Handreiking seksuele diversiteit in het basisonderwijs

Transcriptie

1 Handreiking seksuele diversiteit in het basisonderwijs Deze handreiking geeft een overzicht over hoe discriminatie van seksuele diversiteit voorkomt op basisscholen en wat basisscholen kunnen doen aan homo/lesbische/biseksuele en transseksuele emancipatie. De illustraties komen uit een verslag van 10 jarige kinderen na een voorlichting over homoseksualiteit. Aard van discriminatie Discriminatie op grond van seksuele diversiteit komt in het basisonderwijs nog breed voor. Het gaat vooral om schelden en 'plagen', maar ook seksuele intimidatie van docenten komt nog regelmatig voor. Lesbische docenten melden significant meer seksuele intimidatie door leerlingen dan hun heteroseksuele collega's. Homoschelden komt vaak voor. Uit een onderzoek in Amsterdam blijkt dat het onderscheid tussen plagen, pesten en discriminatie voor docenten niet duidelijk is. Veel docenten vinden schelden en 1

2 plagen "gewoon" en niet problematisch. Vervelende voorvallen komen het meest voor op plaatsen waar de kinderen niet scherp in de gaten worden gehouden, zoals tijdens de overblijf, in de bus naar school of naar huis, via Hyves en MSN en bij het schoolvoetbal. De ouders geven geregeld het slechte voorbeeld, bijvoorbeeld schreeuwende vaders die naast het voetbalveld tegenstanders discriminerend uitschelden. Kinderen zelf hebben ook de neiging om andere kinderen die anders zijn (autistisch, een andere afkomst, twee moeders hebben) buiten te sluiten. Als men vraagt naar wat discriminatie is, wordt seksuele oriëntatie niet genoemd door basisschoolleerlingen. Er wordt maar weinig discriminatie formeel gemeld. Voor zover dit wel gemeld wordt, gaat het om klachten door allochtone ouders en hebben betrekking op huidskleur en herkomst. De meeste basisscholen besteden nauwelijks aan dacht aan discriminatie. Specifieke aandacht voor homodiscriminatie komt nog minder voor. Voor zover basisscholen er aandacht aan besteden, is dat incidenteel naar aanleiding van incidenten (schelden en roddelen), of soms naar aanleiding van geschiedenislessen over de Tweede Wereldoorlog. Inbedding: omgangsvormen en seksuele vorming Veel scholen besteden wel aandacht aan sociale competenties, pesten en diversiteit. Ze hebben vaak een redelijk uitgewerkt anti-pestbeleid. Dit biedt aanknopingspunten. In onderzoek van de Onderwijsinspectie (2004) zegt 43% van de directeuren van basisscholen een aanbod rond seksuele diversiteit te hebben. In de praktijk blijkt dit echter 2 Illustratie: tekening van een jongen

3 zelden het geval (Onderwijsinspectie 2010). Doorgaans wordt het initiatief hiervoor bij individuele docenten gelaten. Een mogelijkheid is om homoseksualiteit, biseksualiteit en transseksualiteit aan de orde te stellen bij seksuele vorming. Veel basisschooldocenten staan echter ook nog aarzelend tegenover seksuele vorming. Jarenlang was het bespreken van relaties en seksualiteit in het basisonderwijs al een taboe. Het idee leefde dat kinderen geen seksualiteit Illustratie: tekening van een jongen beleven. Dat idee is nu achterhaald. Toch is er in Nederland nog nooit onderzoek gedaan naar seksualiteitsontwikkeling onder basisschoolkinderen. Positieve aandacht voor relaties en seksualiteit wordt gestimuleerd door Rutgers WPF, maar ook beperkt door het toenemende focus op seksueel misbruik en seksualisering via de media en internet. Hoewel deze negatieve aandacht nodig is, kan zij gemakkelijk de plaats innemen van het vroegere taboe. Niemand, ook het jonge kind, is gebaat bij uitsluitend negatieve informatie over relaties en seksualiteit. Er is en noodzaak voor een gebalanceerde aandacht voor omgangsvormen en seksuele/relationele vorming in het basisonderwijs. Illustratie: tekening van een meisje Jonge kinderen hebben vaak nog zeer weinig informatie. Zij kennen vaak het woord "homoseksualiteit" nog niet, of verwarren het met "prostitutie", "souteneurs"en "drugverslaafden". 3

4 Vaak blijken zij ook sterk zeer stereotype denkbeelden over relaties, seksualiteit en ook over homoseksualiteit te hebben Bij voorlichtingen over homoseksualiteit vragen zij bijvoorbeeld wie de vuilniszakken dan buiten zet. Informatie uit incidentele voorlichtingen wordt selectief onthouden. Zo rapporteren jongens na een voorlichting vooral over de seksualiteit van homoseksuelen en de meisjes vooral over de romantische aspecten die zij hebben gehoord. Wenselijke inhoud van voorlichting Homodiscriminatie staat nooit op zichzelf. Het is een onderdeel van de algemene beeldvorming over hoe de samenleving - en vooral relaties en seksualiteit - in elkaar horen te zitten. Dit hele stelsel van overtuigingen en meningen noemen we ook wel de norm van heteroseksualiteit, of heteronormativiteit. Die norm op zich veroorzaakt nog geen discriminatie. Heteroseksualiteit zou immers de norm kunnen zijn, terwijl men ruimte laat voor andersdenkenden. In de praktijk is dat helaas niet zo. Hoe meer men van de norm afwijkt, hoe meer de maatschappij het veroordeelt. Het proces verloopt dan als volgt: Als mensen te maken krijgen met iets dat afwijkt van de norm, reageren ze vaak met angst en afweer. Negatieve emoties zetten zich vaak vast in rigide meningen en patronen, waarop mensen uiteindelijk ook hun gedrag baseren. Negatieve emoties kunnen dus tot negatieve attitudes leiden, die vervolgens allerlei vormen van negatief gedrag kunnen veroorzaken, zoals een gebrek aan sociale steun, sociale afstand, discriminatie en geweld. Steeds vertoont dit soort gedrag de overeenkomst, dat de afwerende personen afstand nemen van de veroordeelde groep. Daardoor nemen zijn hen minder waar en ontstaat een beeld van de veroordeelde groep op basis van de meest opvallende of meest afwijkende kenmerken. Er ontstaat dus een stereotypering. Als men vooral de negatieve stereotypering waarneemt, ziet men die als een sterkere afwijking van 4

5 de norm, waarop men dan weer opnieuw emotioneel negatief reageert. Zo ontstaat een vicieuze negatieve spiraal. Effectieve homo-emancipatie doorbreekt deze spiraal. De veroordeling van afwijkend gedrag leren wij van jongs af aan. Voor de overzichtelijkheid presenteren wij de ontwikkeling in het volgende schema: Leeftijd Thema Toelichting sekse-identiteit en rolpatronen Kinderen leren de verschillen tussen mannen en vrouwen kennen en het daarbij verwachte rolgedrag. Afwijkingen worden nog niet veroordeeld. groepsnormen en openlijkheid Kinderen leren onderscheid te maken tussen liefde, vriendschap, wie er bij hoort en wie buiten de groep valt. Jongens gaan meisjes stom vinden en andersom. Pesten wordt een thema op de basisschool. ca. 4-6 jaar (onderbouw) ca 7-10 jaar (middenbouw) ca jaar (bovenbouw) Seksuele voorkeur en identiteit Jongeren leren hun seksuele gevoelens kennen en doen hun eerste poging om vorm te geven aan een identiteit. Deze periode is voor hen zo onzeker dat afwijkend gedrag sterk wordt veroordeeld. ca jaar (voortgezet relaties en leefstijlen Jongeren geven verdere vorm aan hun identiteit en seksualiteit in interactie met andere jongeren. Zodra hun identiteit enigszins stabiel geworden is, ontstaat ruimte 5

6 onderwijs) voor tolerantie ten opzichte van andere identiteiten en leefstijlen. De concrete inhoud en didactiek van een effectief programma rond seksuele diversiteit moeten zijn afgestemd op deze thematiek en op de ontwikkelingsfase van de jongeren. Illustratie: voorkant en achterkant van het opstel van een jongen die grote moeite had met homoseksualiteit. 6

7 Mogelijkheden voor educatie Er zijn grofweg drie manieren te onderscheiden om seksuele diversiteit in het basisonderwijs aan te pakken. 1. Een zeer specifieke aanpak, zoals eenmalige voorlichtingen door vrijwilligers zoals die ook in het voortgezet onderwijs plaatsvindt, of een beperkte lessenserie of leesboekjes over homoseksuele/lesbische ouders (Daantje heeft twee pappa's, "King & king"). Deze aanpak is in diverse landen al geïnitieerd door belangengroepen van homo/lesbische ouders. De specifiek aanpak vindt doorgaans in de bovenbouw plaats als de kinderen de gegeven informatie enigszins kunnen generaliseren en zij al een zekere eigen mening kunnen vormen. De specifieke aanpak is relatief goedkoop maar ook grotendeels symbolisch en naar verwachting weinig effectief, tenzij zij is ingebed in een bredere leerlijn die focust op het leren omgaan met verschillen. 2. Een bredere aanpak, waarin homoseksualiteit is ingebed in een groter kader van sociale competenties en diversiteit in de bovenbouw. In Amerika lopen diverse programma's over "rainbow families". Als deze programma's zich beperken tot informatie over verschillende soorten familievormen, is hun effect beperkt. Als het principe van diversiteit is geïntegreerd in een bredere aanpak en concept van diversity education (zowel thematisch als qua sensitiviteit en aanpak van docenten) is het veel effectiever. In Amsterdam-Oost biedt Diversion een pakket met een aantal 7

8 lessen door peer-educators met een Joodse, Islamitische en homoseksuele achtergrond voor de bovenbouw van basisscholen. Daarnaast bestaat Gelijk=Gelijk? uit lessen "Discussiëren kun je leren", waarin leerlingen zich leren verplaatsen in de ander en probleem oplossend leren denken en zo vaardigheden op doen om vruchtbare discussies te voeren. Dit programma "Gelijk is gelijk" ( slaat goed aan bij scholen. Uit een onderzoek naar discriminatie in het primair onderwijs in Amsterdam ("Discrimineren is pesten met wie je echt bènt!", 2010) blijkt echter dat het pakket vooral de tolerantie tussen Turkse en Marokkaanse kinderen heeft bevorderd. De onverschilligheid ten aanzien van homodiscriminatie ligt na het programma met 17% nog steeds aanzienlijk hoger dan de 10% leerlingen die onverschillig staat tegen discriminatie in breder zin. "Homo" blijft ook een 'gewoon' scheldwoord, hoewel het aantal leerlingen dat dit afkeurt, wel wat stijgt van 68% naar 76%. De onderzoekers wijten de kleine effecten aan de beperkte rol die peereducators kunnen spelen (Gielen & Klooster, 2011). 3. Als diversity education in bredere zin door de hele school heen wordt geïntegreerd, is de kans nog groter dat de aangeleerde competenties bij leerlingen beklijven. Vooral interventies die spiraalsgewijs worden aangeboden (thematiek die in onder-, midden-, en bovenbouw herhaald wordt op het niveau van de kinderen) zal zoden aan de dijk kunnen zetten. In Nederland is het lessenpakket "De Vreedzame School" ( een voorbeeld van een dergelijke potentieel succesvolle aanpak. "De Vreedzame School" is een uit Amerika geïmporteerd concept en kan alleen worden uitgevoerd met ondersteuning van Eduniek (Utrecht) 8

9 dat een licentie heeft. Het is onduidelijk in hoeverre het pakket een effect heeft op tolerantie ten aanzien van seksuele diversiteit of dat dit aspect kan worden uitgebouwd binnen de grenzen van de licentie. Het lessenpakket "Leefvormen" van EduDivers heeft een vergelijkbare opbouw maar is specifiek gericht op leefvormen en seksuele diversiteit. Het pakket biedt suggesties voor lessen en kringgesprekken in zowel onderbouw, middenbouw en bovenbouw over homo-emancipatie (binnen een veel breder kader van diversiteit en leefvormen). In een bijbehorende reader "Diversiteit en leefvormen" is een overzicht opgenomen voor flankerend schoolbeleid en suggesties voor "spontane" besprekingen in kringgesprekken. Leefvormen is gefinancierd door het Ministerie van OCW en het Amsterdamse stadsdeel Bos & Lommer. Het is proefgelezen en uitgetest in diverse basisscholen (waaronder proefgelezen door een Amsterdamse Islamitische basisschool) en becommentarieerd in een veldoriëntatie van het Instituut voor Leerplanontwikkeling SLO. Het wordt door scholen goed ontvangen en er zijn inmiddels bijna exemplaren verspreid. Het is gratis te downloaden (van de EduDivers website) en EduDivers biedt scholen begeleiding bij de maatwerk invoering ervan. 9

10 Een mogelijkheid om aandacht voor discriminatie en aandacht voor omgaan met verschillen structureel te verankeren, ligt ook bij het Humanistisch Vormingsonderwijs en Godsdienstonderwijs. In Amsterdam is de diaconie bijvoorbeeld actief. Diverse initiatieven Het aantal initiatieven om iets te doen aan seksuele diversiteit in het basisonderwijs neemt toe. Een voorlopig overzicht van het aanbod: Lespakketten en voorlichting Lessenpakket "Leefvormen" van EduDivers, digitaal beschikbaar. Lessenpakket "Hand in Hand", COC Den Haag (2009), ontwikkeld in opdracht van de gemeente Den Haag. "Horen, zien, zwijgen" (Anne van den Boogaard e.a. 2010), wordt door COC Nijmegen niet aan derden ter beschikking gesteld "Gelijk is gelijk" met o.a. homoseksuele gastsprekers door Diversion (Amsterdam Oost, niet alleen homoseksualiteit) Maarten heeft twee mama s (België), digitaal lespakket voor leerkrachten 10

11 Ondersteuning leerkrachten basisonderwijs EduDivers ondersteunt leerkrachten bij invoering lessenpakket "Leefvormen". COC-Nijmegen verzorgt voorlichting op basisscholen, als onderdeel van het lessenpakket Horen, zien, zwijgen. Visitaties CBOO, Netwerk voor openbaar onderwijs, op openbare basisscholen (toetsing van de openbare identiteit inclusief aandacht voor homo-emancipatie) "Genderdystrofie en school" (Els Schijf, 2010), een boekje met concrete tips hoe om te gaan met transgender kinderen in het basis- en voortgezet onderwijs. Te bestellen bij Schorer-Transvisie. Lesmateriaal PABO * E-Learning module HomoLESbiopschool, ontwikkeld door Cultuursporen en bureau ELS, in opdracht van IHLIA. De module is succesvol getest op zes PABO's en op 15 juni 2011 overgedragen aan EduDivers. Na 15 juni is de cursus gratis te volgen via internet. 11

12 Masterplan seksuele diversiteit in het basisonderwijs Voorgaande initiatieven staan los van elkaar en er is weinig samenhang. De nationale Hetero-Homo Onderwijsalliantie heeft initiatief genomen om de aanpak te versterken en betrekt aanbieders en partners uit het basisonderwijs zelf om samen te werken aan een masterplan. Wilt u op de hoogte en betrokken blijven? Schrijf u dan in voor de EduDivers denktank basisonderwijs ( Meer informatie Meer informatie over wat scholen kunnen doen in het basisonderwijs is te vinden op: EduDivers, kenniscentrum voor onderwijs en seksuele diversiteit Nieuwezijds Voorburgwal 21-3, 1012 RC Amsterdam info@edudivers.nl 3e editie, 15 juni