HOOGSENSITIEF LC_BW_HOOGSENSITIEF.indd 1 13/09/16 17:52

Transcriptie

1 HOOGSENSITIEF

2

3 ELKE VAN HOOF HOOG SENSI TIEF

4 D/2016/45/509 ISBN NUR 770 Vormgeving omslag en binnenwerk: Gert Degrande De Witlofcompagnie Elke Van Hoof & Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, Uitgeverij LannooCampus maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag verveelvoudigd worden en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij LannooCampus Erasme Ruelensvest 179 bus Leuven België

5 INHOUD 7 Voorwoord 11 DEEL 1 WAT IS HOOGSENSITIVITEIT? Om te beginnen: enkele misverstanden omtrent hoogsensitiviteit Ik voel, jij voelt, wij voelen... allemaal iets anders Een persoonlijkheidstrek met veel facetten 65 DEEL 2 HOOGSENSITIVITEIT VASTSTELLEN De HSP er in al zijn verscheidenheid Op zoek naar een goede vragenlijst Hoogsensitiviteit onderscheiden 121 DEEL 3 OMGAAN MET HOOGSENSITIVITEIT Last of lust? Hoogsensitiviteit op school Hoogsensitiviteit op de werkvloer 155 Tot slot 156 Dankwoord 158 Referenties 167 Bijlage 1. De Highly-Sensitive Person Scale (Aron, 1997) 170 Bijlage 2. De HSPS Bijlage 3. Aanknopingspunten voor verder onderzoek 173 Noten

6

7 VOORWOORD Hoogsensitiviteit (HSP) is nieuw op de markt. Althans, zo lijkt het. Je hoort steeds vaker ouders zeggen dat hun kind hooggevoelig is. In Facebookgroepen zoals Kus de kikker of Hoogsensitief opvoeden wisselen ouders gretig tips en tricks uit of steken ze elkaar een hart onder de riem. Een vlugge scan van de beschikbare wetenschappelijke (vaak Engelstalige) literatuur laat echter zien dat het eerste artikel over hoogsensitiviteit al in 1997 verscheen in het Journal of Personality and Social Psychology, een gerespecteerd wetenschappelijk tijdschrift. De auteurs? Elaine en Art Aron, twee Amerikaanse psychologen. Het artikel oogstte weinig bijval bij hun wetenschappelijke collega s, maar des te meer in de populaire media. Intussen regent het boeken, blogs en artikels in kranten en tijdschriften het aantal beschikbare titels is bijna niet meer te overzien. En er wordt gegoocheld met termen dat het een lieve lust is: hoogsensitiviteit of Highly Sensitive Persons (HSP), hooggevoeligheid, beelddenkers, nieuwetijds- en indigokinderen: vaak worden ze in één adem genoemd en door elkaar gebruikt. Dat deze begrippen nochtans geen synoniemen zijn, lees je verder in dit boek. Wat ook opvalt: de meerderheid van de aangeboden informatie is omhuld in een wolk van negativiteit. Hoogsensitiviteit staat garant voor problemen, zo lijkt het wel. Sommige beleidsmakers ijveren zelfs om een aparte zorgverlening op te zetten voor hoogsensitiviteit. Hoogsensitiviteit is nochtans geen aandoening of stoornis, maar een aangeboren persoonlijkheidskenmerk. De hoogsensitieve persoon bestaat bovendien niet. De eigenschap wordt gekleurd door andere persoonlijkheidstrekken, door ervaringen en door de context waarin je je bevindt. Net daarom wil ik dat het een plaats krijgt als een normaal gegeven. Hoogsensitiviteit zou een non-issue moeten zijn. Zijn er dan helemaal geen problemen bij HSP? Dat nu ook weer niet. Overprikkeling kan grote proporties aannemen en leiden tot onaangepast gedrag. Maar zoals ongeveer alles in het leven is niets helemaal voorwoord 7

8 zwart of wit. Zoals elke medaille heeft ook hoogsensitiviteit twee kanten: positieve eigenschappen en minder leuke kantjes. Met dit boek wil ik een genuanceerd tegengewicht bieden aan de negativiteit, zonder de kleine kantjes te ontkennen of te minimaliseren. Helaas is die nuance tegenwoordig vaak ver te zoeken, en de overload aan hoogsensitieve literatuur polariseert ook de wetenschap. Zij die het bestaan van hoogsensitiviteit erkennen en onderzoeken, komen zo neus aan neus te staan met wetenschappers die het kenmerk zelfs niet eens willen bespreken. Het is overigens niet de eerste keer dat ik in zo n polarisatiestorm terechtkom: bij ons onderzoek naar het chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS) zag ik eenzelfde opdeling tussen believers en non-believers. Nochtans helpt deze polarisatie niemand verder. Het zorgt er alleen voor dat beide kampen zich nog meer gaan focussen op hun eigen gelijk. Met andere woorden, de argumenten stapelen zich op en worden uitvergroot. Er wordt niet gekeken naar alternatieven of andere manieren om het beter te maken. Dat wetenschappers onderling met elkaar in de clinch liggen, tot daar aan toe, maar het ergste is dat hetzelfde zich ook afspeelt binnen onze gezondheidszorg. Illness invalidation noemen we dat in het vakjargon, een fenomeen dat verwijst naar het gebrek aan erkenning en begrip dat mensen ervaren als ze zich met hun probleem ergens melden. We weten inmiddels dat dit leidt tot doctor-shopping; het huppelen van arts naar arts tot men iemand vindt die hen wél het gevoel geeft te luisteren, iemand die de problemen erkent in plaats van ze wegredeneert. Artsen en andere professionals schrijven deze groep al snel af als hypochonders of moeilijke patiënten, terwijl doctor-shopping eerder een symptoom is, en een strategie om om te gaan met een gebrek aan erkenning. Ook mensen met HSP zijn vaak aan het shoppen. En dat is jammer, zeker bij hoogsensitiviteit. Want we weten vanuit de kennis rond differentiële susceptibiliteit dat hoogsensitiviteit geen probleem hoeft te zijn. We zien personen met HSP net heel erg vooruitgaan wanneer de juiste tools en kennis worden aangereikt. Dit maakt de polarisatie een gemiste kans voor velen die lijden onder de kenmerken van hoogsensitiviteit. 8 HOOGSENSITIEF

9 Dit boek presenteert de feiten, nieuwe onderzoeksresultaten en toekomstige onderzoekstrajecten. Waar mogelijk probeer ik de link te leggen met mijn eigen klinische ervaring en laat ik mensen met HSP aan het woord. Het is een start, een proces, een antwoord in wording. We zijn met verschillende onderzoeken bezig om nog meer antwoorden te vinden. Ik laat me bij die zoektocht graag leiden door cijfers, goed wetende dat zelfs een goed afgestemde methodologie geen garantie op succes is. Maar dat is de kern van wetenschappelijk onderzoek voor mij: starten vanuit een vraag en kijken welke nieuwe vragen of bevindingen opduiken. Die houding zit bij mij zo hard ingebakken dat mijn zus soms grapt: Niet alles in het leven is wetenschappelijk materiaal. Ook dat is waar. Hoogsensitiviteit is geen beperking, al ervaren veel hoogsensitieve mensen de eigenschap wel als een vloek. Hoogsensitiviteit is een van de facetten die onze persoonlijkheid kleurt, maar ook niet meer dan dat. Het is geen excuus, geen zuil om je achter te verbergen. Ook personen met hoogsensitiviteit worden geacht hun leven in eigen handen te nemen, te spelen met de kaarten die hen zijn bedeeld. Na het lezen van dit boek heb je hiervoor alvast de nodige informatie te pakken. Moge dit boek een leidraad zijn in de verdere groei van je cliënten, leerlingen, collega s, kinderen, familie of jezelf. Prof. dr. Elke Van Hoof Vrije Universiteit Brussel voorwoord 9

10

11 DEEL 1 WAT IS HOOGSENSITIVITEIT? onderttteil 11

12 WAT IS WA S HOOGSENSITI- OGSE I- VITEIT? IT?

13 11. Om te beginnen: enkele 1. misverstanden omtrent 1. hoogsensitiviteit De eerste keer dat mijn therapeute vroeg of ik al over hoogsensitiviteit had gehoord, was mijn reactie: Ik krijg de krul van die mensen. Ik associeerde het met zelfmedelijden en aandacht zoeken. Inke 1 Hoogsensitief? Dat bestond vroeger niet. Ongeveer 1 op de 5 mensen is hoogsensitief. Dat zijn er nogal wat. Denk nu eens terug aan je lagereschooltijd. Hoeveel kinderen in je klas kregen toen te horen dat ze HSP waren? Vermoedelijk geen enkel. De kans is zelfs groot dat niemand zich die vraag destijds ooit heeft gesteld. Leg dan maar eens uit aan iemand van de oude stempel wat er precies aan de hand is met je kind, je partner of jezelf. De kans is groot dat je een antwoord krijgt à la: Hoogsensitief? Dat bestond vroeger allemaal niet, hoor! Wat gaan ze nog allemaal uitvinden? Hoogsensitiviteit lijkt inderdaad een nieuwerwets fenomeen, waarvan eerlijk is eerlijk een groot stuk nog onontgonnen terrein is voor de wetenschap. wat is hoogsensitiviteit? 13

14 Het contrast met de vele internetposts die tegenwoordig circuleren en een hedendaagse boekenwinkel, waar je haast moet opletten om niet te struikelen over de hoogsensitieve publicaties, kan haast niet groter zijn. Die vulgarisering is op zich een goede zaak. Het heeft hoogsensitiviteit alleszins beter bekend gemaakt bij een breed publiek. Maar er is ook een keerzijde. Vaak worden feit en fictie in dit soort publicaties door elkaar gehaald en overgoten door een esoterisch sausje, waardoor hoogsensitiviteit of HSP bij veel mensen een zweverige bijklank heeft. Maar met bachbloesems, aura s en chakra s heeft hoogsensitiviteit uiteraard niks van doen. Meestal wordt er met de niet-wetenschappelijke informatie vaak op emotie gespeeld en gaat het zelden over feiten. Het jammerlijke is dat mensen met HSP hier extra gevoelig voor zijn omdat zij, zoals we verder in dit boek zullen zien, zich moeilijker kunnen loskoppelen van die emotie. Onzin aan de kaak stellen is ook een kwestie van het onderscheiden van misleidende vaagheid in verder indrukwekkende uitspraken. Dat is niet de makkelijkste weg, het vergt meer reflectie en tijd. Patricia: Rond hoogsensitiviteit hangt veel zweverigheid, en dat spreekt me niet aan. Daardoor was ik met mezelf en mijn hoogsensitiviteit ook niet in het reine. De wetenschappelijke onderbouw gaf me echter de handvatten die ik nodig had om het een plaats te geven. Ik weet wel: veel van de pseudowetenschappelijke literatuur die ik onder ogen krijg, is geschreven vanuit de oprechte wens om anderen te helpen, en slechts zelden is er sprake van slechte intenties. Toch is ook dit soort desinformatie kwalijk, want het zet mensen op het verkeerde been. Er bestaan dan ook nogal wat misverstanden omtrent hoogsensitiviteit. Sta mij daarom toe om te beginnen met te zeggen wat hoogsensitiviteit niet is. 14 HOOGSENSITIEF

15 Hoogsensitiviteit is een stoornis Bij veel mensen roept de term hoogsensitiviteit iets negatiefs op. Het wordt dikwijls gezien als een stoornis of een syndroom, maar zo zit het dus niet in elkaar. Ik kan dit niet genoeg benadrukken; als je één zin uit dit boek moet onthouden, laat het dan de volgende zijn. HSP is geen aandoening, handicap of stoornis. Het staat niet in de DSM (de Bijbel voor psychiaters en psychologen), je krijgt er geen briefje van de dokter voor en het mag je niet thuishouden van je werk of school. HSP heb je niet, je bent het. Het is een persoonlijkheidskenmerk, een stukje temperament dat je maakt tot wie je bent. DE GAUSSCURVE OF NORMALE VERDELING Figuur 1 De Gausscurve of normale verdeling. Veel eigenschappen in de natuur beantwoorden aan dit klokvormige patroon. Hoogsensitieven scoren weliswaar hoger op vragenlijsten die peilen naar sensitiviteit, en wijken in die zin af van de norm. Maar dat betekent nog niet dat hoogsensitieven ook een probleem, of erger nog, een stoornis hebben. Meer zelfs: afwijken van de norm is de norm. Als je binnen een populatie gaat kijken naar de aanwezigheid van een of ander kenmerk, krijg je vrijwel altijd een heleboel scores die gaan van heel laag tot heel hoog. Men wat is hoogsensitiviteit? 15

16 spreekt van een normale verdeling (figuur 1), en je mag die term gerust letterlijk nemen: afwijken van het gemiddelde is heel normaal! Onze huidige maatschappij ziet het nochtans vaak anders: wie anders is dan de norm of het gemiddelde, hoort er niet bij. Minderheidsgroepen hebben bijvoorbeeld een slechtere levenskwaliteit, minder goede gezondheid en een lagere levensverwachting. Het is ook terug te zien in de natuur om ons heen: vogels die anders zijn en heus niet alleen lelijke eendjes in sprookjes worden gewoon uit het nest gekieperd of verstoten. Hoogsensitieven hebben een klein hartje (en lange tenen) Cindy, werkt als administratief medewerker in een school. Zij had een zware burn-out. Ik heb al het hele leven het gevoel dat ik een buitenstaander ben, dat ik niet normaal ben. Ik reageerde altijd heftig op wat ik ervaar. Mensen noemden me een dramaqueen, een aansteller. Sommigen ongetwijfeld wel, maar dat is eigenlijk niet waar het bij hoogsensitiviteit om draait. Hoogsensitiviteit is niet hetzelfde als hooggevoeligheid. Beide begrippen worden vaak door elkaar gehaald, maar er is een belangrijk verschil. Hoogsensitiviteit gaat over het aantal prikkels dat binnenkomt in de hersenen. Hooggevoeligheid daarentegen is een emotionele reactie. Hoogsensitieven kunnen overemotioneel reageren, maar het is geen bepalende factor voor hoogsensitiviteit. Er zijn wellicht meer mensen hooggevoelig dan hoogsensitief. Hooggevoeligheid voor geluiden, voor licht of voor externe prikkels, blijkt dikwijls een symptoom van de preklinische fase van burn-out. De snelheid waarmee informatie op ons afkomt, maakt dat onze hersenen overprikkeld raken, dat hoofd- en bijzaken niet meer van elkaar onderscheiden kunnen worden, waardoor het stressbrein in gang schiet. Dat soort overprikkeling kan dus een teken van verhoogde stress zijn, maar niet noodzakelijk van hoogsensitiviteit. Het kan ook een symptoom zijn van een psychiatrische aandoening, zoals je kunt lezen in deel HOOGSENSITIEF

17 Vergis je trouwens niet: hoogsensitieven kunnen ook bikkelhard zijn, bijvoorbeeld op de speelplaats (meer daarover in deel 3). Het zijn dus zeker niet allemaal muurbloempjes met een klein hartje. HSP ers hebben een zesde zintuig Neen, integendeel: HSP ers hebben met hun vijf zintuigen al meer dan de handen vol. Wat wel waar is: de informatie die via die zintuigen bij hen binnenkomt, wordt op een andere, diepere manier verwerkt. Daardoor merken ze soms subtiele verschillen of patronen op: een schilderijtje dat op een andere plek hangt, een goede vriend die stiller is dan gewoonlijk... Smaken, geuren, geluiden, bewegingen, kleuren, vormen, de sfeer in een groep: het komt allemaal veel sterker binnen bij een HSP er. Dat is volgens Schmidt (2007) niet zozeer omdat HSP ers betere zintuigen zouden hebben, maar vooral omdat ze de informatie die binnenkomt in de hersenen grondiger en nauwkeuriger verwerken. Het betekent dus niet dat een HSP er over bovennatuurlijke krachten beschikt. Zij kunnen tot nader order geen uv-licht zien, ultrasone tonen horen, de toekomst voorspellen noch gedachten lezen. Dorien: Het is geen zesde zintuig of een goddelijke ingeving. Ik vang vooral sneller subtiele lichaamstaal op, en ik kan het snel interpreteren. Het duurt tijdens een gesprek niet lang voor ik weet of iemand zich goed voelt bij mij of eerder sceptisch is. Ik weet snel of de klik er is of niet. Het vraagt wel wat tijd om al die indrukken te verwerken. HSP ers willen te veel voor anderen zorgen Het wijdverspreide idee dat HSP ers allemaal altruïsten zijn die zich belangeloos inzetten voor de ander, klopt niet. HSP ers hebben in regel een hoog inlevingsvermogen, maar dat betekent niet noodzakelijk dat ze automatisch de zorg voor andere mensen willen opnemen. Iemand met HSP vertrekt vanuit de gevoelens en gedachten van de ander, met andere woorden vanuit hun achtergrond, cultuur, mentaliteit, persoonlijk- wat is hoogsensitiviteit? 17

18 heid, opvattingen, dromen enzovoort. Het is dus géén projectie van de eigen gevoelens en gedachten, geen Wat-zou-ik-doen-in-zo n-situatie? Je zou het ook kunnen zien als het verschil tussen invoelen versus meeleven. Elke HSP er voelt zich sterk in de situatie van de ander in, maar zal daarom niet noodzakelijk emotioneel met hem meeleven. De zorg willen opnemen heeft immers te maken met actief iets gaan doen: een dame die slecht te been is, helpen oversteken of een zieke buur iets te eten brengen Maar het is niet omdat je je goed kunt inleven in de ander, dat je ook actief voor die persoon wilt zorgen. HSP ers kunnen geen leiding geven Een andere onjuistheid over hoogsensitiviteit die je weleens ziet verschijnen, is dat je hoogsensitieve personen beter geen leidinggevende functies geeft. Dat klopt absoluut niet. Onderzoek toont aan dat hun opmerkzaamheid net een toegevoegde waarde kan zijn in een leidinggevende functie. Later in dit boek zul je lezen dat werknemers met HSP meer creativiteit en prosociaal gedrag aan de dag leggen in vergelijking met niet-hsp ers. Dat geldt ook voor HSP ers in leidinggevende functies. Bovendien hebben ze nog een ander belangrijk kenmerk, namelijk failing forward, een van dé aspecten die leidt tot innovatie en creativiteit binnen bedrijven. Failing forward gaat over groei vanuit falen. De combinatie van diepgaande verwerking met het kunnen denken zonder begrenzing, prosociaal gedrag en creativiteit maakt van HSP ers uiterst geschikte people managers, innovators en drijvende krachten binnen bedrijven. Hun enige valkuil is de overprikkeling. Maar als je HSP-medewerkers helpt om hun valkuilen in de hand te nemen, dan heb je een groep die altijd net dat tikkeltje meer zal doen, gewoon omdat hun hersenen hen zo sturen. 18 HOOGSENSITIEF

19 HSP ers hebben aparte voorzieningen nodig Door de toenemende populariteit van hoogsensitiviteit lijkt iedereen wel zijn graantje te willen meepikken. Er is op die manier een beweging ontstaan die hoogsensitiviteit als iets bijzonder breekbaars in de kijker wil zetten, en die vindt dat HSP ers bijzondere zorg verdienen. Dat is volgens mij helemaal niet nodig. Het lijkt me ook geen goede zaak om je als HSP er te profileren als iemand met een afwijking. Het risico is dat mensen hun hoogsensitiviteit als excuus gaan inroepen en van anderen eisen dat men hen met fluwelen handschoenen aanpakt. Dat is niet de way to go, vind ik: hoogsensitieve mensen moeten zélf stappen ondernemen. Bovendien staat het onderzoek rond HSP nog steeds in de kinderschoenen. Om speciale zorg te kunnen geven, moet je goed weten waar je mee te maken hebt, hoe je het kunt vaststellen en welke interventies de meeste impact hebben. We hebben op dit moment dus eigenlijk niet genoeg kennis om de juiste zorg te definiëren. Ik zie daarom veel meer heil in het verder onderstrepen van diversiteit en inclusie. We zijn allemaal onze unieke zelf en dat zou helemaal oké moeten zijn. Inzetten in kennis over goede zelfzorg en hoe onze kinderen te laten uitgroeien tot zelfredzame mensen die op zichzelf kunnen vertrouwen, lijkt me veel belangrijker dan een specifieke zorgverlening uit te denken voor HSP. Hiermee wil ik niet voorbij gaan aan de problemen die sommige HSP ers ervaren. Die zijn er zeker en moeten worden aangepakt. In deel 3 geef ik daarom ook enkele heel concrete handvatten om beter om te gaan met HSP. Maar dit alles wil nog niet zeggen dat er een aparte zorgverlening moet worden opgezet. Ik zou zelfs durven zeggen: wel integendeel. *** wat is hoogsensitiviteit? 19

20 Goed. Hoogsensitiviteit is dus geen stoornis, geen superkracht en geen reden om thuis te blijven van het werk of de school. Blijft de vraag wat het dan wel is. Op die vraag probeer ik in de rest van dit deel een antwoord te formuleren. Ik kan hierbij helaas niet anders dan je een pittig stuk theorie voor te schotelen. Dat is niet alleen nuttig voor een beter begrip van wat er zich afspeelt in het hoofd van iemand met HSP; een goed begrip van de huidige modellen rond hoogsensitiviteit is ook noodzakelijk om HSP ers die hinder ondervinden van hun hoogsensitiviteit in de praktijk te helpen. En daar draait het per slot van rekening allemaal om. 20 HOOGSENSITIEF

21 21. Ik voel, jij voelt, wij voelen allemaal iets anders Ik heb het gevoel dat er een reuzegrote schotelantenne rond mijn hoofd hangt. Inke 2 Mensen verschillen van elkaar. En gelukkig maar. Niet alleen op uiterlijk duidelijk waarneembare vlakken zoals haarkleur of lichaamslengte, maar ook wat betreft ons doen, denken en laten. Sommigen ergeren zich al blauw als het verkeerslicht op oranje springt, terwijl anderen zich als een monnik zen door het verkeer verplaatsen. Sommigen vinden het leuk om voortdurend in gezelschap te vertoeven, anderen zijn liever op geregelde tijdstippen alleen. Die interactie met de ander, met onze omgeving, is cruciaal. Zonder de specifieke en actieve steun van een (verzorgende) omgeving zou geen enkel kind kunnen opgroeien of zelfs maar overleven. Maar de manier waarop mensen omgaan met die sociale en fysieke omgeving, kan fundamenteel verschillen. Sensitiviteit definiëren Hoogsensitieve personen zijn, welja, in hoge mate sensitief. Ze ervaren de wereld om ons heen op een andere, intensere manier. Maar wat moeten we ons daarbij voorstellen? De getuigenissen van enkele HSP ers lichten alvast een tipje van de sluier. wat is hoogsensitiviteit? 21

22 Gudrun: De wereld is veel kleurrijker en intenser in waarneming. De zintuigen nemen dieper waar dan die van iemand anders. Cindy: Al mijn zintuigen zijn overgevoelig. Ik ben gevoelig voor geluid, voor zware parfums... Huguette: Als ik bijvoorbeeld een opleiding volg, zijn er te veel prikkels om me heen. Dan zie, hoor, voel en ruik ik van alles en kan ik alleen maar absorberen. In mijn hoofd is het dan een rommeltje. Maar als ik thuis kom, en ik begin het te verwerken en ordenen met de notities erbij, dan komt de informatie pas echt binnen. Michael Pluess van de Queen Mary University of London omschrijft sensitiviteit als de vaardigheid om externe factoren waar te nemen en ze te verwerken. 3 Hij ziet die sensitiviteit als een persoonlijkheidstrek van een hogere orde, die verschillende bestaande concepten, zoals persoonlijkheid en temperament overkoepelt. Bovendien staat die sensitiviteit los van een mogelijke respons. Sensitiviteit gaat over de verwerking van externe invloeden (de input ), terwijl responsiviteit of reactiviteit verwijst naar gedragsconsequenties, de output. Denk aan het onderscheid tussen hoogsensitiviteit en hooggevoeligheid dat we maakten in hoofdstuk 1. PRIKKELS INPUT SENSITIVITEIT OUTPUT GEDRAG REACTIVITEIT Figuur 2 Het verschil tussen sensitiviteit en responsiviteit. Sensitiviteit gaat over de verwerking van externe invloeden (de input ), terwijl responsiviteit of reactiviteit verwijst naar gedragsconsequenties, de output. 22 HOOGSENSITIEF

23 Proactieve haviken versus reactieve duiven Ook bij andere diersoorten zoals niet-menselijke primaten, muizen en zebravinken (Wolf, 2008) werden deze twee verschillende gedragspatronen, het zogenaamde shy-boldcontinuüm, vastgesteld: een deel van de onderzochte dieren reageert impulsief en zelfs agressief, terwijl andere soortgenoten dergelijke situaties lijken te vermijden door zich voorzichtiger, meer low-profile te gedragen. De Nederlandse fysioloog Jaap Koolhaas heeft het in dat verband over twee verschillende prototypes: haviken versus duiven. De spreekwoordelijke haviken vertonen meer proactief copinggedrag, terwijl duiven eerder reactief copinggedrag aan de dag leggen. Reactieve coping, een term uit de positieve psychologie, gaat over de manier waarop mensen reageren op gebeurtenissen die zich voltrokken hebben. Proactieve coping daarentegen houdt in dat personen ongewenste situaties en achteruitgang herkennen, erkennen en er vervolgens op anticiperen om toekomstige problemen te voorkomen. Momenteel zijn we bezig met een groot onderzoek om de impact van de proactieve copingstijl op hoogsensitiviteit verder te onderzoeken. In deel 3 beschrijf ik een aantal interventies die je kunt toepassen om meer proactief gedrag te stellen; proactief gedrag helpt immers om hoogsensitiviteit als talent in te zetten. Beatrice: Voorlopig gaat het goed. Ik kan gemakkelijker foert zeggen. Ik weet intussen wat het is om kapot te zijn, dat wil ik niet nog eens meemaken. Ik heb ook geleerd om proactief te zijn: als ik bepaalde problemen kan voorkomen of de kop indrukken nog voor ze zich manifesteren, doe ik dat. Dat geeft me rust, ik ontplof veel minder dan vroeger. Toch moeten beide copingstrategieën proactief en reactief doorheen de tijd evolutionaire voordelen hebben opgeleverd. Welke die precies zijn, is moeilijk exact te zeggen, maar we kunnen wel enkele hypotheses naar voren schuiven. Wolf & al. (2011) merken op dat de gewaarwording van subtiele veranderingen voor sommigen adaptief kan zijn, maar ook wel een grotere biologisch kost heeft, want het vereist meer investering wat is hoogsensitiviteit? 23

24 in het biologische apparaat dat daarvoor nodig is, en minder in andere activiteiten zoals voedsel zoeken. Misschien waren mensen met hoogsensitiviteit verkenners die uitgestuurd werden om te gaan kijken welke plek voor een grote groep mensen veilig zou kunnen zijn. Daarvoor is het belangrijk dat je snel heel veel informatie kunt verwerken; dat vraag je niet aan iemand met ADHD, die bij elk detail afgeleid is. Die functie zorgde er echter ook voor dat de natuurlijke habitat van die verkenners niet de drukte van de groep was. Verkenners waren weliswaar vaak alleen, maar ze hielden zich wel nog steeds bezig met de zorg voor de ander. De verkenners gingen immers op zoek naar plaatsen waar de anderen goed konden gedijen. Dat zien we ook vandaag nog. Mensen met hoogsensitiviteit hebben meer dan gemiddeld nood aan afzondering. Tegelijk hebben ze overmatige aandacht voor anderen. Ze kunnen meestal moeilijk weigeren als anderen een beroep op hen doen en streven vaak naar billijkheid. HSP ers kunnen namelijk niet niet ingaan op een appel. Huguette: Je goed kunnen inleven is positief, maar de keerzijde is dat ik soms aan mijn eigen grenzen voorbijga en uitgeput raak, met alle gevolgen van dien. Gelukkig ben ik me daar meestal van bewust. Ook vissen zijn hoogsensitief Dat mensen van elkaar verschillen, hoeft uiteraard niet te verwonderen. Dat we dat ook doen op het vlak van sensitiviteit eigenlijk ook niet. Meer zelfs: wij zijn niet de enigen. Een bijzonder interessant onderzoek van de Amerikaanse evolutionaire bioloog David Sloan Wilson met de pumpkinseed sunfish (Lepomis gibossus), een baarsachtige zoetwatervis, leert ons dat ook vissen verschillen op het vlak van responsiviteit of reactiviteit, flexibiliteit en sensitiviteit ten aanzien van omgevingsinvloeden. Wilson & al. (1993). konden op basis van een gedragstest een onderscheid maken tussen verlegen ( shy ) en dappere ( bold ) vissen. Dappere vissen: 24 HOOGSENSITIEF

25 - zwommen minder in de buurt van andere vissen; - vluchtten minder snel weg als ze een mens zagen; - pasten zich sneller aan aan een nieuwe omgeving (gemeten door te kijken hoe snel ze begonnen te eten). De verlegen vissen vertonen eenzelfde gedragspatroon als personen met hoogsensitiviteit. Daarnaast bleken de verschillen tussen de verlegen en de dappere vissen bleken stabiel gedurende de dertig dagen dat het experiment liep. Meer zelfs: alles wees erop dat de verschillen ook al voordien aanwezig waren. Verlegen of hoogsensitieve vissen hadden bijvoorbeeld andere parasieten op hun schubben en een andere maaginhoud in vergelijking met dappere vissen. Maar wat de onderzoekers vooral verbaasde, was dat de verlegen (hoogsensitieve) vissen naarmate ze langer in een nieuwe omgeving vertoefden steeds minder verlegen gedrag gingen vertonen. Hun responsiviteit ten aanzien van de omgeving veranderde. Aron en Arons sensory-processing sensitivity (SPS) HSP ers zijn sensitiever dan anderen voor sensorische informatie en worden er makkelijker door overprikkeld. Dat is volgens Aron en Aron dé kern van hoogsensitiviteit: In hun artikel uit 1997 doopten ze deze neiging tot bedachtzaamheid sensory processing sensitivity (SPS). Deze eigenschap bestaat volgens Aron en Aron uit een: - verhoogde sensitiviteit voor subtiele omgevingsstimuli gecombineerd met - diepere cognitieve verwerking ervan, met als gevolg - een sterkere emotionele, fysiologische of stressreactie, zowel positief als negatief, vooral wanneer men geconfronteerd wordt met nieuwe of ongewoon conflictueuze situaties, wat vaak leidt tot wat is hoogsensitiviteit? 25

26 - meer geremd gedrag, om zo de tijd te nemen de situatie te beoordelen en een reactie te plannen ( pause-to-check, pauzeren om te controleren). In latere publicaties vatte Aron de vier belangrijkste kenmerken van SPS samen aan de hand van het acroniem DOES, wat staat voor: - Diepgaande verwerking (depth of processing) - Overstimulatie (overstimulation) - Emotionele intensiteit (emotional intensity) - Sensorische sensitiviteit (sensory sensitivity) Diepgaande verwerking is voor Aron het belangrijkste kenmerk, en gaat over een soort algemene bedachtzaamheid, de tijd nemen om beslissingen te nemen, al gaat het volgens Aron nog verder dan dat: het zou bijvoorbeeld ook samenhangen met consciëntieusheid, een rijke verbeelding en levendige dromen. Huguette: Als er iets is gebeurd dat indruk op mij heeft gemaakt, zegt mijn partner: Zo, dat hebben we dan ook weer gehad. Wat gaan we nu doen? Terwijl ik daar veel langer over blijf denken en pruttelen. Ik herbeleef het, tot het weer rustig wordt in mij. Dan weet ik: het is verwerkt. Het heeft even geduurd voor we dat van elkaar begrepen. Ik hoorde vaak de opmerking: Jeetje, heb je daar nu nog last van? Dat die diepgaande verwerking zoveel tijd vraagt, moest ik hem uitleggen. Overstimulatie gaat over de neiging om in stresserende situaties sterke autonome arousal (snelle hartslag, zweten) te vertonen, waardoor de cognitieve activiteit afneemt en de prestatie slechter wordt. Iedereen vertoont natuurlijk enige mate van opwinding bij sterk stresserende situaties, en het zou eerder afwijkend zijn om géén verhoogde hartslag te hebben als je oog in oog met een bruine beer komt te staan, maar het verschil met een HSP er is dat dit hen veel sneller en vaker overkomt: bij het bezoeken van een druk shoppingcenter, voor een toets, als ze moe- 26 HOOGSENSITIEF

27 ten spreken in het openbaar... Deze hogere autonome arousal zou er dan voor zorgen dat hoogsensitieve personen deze situaties zullen proberen vermijden, of andere copingstrategieën zullen ontwikkelen om met deze overstimulatie om te gaan. Deze factor houdt dus zowel de (in dit geval negatieve) reactie als de verwante copingstrategieën in. Beatrice: Vroeger had ik het niet door. Ik nam erg veel hooi op mijn vork, werkte in een kantoor waar voortdurend mensen rondliepen. Ik functioneerde moeilijk, slaagde er niet in om mijn grenzen af te bakenen. Ik vond de mensen irritant, ik was kort van stof. Ik raakte uitgeput. Als ik s avonds thuis kwam, kon ik niets meer verdragen. Ik trok vaak meteen mijn pyjama aan en kroop onder mijn dekentje voor de televisie. Ik voelde dat ik moest recupereren, al kon ik niet uitleggen waarom. Emotionele intensiteit betekent dat hoogsensitieve personen over het algemeen intensere emotionele reacties zouden hebben. Aron benadrukt echter dat die intense reacties zowel positief als negatief kunnen zijn: hoogsensitieve mensen ervaren ook positieve emoties intenser dan niet- HSP ers: ze zouden bijvoorbeeld sneller lachen en sneller dan gemiddeld emotioneel geraakt worden door kunst. Aron merkt wel op dat het meemaken van een ongelukkige jeugd ervoor kan zorgen dat de negatieve emoties de overhand krijgen. Beatrice: Als ik overprikkeld ben, word ik emotioneel. Ik voel alles dieper. Als alles goed gaat, is dat fijn. Verliefd zijn is DOLverliefd zijn, maar een slechte dag is een HEEL slechte dag. Ik kan enthousiast staan applaudisseren als een tiener, maar als ik kwaad ben, ben ik extreem kwaad. Ik heb geen rustig kabbelend gevoelsleven, alles is zwaar. Ten slotte is er de notie van sensorische sensitiviteit: hoogsensitieve mensen zouden zich sterk bewust zijn van subtiliteiten in de omgeving en ook sneller geïrriteerd geraken door onschadelijke stimuli zoals ruwe stoffen, lawaai of onaangename geuren. Aron ziet hierin drie facetten. Mensen die hoog scoren op deze schaal: wat is hoogsensitiviteit? 27

28 - hebben een lagere pijngrens; - merken subtiele verschillen sneller op; - hebben moeite met stimuli van een hoge intensiteit. Hoogsensitieve personen gaan met andere woorden op een andere manier met nieuwe stimuli om: ze denken er dieper over na, overwegen mogelijke gevolgen van hun actie, en zullen dus eerder afwachten en observeren dan zelf in actie treden. Volgens Aron en Aron wordt hoogsensitiviteit vaak verward met andere concepten zoals verlegenheid of introversie. Terwijl andere onderzoekers introvert gedrag bijvoorbeeld vaak zien als gebaseerd op sociale angst, zien Aron en Aron dit eerder als een weloverwogen strategie die op zich niet zoveel met angst heeft te maken. De afwachtende en vermijdende houding van hoogsensitieve personen is volgens hen een manier om een teveel aan stimuli te voorkomen. Ze zien het vooral als een copingstrategie om de vele prikkels hanteerbaar te maken. Aron en Aron noemen dit het pauze-en-check systeem: HSP ers gaan in nieuwe, onvertrouwde situaties eerst even afwachten en alles in ogenschouw nemen vooraleer ze actie gaan ondernemen. De vier genoemde kenmerken moeten volgens Aron allemaal aanwezig zijn om van hoogsensitiviteit te kunnen spreken. Verderop in dit boek zullen we zien dat dit echter niet helemaal klopt. Eigenlijk is alleen de diepgaande verwerking typerend voor hoogsensitiviteit. Als een kip zonder kop Overprikkeling staat eigenlijk synoniem voor stress. Stress heeft een positieve en negatieve kant. Het maakt ons alerter en daadkrachtiger. Dat is niet alleen handig op momenten waar de spanning hoog oploopt, maar even noodzakelijk bij triviale, alledaagse activiteiten. Ook dan moet ons lichaam zich voortdurend aanpassen aan de omgeving. Er is dus niets mis met stress in ons leven. Meer nog, een beetje stress is natuurlijk, nor- 28 HOOGSENSITIEF

29 maal en zelfs noodzakelijk: zonder stress is er geen ruimte tot vooruitgang, innovatie, zelfinzicht of zelfontplooiing. Door onze stressrespons kunnen we meer aan dan we dachten en stijgen we boven onszelf uit. Anders gezegd: onze draagkracht (wat we aankunnen) wordt tijdelijk uitgerekt (zie figuur 3). STRESSRESPONS DRAAGKRACHT STRESSOR Figuur 3 De stressrespons zorgt ervoor dat we meer kunnen dan we dachten. Een gezonde stressrespons is kort en krachtig. Je stresssysteem wordt actief en er komt adrenaline en cortisol vrij. Deze twee hormonen zorgen ervoor dat je klaar wordt gestoomd om actie te nemen, de zogenaamde vecht-of-vlucht respons. Daarna gaat deze stressrespons terug naar de beginsituatie: rust. Die tijd is ook nodig om te herstellen. De stressrespons wordt gecoördineerd door het autonome zenuwstelsel en treedt dus in werking zonder dat we ons daarvan bewust moeten zijn. Gelukkig maar: stel je maar eens voor dat je iedere seconde zou moeten denken: Oei, nu mag ik niet vergeten om mijn hartspier te laten samentrekken. wat is hoogsensitiviteit? 29

30 Hetzelfde systeem zorgt ervoor dat we niet hoeven na te denken over hoe we ons lichaam klaar moeten maken voor actie. Ons autonoom zenuwstelsel maakt daarbij gebruik van twee takken, de sympaticus en de parasympaticus, die je kunt vergelijken met respectievelijk het gaspedaal en de rem van een auto. Stress in korte pieken, daar kunnen we wel tegen. Als onze rem ook prima werkt, komt ons systeem na een inspanning weer tot rust. Maar soms volgen de inspanningen elkaar zo snel op, dat het rustsysteem nog niet alle sporen heeft kunnen wissen. De stress stapelt zich dan op: je krijgt een cumulatief effect. Stresspieken die lange tijd aanhouden, of korte pieken die elkaar snel opvolgen, zorgen dan voor chronische stress. Hierdoor komt er een onevenwicht tussen de stresshormonen en de zogenaamde herstelhormonen. Het gevolg laat zich raden: je batterijen lopen langzaam maar zeker leeg en er duiken stressgerelateerde problemen op. Rita: Intussen leer ik grenzen te stellen. Aanvaarden dat mensen dat vervelend vinden is al een even grote opgave dan het stellen van die grenzen zelf. Helaas merk ik die grenzen pas op als ik er net over ben gegaan. Mijn goesting om van alles te doen is groot. Vaak hoor je mensen dan helaas achteraf zeggen: En ik had het zelf helemaal niet door! Hoe komt het toch dat we zo slecht ons eigen stressniveau kunnen inschatten? Vergelijk het met een kikker: als je die in een pot met warm water gooit, springt hij eruit. Maar als je hem in een pot met koud water zet en je drijft langzaam de temperatuur op, blijft hij zitten tot hij helemaal gekookt is. Bij blootstelling aan stress is dat net zo: wanneer je langzaam opbouwt en dat blijft aanhouden, merk je niet meer wanneer je over een grens gaat. Dat betekent dat het extra belangrijk is om te letten op signalen die je krijgt van je gezin, collega s of vrienden. Zij merken vaak het eerst dat het niet goed met je gaat, ook al zie of voel je dat zelf op dat moment niet zo aan. Daar is ook een neurofysiologische verklaring voor: je hersenen maken het jezelf soms ook echt niet makkelijk om je eigen stress goed in te schatten. Normaal gesproken is er een uitstekende verbinding tussen je 30 HOOGSENSITIEF

31 stressbrein een combinatie van je reptielen- en emotionele brein en je prefrontale cortex. Dat is de hersenregio waar heel wat informatie samenkomt zodat we kunnen plannen, relativeren, nuanceren, beslissen, emoties reguleren De cockpit van onze hersenen, zeg maar. Die sterke link dient om je gevoel af te stemmen op wat je weet en kent. Maar soms zijn beide niet meer zo mooi op elkaar afgestemd. En doordat je stressbrein zelfstandig functioneert en geprogrammeerd staat op overleven, neemt het de regie even over wanneer de situatie uit de hand dreigt te lopen. De prefrontale cortex wordt als het ware buitenspel gezet. Als dat gebeurt, als je stressbrein meent dat het de stuurknuppel even moet overnemen, gaat de activatie al snel boven een bepaalde drempelwaarde en hop: je wordt een kip zonder kop. Je emoties gaan met je op de loop, en je bent niet meer in staat om de dingen te doen die je prefrontale cortex doorgaans wél zo goed kan. Dit gaat ook gepaard met lichamelijke klachten zoals hyperventilatie, spierpijn, bibberen, flanellen benen SOCIAAL GEDRAG BEHEERSEN IMPULSEN REGULEREN EMOTIES RELATIVEREN NUANCEREN... STRESS- BREIN CORTEX Figuur 4 Als ons stressbrein het overneemt van de prefrontale cortex, reageren we als een kip zonder kop. wat is hoogsensitiviteit? 31

32 Als ons stresssysteem het gaspedaal indrukt, gebeurt er ook heel wat met onze gedachten: ook daar schakelen we over op automatische piloot en tuimelen we voor we het zelf beseffen in onze eigen valkuilen. We hebben van kindsbeen af onszelf namelijk techniekjes aangeleerd en gedachten ingelepeld om met stress en belasting te kunnen omgaan. Naarmate we ouder worden blijven we aan die patronen vasthouden, zelfs wanneer ze allang niet meer werken. Als kind vond je bijvoorbeeld troost in snoep wanneer je je niet lekker voelde, als volwassene grijp je nu misschien naar een sigaret of een extra glas wijn. En ook de gevoeligheden uit de kindertijd steken onder te veel stress steeds weer de kop op. Als je als kind vaak het gevoel had dat wat je deed nooit goed genoeg was, dan is de kans groot dat je nu als volwassene datzelfde gevoel weer ervaart wanneer je je onder druk voelt staan. Daarom voelen we ons onder extreme stress vaak boos, verdrietig of angstig. Die emoties en gedachten gaan op hun beurt de manier kleuren waarop we naar de wereld kijken Wanneer deze valkuilen (te) actief zijn, beginnen ze de manier waarop we naar de wereld kijken, te sturen. We gaan met andere woorden op zoek naar bewijs voor onze specifieke valkuil, net als een selffulfilling prophecy. In deel drie leg ik uit waarom we niet zomaar mogen vertrouwen op ons geheugen en hoe we deze valkuilen kunnen vermijden. Het kip-zonder-kopfenomeen kan iedereen overkomen, maar het punt is dat mensen met HSP, gezien hun gevoeligheid voor overprikkeling, hier veel vatbaarder voor zijn. Patricia: Ik ben veel meer rust en downtime gaan inbouwen om prikkels te verwerken. Mijn lijf voelt sneller en beter aan of er stress is, en ik gebruik een hartcoherentieapparaatje om de stress te meten. Dat maakt dat ik stress beter kan managen. Dan doe ik ademhalingstechnieken om rustig te worden, of ik leg een ijskompres op mijn achterhoofd. Dat helpt onwaarschijnlijk goed. Wat ook goed is, is een douche nemen als je thuiskomt, en visualiseren hoe je al je zorgen van je afspoelt. Die oefeningen zijn goed als je over je grenzen bent gegaan, ze zijn een goede back-up. Voor jezelf zorgen is immers een leerproces, ik raak nog steeds weleens overprikkeld. Maar de behoefte om die technieken toe te passen is afgenomen, omdat ik op alle momenten van de dag voor mezelf zorg. 32 HOOGSENSITIEF

33 De Rejection Sensitivity Theory (RST) Een terugkomend thema in de theorie van Aron is de impact van vroege (negatieve en positieve) ervaringen, en wat het effect hiervan is bij HSP ers. Volgens Aron hakken een moeilijke jeugd en vroege negatieve ervaringen er dieper in bij hoogsensitieve personen, mede door hun diepe verwerking: hoogsensitieve personen geven, door de diepgaandere verwerking, meer gewicht aan deze gebeurtenissen dan niet-hoogsensitieve personen. Gevolg: HSP ers kunnen hierdoor gaan anticiperen op mogelijke negatieve situaties waar een element van afwijzing, dreiging of angst in vervat zit. Dit laatste is eigenlijk de basis van de theorie rond rejection sensitivity. Deze theorie stelt de gevoeligheid voor afwijzing centraal. Dat is niet zomaar een fait divers. Erbij willen horen, doen we immers niet alleen maar voor de gezelligheid, maar heeft evolutionair diepgaande wortels. Meer zelfs: het wordt zelfs beschouwd als de fundamentele motivatie voor elk menselijk wezen. Het is dan ook logisch dat de impact van zich afgewezen voelen, erg groot kan zijn. Zeker bij mensen met HSP is dit vaak aan de orde. Dorien: Ik heb soms de drang om te pleasen, omdat ik wil dat mensen me goed vinden en omdat ik geen fouten wil maken. Als ik een cliënt heb die sceptisch is of niet wil werken, probeer ik toch om er alles aan te doen om het vlot te laten verlopen. Ik stel me soms te onderdanig op tegenover zo n cliënten, terwijl ik hen niets hoef te beloven. Ik moet leren dat ik mensen niet altijd in de hand heb, dat er altijd mensen zullen zijn met wie het niet klikt. Downey en Feldman (1996) probeerden in hun model de oorzaken en gevolgen van afwijzing te combineren in een zichzelf in stand houdend proces van cognitieve, emotionele en gedragsmatige componenten (zie figuur 5). wat is hoogsensitiviteit? 33

34 5 EERDERE SITUATIES WAARIN MEN ZICH AF- GEWEZEN VOEL- DE 1 TRIGGER GEVOELIGHEID VOOR AFWIJZING ANGSTIG OF BOOS VERWACHTING EN ANTICIPATIE OP AFWIJZING ZORGT VOOR EEN VERHOOGDE WAAKZAAMHEID 2 PERCEPTIE VAN AFWIJZING 3 COGNITIEF- AFFECTIEVE REACTIES 4 GEDRAG (BIJVOORBEELD AGRESSIEF REAGEREN) Figuur 5 Het Rejection Sensitivity model (Levy, Ayduk, Downey & Leary, 2001) Een verhoogd bewustzijn met betrekking tot (de perceptie van) mogelijke afwijzing, kan volgens Romero-Canyas & al. (2010) onderverdeeld worden in drie onderdelen. Eerst en vooral heeft het individu een verhoogde waakzaamheid voor indicatoren van afwijzing en is het constant op zijn/haar hoede voor tekenen van sociale afwijzing. Ten tweede is een persoon in staat om verschillen te detecteren tussen signalen van afwijzing en andere soort signalen die zich voordoen in de sociale omgeving. Ten slotte uit de gevoeligheid voor afwijzing zich als een soort allergische reactie op afwijzing, waarbij het individu zijn verdedigingsmechanisme snel mobiliseert en krachtig reageert door middel van agressie of vijandigheid. Deze gevoeligheid voor afwijzing staat volgens Downey en Feldman (1996) bovendien los van andere individuele variabelen, net zoals we ook al zagen bij de notie van sensitiviteit van Michael Pluess (zie blz. 22). Uit onderzoek blijkt dat gevoeligheid voor afwijzing een cruciale rol speelt in de vorming van interpersoonlijke relaties (of het foutlopen daarvan) en mogelijks ook een essentiële factor is in de ontwikkeling en het voortbestaan van mentale stoornissen. 34 HOOGSENSITIEF

35 Maar let op: niet alle HSP ers scoren hoog op rejection sensitivity. Er zijn dus binnen de hoogsensitieve personen twee groepen: één met en zonder rejection sensitivity. De tweede groep leeft in een constante verhoogde waakzaamheid ( hypervigilantie ) en is steeds op zoek naar bewijs van een mogelijke toekomstige afwijzing, van welke aard ook. Deze hypervigilantie is extreem uitputtend en heeft bovendien een effect op de manier waarop we de wereld rondom ons interpreteren. Men bekijkt de wereld meer vanuit het stressbrein, vanuit de mogelijkheid van dreiging, angst en onzekerheid. Maar we weten allemaal: angst is een slechte raadgever. Wanneer het stressbrein dominant aanwezig is, is er minder ruimte voor proactieve coping, waardoor mensen in een selffulfilling prophecy terechtkomen. Doordat men de wereld door een donkere bril bekijkt, gaat men op zoek naar negatieve, dreigende elementen in de omgeving. En wie zoekt De combinatie hoogsensitiviteit en sensitiviteit voor afwijzing is uiterst vervelend, want mensen met HSP worden gekenmerkt door een diepgaande informatieverwerking en ze gaan deze diepgaande verwerking op die manier tegen zichzelf gebruiken. Men gaat over-interpreteren en komt aandraven met argumenten die valabel klinken, maar eigenlijk gaan om een eigen invulling, ingekleurd door de eigen angsten. Het resultaat is dan vaak een dovemansgesprek, waarbij men niet écht luistert naar de logische argumenten van de ander. Of, en dit komt even vaak voor, men reageert heftig en emotioneel want de ander reageerde niet zoals verwacht, wat zorgt voor overprikkeling en acting-out via het stressbrein. Van kwetsbaarheid naar vantage sensitivity Het differentiële effect van negatieve ervaringen is al vaak onderzocht, meestal vanuit een transactioneel model. Deze modellen gaan er niet alleen van uit dat kind en omgevingsfactoren elkaar beïnvloeden, maar ook dat ze op hun beurt worden beïnvloed door andere factoren, waardoor zowel persoon als omgeving veranderen. Een interessant transactioneel model in het kader van hoogsensitiviteit is het diathese-stressmodel, ook wel diathese-stress of dual risk-model genoemd. wat is hoogsensitiviteit? 35

36 Dit model gaat ervan uit dat personen met een aangeboren kwetsbaarheid (diathese) die in een stressvolle situatie komen meer negatieve gevolgen van die stress zullen ervaren dan mensen zonder deze kwetsbaarheid (de zogenaamde resilient of veerkrachtige mensen, zie figuur 6). DIATHESE-STRESS/DUAL-RISK MODEL UITKOMST NEGATIEF POSITIEF VEERKRACHTIG PERSOON KWETSBAAR PERSOON NEGATIEF POSITIEF Figuur 6 Schematische voorstelling van het diathese-stressmodel. Kwetsbare individuen kunnen in het beste geval op gelijke hoogte komen van iemand die veerkrachtiger is. Pluess & Belsky (2013). De laatste jaren wordt dit model echter steeds meer ingeruild voor het model rond differentiële susceptibiliteit (DST) van Jay Belsky (2007), dat ook de nadruk legt op positieve aspecten. Centraal hierbij is het idee dat kwetsbare ( susceptibele ) mensen meer negatieve gevolgen ervaren onder moeilijke omstandigheden, maar ook dat ze meer positieve gevolgen ervaren in optimale omstandigheden in vergelijking met personen zonder een verhoogde kwetsbaarheidsfactor (zie figuur 7). Dit idee kan volgens Bakermans en collega s (2012) worden samengevat als for better and for worse. Deze positievere outcome onder optimale omstandigheden heet in het jargon vantage sensitivity, vrij vertaald: sensitiviteit als voordeel. Mogelijke markers van differentiële susceptibiliteit zijn volgens de onderzoekers genetisch, zoals het 5-HTTLPR-gen (ook wel het depressiegen 36 HOOGSENSITIEF

37 genoemd). Dit gen komt voor in drie varianten. Wie de korte variant bezit (toevallig of niet: ongeveer 20 procent van de bevolking), is gevoeliger voor ervaringen uit de omgeving en sociale factoren. POSITIEVE UITKOMST VOOR HET KIND HOGE SUSCEPTIBILITEIT GEEN GENETISCH RISICO/LAGE SUSCEPTIBILITEIT GENETISCH RISICO -6 NEGATIEVE UITKOMST VOOR HET KIND NEGATIEF OMGEVING POSITIEF Figuur 7 Differentiële susceptibiliteit: als het meezit, presteren HSP ers net beter dan niet-hsp ers. Pluess & Belsky (2013). Ellis en Boyce (2008) spreken in dat verband over een biological sensitivity to context (BSC), en stellen dat niet zozeer de kwetsbaarheid voor negatieve ervaringen hierbij centraal staat, maar wel een algemenere biologische sensitiviteit ten opzichte van de context. Toegepast op kinderen hebben ze het over paardenbloemkinderen (kinderen die het ongeacht de omgeving redelijk goed doen) en orchideekinderen (kinderen die lijden onder een gebrek aan ondersteuning, maar in optimale omstandigheden significant beter presteren dan paardenbloemkinderen). Als we teruggrijpen naar de theorie van Aron en Aron zouden hoogsensitieve kinderen dus de orchideekinderen zijn. Ook op een algemener niveau sluit dit aan bij Arons theorie, die de nadruk legt op het positief herinterpreteren van een kenmerk dat voordien vooral als negatief werd gezien. Verder onderzoek dient hierin klaarheid te brengen. De groep wat is hoogsensitiviteit? 37

38 waartoe Patricia Bijttebier, Michael Pluess en Sarah De Pauw behoren, zoekt naar meer antwoorden. De link naar de praktijk Vooral de theorieën rond differentiële susceptibiliteit, biologische sensitiviteit ten opzichte van de context en rejection sensitivity ogen veelbelovend en kunnen ons helpen om schijnbaar goed functionerende mensen die in sommige omstandigheden toch compleet door de knieën gaan, beter te helpen. Dat lijkt mij ook een bijzonder actueel gegeven. Daarnaast is anticiperen op afwijzing, angst of dreiging een belangrijk gegeven in stressonderzoek. Wanneer een bepaalde groep mensen door deze anticipatie een verhoogde kwetsbaarheid heeft, is dat een belangrijke poort naar interventies, naar aanpassingen die we kunnen doorvoeren om deze verhoogde kwetsbaarheid op te vangen. Zoals we verder zullen zien, moeten we daarbij vooral denken aan zelfregulatie en (redelijke) aanpassingen die we kunnen doorvoeren in de externe omgeving. Thuis, maar zeker ook op het werk. 38 HOOGSENSITIEF