijzonder Enron 16 het schandaal dat de katalysator is geweest voor het ontstaan van allerlei codes of conduct en wetten, zoals in de Verenigde Staten de Sarbanes-Oxley Act. 17 Aan deze kant van de oceaan kunnen we wijzen op de problemen bij Parmalat, World Online en Ahold. Steeds gaat het erom dat niet een select gezelschap ongezien de middelen kan toewenden voor eigen gebruik vanuit de eigen functie en mandaat in de organisatie. Dat men over de reikwijdte van wat nog toegestaan eigen gebruik is en wat niet van mening kan verschillen, blijkt uit een opmerking van de president van de African Development Bank vorig jaar bij een bijeenkomst van de OECD. Hij zei ARBEID EN ONDERNEMING 9

10 over de mores rond toekenning van bonussen in de financiële sector in Europa: Wij hebben daar een woord voor corruptie. Recente regels met betrekking tot corporate governance hebben in Nederland momenteel een hoog incidenteel karakter. Soms zijn ze vrij specifiek en onvoldoende doordacht, zoals het verwijderen uit het arbeidsrecht van de statutaire bestuurder van de beursgenoteerde vennootschap, waarmee men hoge ontslagvergoedingen zou willen tegengaan 18 gebaseerd op een onduidelijke redenering waarmee het gewenste doel niet zal worden bereikt. De verhouding tussen wat men in een code regelt en wat in wetgeving is mistig. Een preliminaire vraag is waarom een code beter zou zijn dan wetgeving het gaat in de corporate governance-discussie vaak niet bepaald om soft problems die om soft law vragen. De corporate governance-code bevat regels omtrent het aantal toezichthoudende functies. 19 Die beperking was nodig om het old boys network te doorbreken waarin bovendien te veel mensen zaten met te veel functies tegelijk. Toch zal de wet binnenkort een bepaling bevatten die het aantal functies maximeert, althans: bij bepaalde rechtspersonen. 20 De in dit verband al vaker genoemde directeur bij de Rabobank heeft er geen last van, want die werkt in de niet meegenomen coöperatie. Een ander voorbeeld is het overnemen van bepalingen uit de code in wetgeving, maar dan met instandhouding van het pas-toe-of-leg-uitbeginsel. Ik doel hiermee op het voorgestelde artikel 2:166 BW, waarin het vermaarde én verguisde seksequotum is opgenomen. Waarom is überhaupt voor wetgeving gekozen als de regeling net zo dwingend is als wat in de code staat? De staat van het arbeidsrecht Schetste ik zojuist als risico van het ondernemingsrecht dat niet het algemeen belang dienende motieven onvoldoende worden beteugeld, in het arbeidsrecht lijkt soms sprake van een moeilijk af te schudden, historisch gegroeide, overmatige beteugeling. Ondanks alle retoriek over flexibilisering van het arbeidsrecht lijkt het arbeidsrecht vooral een conservatieve aangelegenheid en dat bedoel ik niet als aanbeveling. Ik zal deze stelling behandelen aan de hand van thema s die in mijn optiek het hedendaagse arbeidsrecht domineren: het ontslagrecht, in- en uitsluiting, de rol van vakbonden en beloning. Over ontslagrecht is inmiddels al zoveel zin en onzin gezegd, dat ik me niet geroepen voel de discussie over te doen. Feit voor mij is dat een relatief goed werkende arbeidsmarkt, de in Europees perspectief lage werkloosheidscijfers en het feit dat sociale partners met elkaar door één deur kunnen het zicht op 10 RONALD M. BELTZER

11 de problemen rond het ontslagrecht vertroebelen. Niemand heeft mij ooit kunnen uitleggen waarom een werknemer standaard een ontslagvergoeding zou moeten krijgen 21 streeft men dat doel na voor iedereen, dan is het beter een spaarkaart voor iedereen te maken. Men kan ook de WW verhogen. Niemand kan mij uitleggen waarom geen hoger beroep mogelijk is ten aanzien van een van de belangrijkste beslissingen die er zijn: hoe je je brood verdient. 22 Niemand kan mij uitleggen waarom de overheid zich principieel moet bemoeien met het eindigen van een tussen private partijen gesloten arbeidsovereenkomst. 23 Allemaal zaken die al lang op de schop hadden gemoeten, zeker indien men het ontslagrecht internationaal vergelijkt: nergens is de ontslagvergoeding zo hoog en is het systeem zo ingewikkeld. Ik houd het erop dat onbegrip over het systeem tot angst voor verandering leidt. Hoogst zelden lees ik een stuk waarin sociale partners, onze volksvertegenwoordigers of bewindslieden blijk geven van een goed begrip van dit onderdeel van het recht. Het onbenul regeert, zoals de reacties op het wetsvoorstel van Koşer Kaya laten zien. 24 Ondernemers laten inmiddels het ingewikkelde, onbegrijpelijke en onrechtvaardige ontslagrecht zo veel mogelijk links liggen. Jaarlijks publiceert Het Financieele Dagblad een overzicht van de snelst groeiende ondernemingen. In 2011 was dit het bedrijf Payroll Works, met een groei van 918 procent. 25 Payrolling ligt evenwel onder vuur. De sector is al enige tijd cao-loos. 26 Dat men met payrolling voorzichtig moet zijn, lijkt mij voor weinig discussie vatbaar. In feite is sprake van een van de grootste balansverstoringen die men zich in het arbeidsrecht kan voorstellen: de werkgever is niet meer verantwoordelijk voor het contractuele aspect van de factor arbeid doordat zijn werkgeverschap wordt afgeschoven naar een ander die buiten de onderneming staat. Hiermee wordt de band tussen de werknemer en de onderneming waarvan hij deel uitmaakt juridisch verbroken. Met de realiteit die de laatste jaren haar juridische vertaling vindt in een steeds materiëlere benadering van het werkgever- én werknemerschap heeft dit allemaal weinig te maken. Stelt u zich als gedachte-experiment voor dat payrolling ongebreideld mag blijven groeien. Wat staat eraan in de weg dat elke werkgever zijn eigen payrollonderneming opricht? Zo komen we verdacht dicht in de buurt van schuiven met personeel binnen concerns, een situatie waarin de wetgever heeft verboden gebruik te maken van het verlichte arbeidsrechtelijke regime. 27 En wat staat eraan in de weg dat werkgevers massaal hun werknemers onderbrengen bij payrollwerkgevers die wat meer op afstand staan? Is het theoretisch en praktisch onmogelijk dat een groot deel van het Nederlandse werknemersbestand allemaal in dienst is van ondernemingen als Randstad Payroll Solutions? Zo krijgen we een nieuw type werknemer. Payrolling verdient geen normale plaats in het Ne- ARBEID EN ONDERNEMING 11

12 derlandse arbeidsrecht. Wel is de groeiende populariteit een goede redenen onze aandacht te richten op één modern arbeidsrecht voor alle werknemers, of misschien beter: werkenden. Ook de groei van het eigen ondernemerschap valt op, net als het werken op basis van een zogeheten flexibel arbeidscontract. Veel zelfstandigen zonder personeel zullen precies dat zijn: zelfstandig. Dat betekent dus niet het einde van de zzp er als tijdelijk fenomeen, zoals FNV Bondgenoten-voorman Van der Kolk meent. 28 Wellicht doelde hij op het feit dat veel zzp ers helemaal niet zo zelfstandig zijn. Ik denk dat dát waar is. Dat Post NL pakketten laat bezorgen door zogenoemde subco s van wie het de bedoeling is dat ze geen arbeidsovereenkomst claimen vind ik illustratief. Het gaat hier om mensen die volledig ten dienste van Post NL staan, zich aan vele regels moeten houden en duidelijk de zwakkere, afhankelijke contractspartij zijn. 29 Natuurlijk is de postmarkt een verhaal apart en de keuze van Post NL voor deze constructie is door overheidsbemoeienis met de postmarkt zeker niet vrij te noemen. Bovendien maken ook andere postbedrijven gebruik van zelfstandigen. Een uitholling van werknemersbescherming is het echter wel. De roep van Grapperhaus eind november 2011 om een sociaal vangnet voor zzp ers te introduceren is serieus te nemen. 30 Uit onderzoek in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid blijkt dat 33 procent van de zzp ers in 2010 een omzet had die lager ligt dan In mijn optiek is er onvoldoende reden een vangnet ter compensatie van de ongenoegens des levens zoals ziekte en werkloosheid voor te behouden aan werknemers, zeker nu men ziet dat het zijn van werknemer in sommige sectoren steeds meer een toevalligheid aan het worden is. Wat flexibele contracten aangaat: ten aanzien van jongeren was het tot 1 januari mogelijk vier in plaats van drie contracten voor bepaalde tijd te sluiten. 32 Deze discriminerende regeling is nog niet koud verlopen, of minister Kamp is diezelfde maand al gekomen met een nieuw voorstel ter versoepeling van de regeling van de arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd 33 en wel opdat werkgevers meer zouden investeren in scholing van werknemers, de mantra in Den Haag die mij overigens voor de meeste arbeidsrelaties inhoudsloos en ongewenst lijkt. Het omgekeerde is natuurlijk waar: werkgever en werknemer zullen juist minder investeren in hun relatie indien die wordt gekenmerkt door flexibele contracten die weinig zekerheid bieden. Trou moet blycken. Van dit plan worden starters op de arbeidsmarkt, jongeren, herintreders en mensen werkend in sectoren waar vakbonden niet voor hun belangen opkomen de dupe. Het is hier nog geen Italië of Spanje, 34 maar we zien langzaamaan een tweedeling ontstaan tussen insiders en outsiders, mensen met een arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd, een goede cao en een stevige pensioenvoorzie- 12 RONALD M. BELTZER

13 ning enerzijds, en mensen die dit alles ontberen anderzijds. De directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau heeft ons recent voorgehouden dat de veelbezongen flexibilisering van de arbeidsmarkt vooral ten laste van de veertigminners komt. 35 De helft van de mensen met een flexibel contract is onder de 26; in 2010 stroomde de helft van de mensen met een flexibel contract door naar een vaste baan. 36 Normaal gesproken voorkomen vakbonden een dergelijke tweedeling. Vakbonden en werkgevers hebben traditioneel een sterke positie bij het vormgeven van de sociaaleconomische werkelijkheid. De vraag is of vakbonden nog maatschappelijk en juridisch voldoende gelegitimeerd zijn alle werkenden te vertegenwoordigen en te binden. Vakbonden zijn verenigingen en behartigen daardoor de belangen van de leden die het verenigingsbestuur kunnen heenzenden indien dat hun belangen onvoldoende behartigt. Vakbonden worden echter tevens geacht op te komen voor de belangen van álle werkenden, getuige hun zitting in organen als de SER en de Stichting van de Arbeid en getuige de cao als bindend instrument voor álle werknemers, lid of geen lid. Vakbonden zijn relatief eenzijdig in hun ledensamenstelling ouder, man, wit hetgeen wordt weerspiegeld in de zaken waarvoor zij zich de laatste jaren op nationaal niveau hebben hard gemaakt: (al dan niet pre)pensioen, het ontslagrecht en de AOW. Het rumoer dat we ten aanzien van deze onderwerpen van vakbonden hebben mogen vernemen, staat in schril contrast met de stilte rondom het flexibiliseren van het ontslagrecht ten laste van 27-minners. Daar zitten de leden immers niet. De conclusie is dat de vakbonden vergrijzen, terwijl de beroepsbevolking verkleurt. Dat levert onmiskenbaar een spanning op, die leidt tot een roep om verandering van de interne (beslissings)structuur bij vakbonden zie wat nu speelt bij de FNV en het CNV. Voorstellen voor andere arrangementen, zoals arbeidsvoorwaardenoverleg met de ondernemingsraad of zelfs een radicale herziening van het systeem worden steeds vaker gehoord. 37 Het cao-recht zelf lijkt inmiddels op een vermolmde stoel. Zij dateert ook al van 1927 en heeft de meubelmaker zelden gezien. Kritiek op de lankmoedige rechterlijke houding jegens incorporatiebedingen, 38 het systeem van algemeenverbindendverklaring dat de ondernemingsvrijheid te zeer inperkt 39 en de spagaat van artikel 14 Wet CAO 40 zijn illustratief. Ten slotte het onderwerp beloning. De eigentijdse problemen rondom loon zien in het bijzonder op de hogere inkomens en daarbinnen is de discussie over allerlei variabele elementen dominant, waarbij het woord bonus een negatieve connotatie heeft gekregen. Vele discussies zijn gevoerd over topbeloningen voor bestuurders. Ook ten aanzien van hen spreek ik over loon en niet ARBEID EN ONDERNEMING 13

14 over de voor deze groep populaire term salaris. Loon is immers de wettelijke term en voor een zoutrantsoen 41 doet men het op dit niveau zeker niet. De FNV schrijft op haar site: Een zonnebrandcrème met factor 20 is de beste keuze voor de meeste huidtypes bij volwassenen. Maar ook voor bedrijven is het gezonder voor de verhouding tussen de hoogste en laagste salarissen factor 20 te hanteren. 42 Hieraan verwant is het zogenoemde Gini-coëfficiënt. Hoe hoger dit coëfficiënt, des te groter de inkomensongelijkheid. Nederland is internationaal middenmoter, al neemt de ongelijkheid de laatste jaren toe. 43 Voor die toename zijn verschillende verklaringen te verzinnen. Zo kan men stellen dat hogere inkomens relatief sterk toenemen, omdat de onderkant van de arbeidsmarkt concurreert met de arbeidsmarkt in de ontwikkelingslanden, terwijl dat voor de bovenkant niet het geval is. Dat is een verklaring die mij geenszins een rechtvaardiging lijkt. Voorts vraag ik mij af maar dat kan ik niet met cijfers onderbouwen of topbeloningen rustig zijn doorgegroeid waar de onderkant van het beloningsgebouw achterbleef, of dat veeleer geoordeeld moet worden dat topbeloningen exponentieel zijn gegroeid. Belangrijker is waar een hoog Gini-coëfficiënt toe leidt. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat grotere inkomensongelijkheid leidt tot meer criminaliteit, een slechtere gezondheid en een lagere levensverwachting. 44 Dit zijn zaken die de openbare orde aangaan. Alleen al daarom moet de conclusie zijn dat het volledig overlaten van topbeloningen aan marktwerking maatschappelijk gezien onwenselijk is. We kunnen bovendien hier niet spreken van een werkende markt, zodat er geen enkele reden is deze vorm van marktdenken de boventoon te laten voeren ten nadele van maatschappelijke opvattingen over loon. Die opvattingen komen, vermoed ik, eerder uit op het doortrekken van het binnen de onderneming geldende loongebouw naar boven dan op het accommoderen van botte hebzucht en het recht van de toevallig sterkste. Nog iets over bonussen. Het toekennen hiervan heeft tot publieke verontwaardiging geleid. Veel krachtig handelen heeft die verontwaardiging nog niet meegebracht. U hebt kunnen zien dat de rechtspraak geneigd is vast te houden aan het adagium dat overeenkomsten moeten worden nagekomen, hoe buitensporig een gemaakte bonusafspraak ook moge zijn in de ogen van de samenleving. 45 Een eind januari ingediend voorstel inhoudende dat banken en verzekeraars überhaupt het fenomeen bonus dienen te schrappen werd gisteren [op 2 februari ] afgeschoten. 46 Laten we bezien wat we in de toekomst met het fenomeen van variabele beloning wensen. Een extraatje voor bewezen inspanningen bevordert de arbeidsvreugde. Sommige werknemers zullen er zeker harder door gaan lopen. Het gevaar zit in vergaloppering. Je kunt je afvragen of een hoge bonus ook werkt voor die functionarissen die er nu in de praktijk het meest baat bij heb- 14 RONALD M. BELTZER

15 ben: bestuurders en hoge managers. Juist zij dienen zich immers in te zetten voor het grotere goed de vooruitzichten van de onderneming op de lange termijn terwijl de huidige bonussenpraktijk heeft meegebracht dat bij velen van hen het pluk de dag-beginsel tot ultieme wijsheid is verheven. Het vergt sterke schouders niet te bezwijken voor de verlokking van vals spel, zoals het sjoemelen met de doelen en het inzetten van alle middelen om die doelen te behalen. Enige intrinsieke motivatie van de betreffende werknemer om voortreffelijk werk te leveren en inhoudelijk steeds beter te worden, raakt hierdoor ondergesneeuwd. De bonus komt zo in zijn tegendeel te verkeren: de onderneming wordt er niets wijzer van, de ontvanger financieel des te meer. Er is daarom veel voor te zeggen variabele beloningen, in het bijzonder ten aanzien van hen die zijn aangesteld om het grotere goed te bewaken en te bevorderen, niet hoger te laten zijn dan twintig procent van het loon op jaarbasis. Een hoger percentage werkt blijkbaar pervers gedrag in de hand. 47 Conclusie Dames en heren, er is dringend behoefte aan een herijking van onderdelen van het ondernemingsrecht en het arbeidsrecht. Hoe men ondernemerschap wil faciliteren en controleren en hoe men de factor arbeid wil reguleren hangt af van welke visie men heeft op de onderneming in de maatschappij en hoe die maatschappij zelf is vormgegeven. Gist het in de maatschappij, dan heeft dat onmiskenbare gevolgen voor het recht. Langs welke lijnen zouden we kunnen denken? Ik breng in herinnering wat Timmerman in 2004 in zijn oratie heeft gesteld: het ondernemingsrecht is geen dienstmaagd van de economie. 48 Die opmerking lijkt mij nog even pertinent in 2012 en geldt evenzeer voor het arbeidsrecht. Recht, een van de oudste wetenschappen, heeft zeer sterk de moraal als grondslag. Een te grote nadruk op het cijfermatige meten, doet het raison d être van het recht het reguleren van menselijke verhoudingen die een product zijn van op enig moment op een bepaalde plaats geldende opvattingen als instituut van moraal ondersneeuwen. Het uitgangspunt dient te zijn dat men menselijke verhoudingen niet kapitaliseert. De in de Verenigde Staten vanaf de jaren zeventig opgekomen economische analyse van het recht, waaraan een individualistisch en materialistisch mensbeeld ten grondslag ligt, heeft afgedaan. 49 We leven in Nederland in een lange traditie waar sociale cohesie belangrijker wordt gevonden dan de interruptie ervan, een fenomeen dat men juist in de Angelsaksische traditie met de paplepel krijgt ingegoten. 50 Het ondernemingsrecht op het Europese vasteland gedijt beter bij een forumbenadering, waarbij met alle belangen rekening wordt gehouden. Dit brengt ARBEID EN ONDERNEMING 15

16 mee dat we in een globaliserende wereld zeer voorzichtig moeten zijn met het vergroten van de macht van de kapitaalverschaffers. De geschiedenis leert dat deze benadering niet wezensvreemd is aan ons ondernemingsrecht. Ook in het insolventierecht wordt zij door de Hoge Raad als de juiste benadering beschouwd: curatoren kunnen niet alleen kijken naar de belangen van schuldeisers, maar dienen mede rekening te houden met en soms voorrang te verlenen aan andere belangen, zoals de continuïteit van de onderneming en het behoud van werkgelegenheid. 51 Een dergelijke forumbenadering vereist beschermingsrecht, lees: meer, niet minder dwingend ondernemingsrecht, om zo de belangen van de maatschappij, crediteuren en werknemers te waarborgen. Ik denk dat de dwingendheid zich vooral zal moeten voordoen op het terrein van gedragsrecht, eisen die aan personen worden gesteld ten aanzien van de uitvoering van de hun door de wet en statuten toebedeelde taak binnen de onderneming. De structuurregeling is in mijn optiek een groot goed, maar staat of valt met de kwaliteit van commissarissen. Voor bestuurders van pensioenfondsen zijn kwaliteitseisen opgesteld. 52 Is het zo vreemd ook eisen te stellen aan bestuurders en commissarissen van in ieder geval grote rechtspersonen? Ondernemingsrecht mag liberaal en van regelend recht zijn in verhoudingen binnen de vennootschap. Dat past binnen de aloude gedachte dat de ondernemer de vrijheid moet hebben zijn onderneming zo in te richten als hem goeddunkt. Ondernemingsvrijheid dient echter te wijken zodra dwingend recht aan de orde is, met andere woorden: Boek 7 titel 10 BW gaat voor Boek 2 BW. Dat geldt ook voor de statutaire bestuurder indien deze een arbeidsovereenkomst heeft, waarbij de 15 april-arresten 53 kunnen blijven gelden indien en voor zover het gaat om zaken die de bestuurlijke organisatie van de vennootschap raken. We waren bijna vergeten dat Boek 7 BW voorrang dient te krijgen door de hoge mate van indifferentie tussen ondernemingsrecht en arbeidsrecht. Europese rechtspraak dwingt ons nu tot mutualisme tussen beide rechtsgebieden. De voorbeelden liggen voor het oprapen. Een goed voorbeeld biedt de Albronzaak. 54 Risicokanalisering binnen concerns heeft geleid tot het succes van het concern als juridisch vehikel. Deze vrijheid vindt haar natuurlijke begrenzing in overwegingen van bescherming. Met andere woorden: het algemeen aanvaarde niveau van arbeidsrechtelijke bescherming mag nooit geweld worden aangedaan door de keuze van de ondernemer zijn onderneming in een bepaalde vorm en op een bepaalde wijze te drijven. We zien dit ook in het medezeggenschapsrecht, waar een actieve Ondernemingskamer de verplichtingen van de ondernemer ten aanzien van het adviesrecht zo heeft opgerekt dat zij zich inmiddels een inhoudelijk oordeel aanmeet over de sociale gevolgen van 16 RONALD M. BELTZER

17 een voorgenomen besluit. 55 We zien het in recente rechtspraak waar de rechter de moeder veroordeelt tot het nakomen of uitonderhandelen van een in feite voor de onderneming van dochter te sluiten sociaal plan. 56 De uitkomst daar was juridisch mogelijk, omdat de moeder min of meer een toezegging had gedaan, al had een beroep op een 403-verklaring wellicht ook kunnen helpen. We mogen van mij nog wel verder gaan: ik ben voor een hoge mate van piercing the corporate veil zodra werknemersbelangen in het geding zijn. Wat is er tegen een wetsbepaling waarin staat dat de werknemer daar in dienst is waar hij feitelijk duurzaam werkt, ongeacht wat zijn contract hem zegt? Daarmee lopen we Europees gezien overigens geenszins uit de pas. Nationaalrechtelijk ook minder dan het lijkt: kijk naar arresten als STR/PGGM, 57 waarin arbeidsrechtelijke bescherming werd opgedrongen, dwars door partijafspraken heen, dwars door rechtspersonen heen. Een vergelijkbare redenering geldt voor de belangen van de samenleving als geheel. Pacta servanda sunt geldt in mijn optiek evenzeer in de verhouding tussen (rechts)personen en de samenleving, waarbij het contract luidt: u zult het algemene belang niet schaden. Dat is geenszins een achterhaalde gedachte. In feite vormt zij de basis voor elke discussie op het terrein van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Hier ligt ook een rol voor de vertegenwoordiger van de factor arbeid voor het oprapen, of die nu OR, vakbond of werknemerscommissaris heet. Zojuist sprak ik van een begrenzing die ligt in een algemeen aanvaard niveau van werknemersbescherming. Daar gaat de discussie in het arbeidsrecht over. Het arbeidsrecht van nu is in vele opzichten te sociaal-conservatief en dat heeft geleid tot sluiproutes, waarbij het ontgaan van het arbeidsrecht door inzet van schijnzelfstandigen en bepaalde al te flexibele krachten de ernstigste zijn. Het arbeidsrecht verliest daarmee aan geloofwaardigheid als instrument voor regulering van arbeidsverhoudingen. Ik sprak al over een tweedeling. Het mag ten aanzien van ontslag, ziekte, WW en cao wel wat flexibeler en soms wat minder riant. Dan zullen ondernemers ook minder de behoefte voelen hun ondernemersvrijheid via een andere weg te bevechten. Te veel bescherming maakt bovendien lui hetgeen zich uit in stilzitten om de riante bescherming niet prijs te geven en een gebrekkig animo bij te blijven of iets anders te proberen. Samenvattend: arbeidsrecht beschermt te weinig werkenden te veel, ondernemingsrecht beschermt te veel werkenden te weinig. Ik zie het als mijn taak, en deze leerstoel maakt mij dat mogelijk, ten aanzien van dit thema te blijven zoeken naar een juridische balans op de verschillende deelterreinen die het object van mijn opdracht uitmaken. Ik heb gezegd. ARBEID EN ONDERNEMING 17

18 Noten 1. De termen zijn afkomstig uit de biologie en zijn verschijningsvormen van symbiose. Indifferentie is de vorm waarbij, ondanks fysieke nabijheid, de 'partners' zich niets van elkaar aantrekken. Mutualisme ziet op samenleving van twee levensvormen waarbij de samenleving gunstig of noodzakelijk is voor beide. 2. Een dergelijke pluriforme benadering vindt men, bijvoorbeeld, bij het Zuidas Instituut voor Financieel recht en Ondernemingsrecht (ZIFO), een instituut voor wetenschappelijk onderzoek en debat op het terrein van het financiële recht en het ondernemingsrecht. 3. Respectievelijk Richtlijn 98/59/EG, Richtlijn 2001/23/EG, Richtlijn 2002/14/EG (en 2009/38/EG over de Europese ondernemingsraad) en Richtlijn 2008/94/EG. 4. Een enkel voorbeeld: uit HvJ EU 17 november 2011, nr. C-435/10, volgt dat Richtlijn 2008/94/EG zich verzet tegen de (ook Nederlandse) regel die werknemers, in geval van insolventie van hun werkgever, voor het volledig geldend maken van hun recht op honorering van onvervulde loonaanspraken als bedoeld in die richtlijn, verplicht zich als werkzoekende te laten registreren. 5. In het bijzonder de Commissie van advocaten en notarissen, de NOvA en de KNB. 6. Brief van de Minister van Veiligheid en Justitie van 5 september 2011 aan de voorzitter van de Eerste Kamer, Kamerstukken I 2010/11, ,C. 7. D. van Gerven, Rechtspersonen. Deel 1. Rechtspersonen in het algemeen, verenigingen, stichtingen & publiekrechtelijke rechtspersonen, Mechelen: Wolters Kluwer België 2007,p P. van Schilfgaarde, Van de BV en de NV, Deventer: Kluwer 2009,p Zie The Economist van 21 januari 2012, 'Incorporation with limited liability is a privilege. It should not include anonymity', p J. Winter, 'De staat van ons ondernemingsrecht', Ondernemingsrecht 2001/ H.J. de Kluiver, Vereenvoudiging en flexibilisering van het Nederlands BV-recht, rapport uitgebracht in opdracht van de Minister van Justitie en de Staatssecretaris van Economische Zaken, Den Haag: 6 mei Zie over deze theorie vrij uitgebreid J. Armour, H. Hansmann en R. Kraakman, 'Agency Problems and Legal Strategies' in: R. Kraakman e.a., The Anatomy of Corporate Law. A Comparative and Functional Approach, Oxford: Oxford University Press 2009, hoofdstuk The Economist, 7 januari 2012, 'Rich managers, poor clients. A devastating analysis of hedge-fund returns', p De vergelijking met een sprinkhanenplaag die komt aanvliegen, alles kaalvreet en weer vertrekt, is vaak gemaakt. De vergelijking wordt toegeschreven aan de voormalige Duitse minister van Sociale Zaken Franz Müntefering, die haar in 2006 maakte. 15. Rb. Amsterdam 21 december 2011, LJN BV Toen Enron in december 2001 failliet ging, bleek dat managers miljoenen in hun zak hadden gestopt, accountants bewijsmateriaal vernietigd hadden en dat bijna 18 RONALD M. BELTZER

19 duizend dochterondernemingen waren opgezet om belasting te ontduiken en de boekhouding op te fleuren werknemers verloren hun baan en hun pensioenvoorziening. Het Enron-schandaal was een van de aanleidingen tot wereldwijd verhoogde aandacht voor corporate governance. 17. Ingevoerd op 30 juli De wet legt tal van regels op aan bedrijven die aan een Amerikaanse beurs genoteerd zijn (en haar buitenlandse filialen), of een buitenlands bedrijf met een genoteerde vestiging. Met de wet wordt getracht deugdelijk ondernemingsbestuur af te dwingen en nieuwe schandalen te voorkomen. 18. Kamerstukken II 2009/10, , nr Best practice-bepaling II.1.8 (bestuurders) en III.3.4 (commissarissen) van de code (2008). 20. Kamerstukken II 2008/09, , nr Ik doel hierbij op de vergoeding die vrijwel standaard wordt toegekend bij ontbinding van de arbeidsovereenkomst ex art. 7:685 BW, welke vergoeding een sterk uitwaaierend effect heeft gehad op andere vormen van het eindigen van de arbeidsovereenkomst. 22. Een beslissing van het UWV WERKbedrijf wel of geen toestemming voor opzegging van de arbeidsovereenkomst te geven, is niet voor beroep vatbaar, zie art. 6 lid 10 BBA en art. 8:5 Awb, bijlage onder F. Art. 7:685 lid 8 BW sluit appèl of cassatie van een ontbindingsbeschikking uit. 23. In de ons omringende landen is het principe van een door de overheid te verlenen toestemming voor opzegging onbekend. 24. Zo wist SP'er Paul Uhlenbelt direct te melden dat het wetsvoorstel 'van de arbeidsverhoudingen een vechtarena maakt', zonder duidelijk te maken op welke grond het wetsvoorstel deze - toch niet op voorhand te begrijpen - kwalificatie zou verdienen. Het wetsvoorstel is te vinden via. 25. FD. Gazellen, donderdag 1 december 2011,p Volgens de vakbonden, die de payroll-cao na vijf jaar opzegden, gebruikten werkgevers en payrollbedrijven de cao om werknemers minder te bieden dan vaste krachten. 27. Art. 7:691 BW lid 6 BW. 28. In Het Financieele Dagblad van 6 december De geïnteresseerde verwijs ik naar. 30. Zie de Volkskrant van 26 november 2011: 'Nieuw vangnet zzp'er nodig'. 31. EIM, Zelfbewust een Zelfstandige Positie. Economische zelfstandigheid van zzp'ers: resultaten zzp-panel meting I van 2011, p.21, figuur 11. Denkbaar is dat een deel van die groep hiernaast een arbeidsovereenkomst heeft of anderszins in inkomen voorziet. 32. Deze bepaling stond opgenomen in art. 7:668a lid 6 BW. 33. Brief van 10 januari 2012 aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, referentie 2011Z Het ANP meldde op 19 januari 2012 dat de jeugdwerkloosheid in Italië en Spanje respectievelijk 30,1 en 49,6% bedraagt. In Nederland bedraagt zij 10,5%. Eurostat meldde in september 2011 vergelijkbare cijfers (resp. 29,2, 48,3 en 8%). 35. Zie Paul Schnabel in Het Financieele Dagblad van 31 december 2011: 'Inkomensverhoudingen zijn scheef gegroeid en dat wordt een probleem'. ARBEID EN ONDERNEMING 19

20 36. Zie NRC Handelsblad van 29 december 2011: 'Jeugdwerkloosheid valt nog mee, maar een vast contract zit er niet in'. 37. Zie hierover mijn bijdrage 'Vakbonden en collectieve arbeidsvoorwaardenvorming: de juridische legitimatie erodeert', NJB 2010, 1802,p Zie mijn 'Het incorporatiebeding: verleden, heden en toekomst', in: A.Ph.C.M. Jaspers en M.F. Baltussen (red.), De toekomst van het cao-recht. Reeks Vereniging voor Arbeidsrecht nr. 39, Deventer: Kluwer 2011,p J.A. Bruins en A.T.M. Jacobs, 'Dispensatie', in: Jaspers en Baltussen 2011,p Voor een bespreking van dit aspect verwijs ik naar E. Koot-van der Putte, Collectieve arbeidsvoorwaarden en individuele contractsvrijheid (diss. Amsterdam UvA), Deventer: Kluwer 2007, par Salaris gaat terug op het Latijnse salarium (zoutrantsoen), van sal (zout); de betekenisovergang van 'zout' naar 'wedde' is te verklaren uit het feit dat bij de Romeinen, en in delen van Afrika nu nog, gestandaardiseerde hoeveelheden zout als betaalmiddel fungeerden. 42. < 43. OECD, Divided We Stand: Why Inequality Keeps Rising, december Zie voor een samenvatting:. 44. R. Wilkinson en K. Pickett, The Spirit Level, Londen: Allen Lane Of in de ogen van de rechter zelf: Ktr. Amsterdam 28 december 2008, JAR 2009/ Het initiatief kwam van de PvdA en de SP. Minister De Jager van Financiën heeft het voorstel ontraden. 47. Zie Het Financieele Dagblad van 7 januari 2012, p. 27, Opinie - Jaap Winter: 'Variabele beloning moet op de schop'. 48. L. Timmerman, Gedragsrecht, belangenpluralisme en vereenvoudiging van het vennootschapsrecht. Wat moet dwingend blijven in het vennootschapsrecht van de toekomst? (oratie Leiden 2004), p Zo ook Timmerman, 2004,p Het interview met Amazon-topman Werner Vogels in Het Financieele Dagblad van 5 december 2011 ('Het grootste gevaar is sociale cohesie') biedt een goed inzicht in het onderscheid tussen de Angelsaksische en de continentale traditie. 51. HR 12 mei 1989, NJ1990, 130 en HR 24 februari 1995, NJ1996, 472 (Sigmacon I en II) en HR 19 april 1996, NJ1996, 727 (De Leidsche Wolspinnerij). 52. Het gaat hier om de Beleidsregel deskundigheid 2011 van De Nederlandsche Bank N.V. en de Stichting Autoriteit Financiële Markten inzake deskundigheid van beleidsbepalers bedoeld in de Wet op het financieel toezicht, de Pensioenwet, de Wet verplichte beroepspensioenregeling en de Wet toezicht trustkantoren. 53. HR 15 april 2005, JAR 2005/117 (Eggenhuizen/Unidek) en JAR 2005/153 (Bartelink/ Ciris). 54. HvJ EU 21 oktober 2010, JAR 2010/298. Het Hof oordeelde dat voor de toepassing van de regels met betrekking tot overgang van onderneming dient te gelden dat de permanent bij een dochter gedetacheerde werknemer geacht moet worden aldaar zijn rechtens relevante arbeidsbetrekking te hebben en (dus) mee overgaat met behoud van zijn rechten en verplichtingen uit de arbeidsovereenkomst indien deze dochter overgaat naar een andere onderneming. 20 RONALD M. BELTZER