Studiebegeleiding Berna Gademann en Wil Giesbertz

Transcriptie

1 7 Studiebegeleiding Berna Gademann en Wil Giesbertz Afstandsonderwijs van de Open Universiteit Nederland heeft de vorm van begeleide zelfstudie. De studiebegeleiding is voor een belangrijk deel in het studiemateriaal opgenomen, zodat studenten te maken krijgen met een ingeblikte docent. Dit artikel biedt een historisch perspectief over dat deel van de bege leiding dat niet is ingeblikt en dat door een begeleider persoonlijk wordt uitgevoerd. We maken een onderscheid in drie perioden en per periode bezien we de veranderingen in het begeleidingsaanbod en de veranderingen in de visie daarop. Kenmerkend voor studiebegeleiders is hun diversiteit aan taken. Ze heffen de laatste onduidelijkheden in het materiaal op, zorgen voor een academisch surplus, geven onderwijs op maat, vergroten de zorgbreedte en zorgen voor een sociaal aspect indien studenten daar behoefte aan hebben. De ondersteuning die studiebegeleiders bieden is afhankelijk van tijd en plaats en bovendien moet de begeleider opboksen tegen de steeds slimmer wordende ingeblikte docent. De vraag is hoe en of deze vorm van ondersteuning stand houdt. We zullen betogen dat de mogelijkheden om de student persoonlijk te bereiken in de loop van de afgelopen 25 jaar behoorlijk zijn toegenomen. Naast telefonische bereikbaarheid en het optreden in het studiecentrum voor groepen of individuele studenten, is de begeleider inmiddels ook bereikbaar via de virtuele klas en per of discussiegroep. Deze toename in mogelijkheden vertaalt zich echter niet in de ontwikkeling van het budget voor studiebegeleiding. Onze schets van de ontwikkeling in de studiebegeleiding eindigen we met een blik naar de toekomst. De eerste jaren Studiebegeleiding en afstandsonderwijs lijken onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dat vonden de oprichters van de Open Universiteit ook. Een jaar voor de officiële start van de Open Universiteit in 1984 was het Bureau Studiebegeleiding al bemenst met vier fte. De medewerkers van dat Bureau waren, samen met de onderwijskundigen en cursusontwikkelaars, betrokken bij de ontwikkeling van de cursussen. Uit het cursusmateriaal was direct af te leiden, zo was de veronderstelling, waar en wanneer er studiebegeleiding nodig was. Dat ontwikkelingstraject liep aanvankelijk behoorlijke vertraging op. Zodanig zelfs dat Hare Majesteit, naar verluidt, in 1984 een dummy in plaats van de eerste cursus kreeg aangeboden. Een leven lang eigenwijs studeren 115

2 De kaders waarbinnen studiebegeleiding werd vormgegeven waren erg transparant. Helder, overzichtelijk en direct toepasbaar. De Open Universiteit maakte afstandsonderwijs en haar primaat lag bij het schriftelijke materiaal. Kon iets niet op schrift worden aangeboden, dan was er in deze periode de mogelijkheid om leerstof op geluidscassette, videoband of beeldplaat te zetten. Lukte het dan nog niet met de studie, dan was er groepsbegeleiding voorzien. En ofschoon nooit formeel gesteld, de begeleiding was deze periode voornamelijk face to face gericht. Daarbij was er één norm die voor alle cursussen gold. Een cursus van 100 uur kon rekenen op 8 uur groepsbegeleiding per studiecentrum en voor een cursus van 200 uur stond 16 uur groepsbegeleiding per studiecentrum gereserveerd. In alle studiecentra werden alle cursussen begeleid. Het doel van studiebegeleiding was om studenten die dat wensten, vakinhoudelijke ondersteuning te geven bij het bestuderen van de cursus. Begeleiding was altijd facilitair en facultatief, nooit verplicht. Het didactische uitgangspunt was dat studiebegeleiding de vorm had van de socratische dialoog. Dit betekende dat vragen nooit direct werden beantwoord, idealiter, maar dat de docent de student door reflectievragen hielp om zelf antwoorden te vinden op gestelde problemen. Aangezien alle inhoudelijke, voor het tentamen benodigde kennis en vaardigheden reeds op schrift stonden, zou elke uitbreiding daarvan tijdverspilling zijn. De studiebegeleider werd geacht om de studenten zelf aan het woord te laten, de studenten zelf met de stof te laten werken en daar vragen over te laten stellen. Juist dat zou zorgen voor een beter begrip van de benodigde kennis. Doceren was een hoofdzonde, want dat betekende ofwel uitbreiding van de studiestof (onnodig) ofwel herhaling van de studiestof (ook onnodig). Bij uitzondering konden begeleiders, als de studenten niet zelf met vragen kwamen, via allerlei opdrachten en trucjes de studenten aan het werk zetten, waardoor de stof op een andere manier werd verwerkt. De ideeën liepen ver voor op de praktijk, dat spreekt voor zich. Hoewel enigszins karikaturaal gesteld, kwamen inhoud, vormgeving en achtergrond van studiebegeleiding in de beginperiode van de Open Universiteit overeen met het hierboven gestelde. Hier en daar werd toch stiekem gedoceerd; college geven is wat docenten het liefste plachten te doen en wat studenten ook van begeleiders verwachtten. Er kwam bij elke cursus een begeleidingsplan, samengesteld uit ideeën en suggesties van de cursusontwikkelaar en in de tijd aangevuld met suggesties en plannen van de begeleiders zelf. Bij elke cursus werd zo in elk studiecentrum op vergelijkbare wijze studiebegeleiding gegeven. 116 Open Universiteit Nederland

3 Het eerste grote probleem waarvoor de medewerkers zich gesteld zagen, was de aanspraak die een toenmalige cursusteamleider liet gelden op een practicum chemie. Een practicum?! Dat klonk ten eerste als een verplichting en ten tweede als een kwantitatieve afwijking van de geldende norm. Er kon toch niet zomaar van de uitgangspunten worden afgeweken? Intussen dachten de medewerkers van de toenmalige afdeling Cursusontwikkeling ook hevig na over allerlei vormen van studieondersteuning naast al het schriftelijk materiaal. Het hierboven genoemde chemiepracticum kwam er gewoon. Maar er werd veel moeite gedaan om de verplichte practica tot een minimum te beperken. Zo werd bij Technische wetenschappen een Home Experiment Kit gebouwd. De Britse Open University diende hierbij als voorbeeld. Een grote kist bevatte allerlei instrumenten en benodigdheden waar studenten technische wetenschappen mee leerden omgaan. De kist had de omvang van een hutkoffer en woog even zwaar, maar het was wel een zeer gewaardeerde uitbreiding van het schriftelijke cursus materiaal. De logistiek bracht wel wat problemen met zich mee: de kist moest worden bezorgd, maar ook weer worden geretourneerd. De Home Experiment Kit van Technische wetenschappen Het schepje en de kralen bij de cursus Statistiek Ook bij Economische wetenschappen zat men niet stil. Een docent statistiek bedacht een speciaal ontworpen schepje, waarmee kraaltjes van allerlei kleuren uit een grote zak konden worden geschept. Hierdoor zouden studenten het begrip toeval in statistische zin beter begrijpen. Het ding werd genoemd naar zijn creator: het schepje van Van Buuren. Het was een van de vele creatieve oplossingen die typisch waren voor het onderwijs van de Open Universiteit in het algemeen en van de begeleiding daarvan in het bijzonder. Een leven lang eigenwijs studeren 117

4 De studiebegeleiding ontwikkelde zich in de opbouwfase van de Open Universiteit in een omgeving waar aan geld geen gebrek was. De ter beschikking staande gelden waren meer dan voldoende om alle wensen in vervulling te doen gaan. Deze personele en financiële luxe in combinatie met de overweldigende studentaantallen leverde aanbodgericht onderwijs op. De student paste zich aan het onderwijssysteem aan. Efficiëntie, doelmatigheid en productdifferentiatie waren toen nog weinig bekende begrippen. De tussenperiode: zoeken naar de maat Onvermijdelijk kwam er een periode met heroriëntatie op alles: de Open Universiteit werd geleid door verschillend samengestelde besturen, er kwamen productgroepen, daarna faculteiten en ook de eerste hoogleraren uit eigen gelederen. Studiebegeleiding werd gedecentraliseerd en ondergebracht bij de faculteiten; het Bureau Studiebegeleiding werd opgeheven. Cursusontwikkeling en studiebegeleiding kwamen zo dichter bij elkaar. De uniformiteit werd losgelaten en een bonte mengeling van activiteiten maakte deel uit van het begeleidingsaanbod. Naast de traditionele serie groepsbijeenkomsten kwamen er landelijke dagen en steeds meer practica. Ook de spreektijden van begeleiders kwamen meer prominent naar boven. De ontwikkelingsfase van de Open Universiteit naderde zijn einde. Begeleiding in de steady state werd een nieuw adagium. De eerste reorganisatieronde diende zich hiermee aan en ook het begeleidingsaanbod werd op de schop genomen. Het werd sterk gereduceerd, aangepast aan de aantallen studenten en ook meer en beter gericht op een studieplanning. Studenten hadden behoefte aan structuur in de studie. Die structurering kon onder meer via studiebegeleiding worden gerealiseerd. Verschillen tussen de studiecentra kwamen in het begeleidingsaanbod tot uiting. Binding aan de instelling werd belangrijk; men streefde naar begeleiders met substantiële aanstellingen en kleine aanstellingen werden beëindigd. De student werd een klant en service werd steeds belangrijker. In het kader van de doelgroepsegmentatie werden er verschillende klanten onderscheiden: opleidingsstudenten en afnemers van losse cursussen. Het begeleidingsaanbod werd aangepast aan deze verschillende klantgroepen. Belangrijke verandering, naast personele aanpassingen, was dat elektronica een steeds grotere plaats kreeg in ons onderwijs. De videoband veranderde in een beeldplaat, een voorloper van de cd-rom met het formaat van een lp. De beeldkwaliteit verbeterde en ook het gebruiksgemak. Na verschillende experimenten met draagbare computers (van zo n 25 kilo) kwamen er steeds meer hanteerbare en beter bruikbare computers in huis en uiteindelijk kregen alle medewerkers een Mac. Internet, aanvankelijk nog ver weg, kwam in huis en daarmee de mogelijkheid om onze klanten beter te bedienen. De inzet van elektronische middelen ten koste van personele inzet, ook voor studiebegeleiding, nam toe. Onze klant vroeg steeds meer om begeleiding op maat. Verschillende cursussen riepen andere begeleidingsbehoeften op. Vanwege afnemende studentenaantallen bleven de financiële middelen voor 118 Open Universiteit Nederland

5 studiebegeleiding onder druk staan. Het ontbreken van onderzoeksgegevens over het rendement en de effectiviteit van studiebegeleiding maakte deze tot doel in het schootsveld van de krimpbeweging en belemmerde de discussie over de meest gewenste vorm van studiebegeleiding: face-to-facebegeleiding versus de inzet van elektronische middelen. Nieuwe tijden, nieuwe kansen De vraag naar de meest gewenste vorm van studiebegeleiding, persoonlijk of elektronisch contact, is ook de afgelopen vijf jaar onderwerp van discussie gebleven. Bij het beantwoorden van deze vraag is echter het besef gegroeid dat een goed contact met onze klant van groot belang is om deze klant, onze student, te behouden. Met name het regelmatig gehouden onderzoek onder studenten, Studentinzicht, laat zien dat contact met studenten essentieel is. De vraag hoe dit vorm te geven, face to face of via elektronisch contact, behoeft een genuanceerd antwoord. Voor zover hierover gegevens bekend zijn, kan worden geconstateerd dat de begeleidingsbehoefte van onze studenten nogal varieert en dat deze geen eenduidig en uniform karaker heeft. Dat de Open Universiteit daar in haar aanbod aan tegemoet moet komen, lijkt soms minder evident. Het systeem is nog te vaak dirigent van een orkest dat dringend aan vernieuwing toe is. Desondanks kunnen we vaststellen dat er de laatste tijd verschillende nieuwe geluiden van diverse kanten zijn waar te nemen en dat de contouren van een vernieuwd aanbod van studieondersteuning langzamerhand duidelijk worden. Een omslag is het moment geweest waarop de computer van informatievoorziener ook communicatie-instrument werd. In eerste instantie alleen asynchroon; Studienet is als informatiebron voor studenten beschikbaar en ook de discussiegroep doet een intrede. De student communiceert met de docent maar vooral ook met de medestudent. Althans, het is allemaal mogelijk. Toch verandert dat inhoudelijk nog steeds weinig aan het fenomeen studiebegeleiding. Daarvoor zijn verschillende redenen. Het onderscheid tussen begeleiders en ontwikkelaars is vrijwel verdwenen; iedereen heet voortaan weer Universitair docent. Veel van die docenten hebben geen kennis van de ontwikkeltraditie van de Open Universiteit en dus handelen ze ook als de doorsnee Universitair docent. Zo komt het, dat in (te) veel cursussen nog steeds wordt uitgegaan van de traditionele rol van de studiebegeleiding. Een leven lang eigenwijs studeren 119

6 Een tweede reden is dat er steeds minder centrale aansturing is op het gebied van cursusontwikkeling. Terwijl in de ene faculteit gretig gebruik gemaakt wordt van alle mogelijke vernieuwingen die bijvoorbeeld Studienet biedt, laten andere faculteiten of individuele cursusontwikkelaars die mogelijkheden liggen. Daardoor blijven veel cursussen zoals ze zijn. Studienet wordt daardoor door veel studenten en docenten niet of nauwelijks gebruikt. Dat laatste geldt ook voor het gebruik van discussiegroepen. Aangezien deelname aan discussiegroepen tijd kost, zijn veel docenten geneigd hieraan niet deel te nemen. Door de organisato rische verwijdering tussen de onderwijskundige afdeling en de faculteiten is er geen adequate ondersteuning meer bij de cursusontwikkeling, het vernieuwen van het didactisch concept, of het trainen van docenten. Onderwijservaringen binnen faculteiten worden slecht of niet doorgegeven en ook het gebruik van de onderwijstechnologie raakt slechts een deel van de faculteiten. Vijf jaar geleden maakten we ons nog druk om het feit of de student wel de adequate appara tuur in huis had om onze programma s af te spelen. Nu sturen studenten ons elektronisch werkstukken toe die we niet meer kunnen openen omdat we zelf verouderde software hebben. De toekomst is begonnen Wil de Open Universiteit Nederland haar voortrekkersrol blijven vervullen, dan is het evident dat zij moet blijven investeren in onderwijstechnologie. Dat geldt dus ook voor de inzet van technologie voor begeleidingsdoeleinden. In het kader van het in 2007 geïnitieerde Instellingsbreed Programma Onderwijs (IPO) wordt hier inmiddels werk van gemaakt. In IPO draait onder andere een project dat de mogelijkheden van online begeleiden onderzoekt, waarbij gezocht wordt naar een centrale (instellingsbrede) programmering met de bijpassende ondersteuning. Inmiddels is via dit project besloten tot de aanschaf van een pakket voor het gebruik van de virtuele klas. Ook is de bijbehorende ondersteuning en training ontwikkeld. Daarmee wordt er weer een nieuw perspectief aan het begeleidingsaanbod toegevoegd. Studenten kunnen nu zonder reistijd en -kosten studiebegeleiding krijgen, in een vorm die synchroon is en minstens zo effectief als de face-to-facevariant. Studenten en docenten die aan de experimenten hebben deelgenomen, zijn enthousiast en blijven de virtuele klas gebruiken. 120 Open Universiteit Nederland

7 Schermafdruk van werken met de virtuele klas Het is een uitdaging en een nieuwe kans om het begeleidingsaanbod aan te vullen en te optimaliseren. De zwakste schakel in het optimaal gebruik ligt op dit moment in de kennis en kunde van de modale docent. Het vraagt een behoorlijke investering om de docenten adequaat te leren omgaan met de nieuwe begeleidingsmogelijkheden. De discussie of face-to-facebegeleiding toch de beste manier is om te begeleiden, is daarbij achterhaald. Het gaat om het optimaal benutten van de diverse mogelijkheden. En na een behoorlijke scholing draait alles weer om creativiteit. Daar heeft het de studiebegeleiders van de Open Universiteit nog nooit aan ontbroken. Een leven lang eigenwijs studeren 121