JAPANS INPAKCULTUUR. Promotor Prof. Dr. Vande Walle ingediend door : Ann-Sofie Van Enis

Transcriptie

1 JAPANS INPAKCULTUUR Begeleider Hans Coppens Bachelorpaper Promotor Prof. Dr. Vande Walle ingediend door : Ann-Sofie Van Enis academiejaar

2 2

3 INHOUDSTAFEL 日本語要約 日本の 包む文 p. 4 Voorwoord Toelichting bij het methodologische kader p. 5 Inleiding Hendry s Wrapping Culture uit de doeken p. 6 Essay 1 De tentoonstelling p. 11 Essay 2 Ingepakt staat netjes p. 18 Essay 3 Taal om mee uit te pakken p. 29 Essay 4 Ruimtelijk verpakt p. 39 Essay 5 Ingeblikt gedrag p. 43 Essay 6 Ingewikkelde materie p. 47 Nawoord Inpakken en wegwezen p. 51 Bibliografie p. 52 3

4 ルーヴァン カトリック大学 学士論文日本語要約 要約日本の 包む文化 アンソフィー ヴァンエーニス ヘンドリーという学者によると 日本文化の各面には 包む という概念があると述べている ヘンドリーは 包む をものの包み 身体の包み 空間の包み 言葉の包み 心の包みなどのように分けている しかし 他の文化的な要素も 包む文化 とつながりがあると思われる そこで 本論文では 日本の 包む文化 について考察を行った 第一 ものの包みが始まった年代 場所 原因などについて調べてみた 歴史的に見ると 日本は複数の ものの包み があると分かった そのうち 風呂敷は現在でもよく使われる形だと思われる 包むことはものを他人に贈るときに多く見られる その際 贈りものだけではなく ものを贈る人の行為もツツまれている 第二 身体の包みについて調べてみた 和式の着物が人の身体を贈りもののように包んでいると考えられる また 制服は社会的規則によって決められ 比喩的な包みの機能を働いている 同じように 空間も包む機能があると思われる 第三 言葉の包みについて考察を加えた 日本人は 包む を敬意がある行為だと信じている 言葉にも敬意を表す表現が多くある 敬語はその一つである 敬語を使うのも自分の言葉を包むことだと考えられる 一般的に 発話の本当の意味をどのように読み取るかは 場面によって大きく違う その背後に 言葉を発する人の考え方がある 先行研究では 西洋人と比べると 日本人の話し方も考え方も独特だと分かった 論文の結果 包む文化 は日本人の生活の各面に浸透していることが分かってきた また 包む文化 は日本文化の基礎的な概念であり 文化的な研究を行う意義があると考えられる 4

5 VOORWOORD TOELICHTING BIJ HET METHODOLOGISCHE KADER Al bij de keuze van het onderwerp van mijn paper bleek dat deze geen standaard aanpak i.e. een wetenschappelijk werkstuk in academisch Nederlands zou vereisen, maar zich ook op het literaire vlak zou moeten bewijzen. Japans inpakcultuur als thema is gebaseerd op een bepaald idee dat de gehele Japanse cultuur omvat. Het domein van de zoektermen, bijvoorbeeld, is niet duidelijk begrensd en daardoor nauwelijks van toepassing. Het betreft hier dus geen louter theoretisch werk dat gestaafd dient te worden met betrouwbaar bronmateriaal, maar een samenhangende verzameling van persoonlijke ervaringen, ideeën en visies, van speculaties, intertekstualiteit en cultureel antropologisch onderzoek. Ik zou hier immers een aan de standaard gespiegelde werkwijze willen hanteren: niet uitgaan van een vastomlijnd thematisch kader en daar verdere informatie over vergaren en onderzoek rond leveren, maar eerder uit gegeven bronnen, zowel wetenschappelijke als literaire, de essentie die met mijn theorie correspondeert op een dergelijke manier weergeven dat ze een samenhangende structuur vormt die de gehele Japanse cultuur overkoepelt. Uiteraard betekent dit dat onderzoek hierover niet volledig op het zuiver objectieve is gebaseerd, ook berust ze voor een groot deel op speculatie. Of een dergelijk gesubjectiveerd werk enigszins een bijdrage kan leveren is dan ook maar de vraag. Ik geloof van wel. Onderzoek in de humane wetenschappen, hoe stevig verankerd in welbekende feiten ook, kan later nog steeds ter discussie worden gesteld. Het is dit interactieproces dat in mijn opinie een van de belangrijkste kenmerken van cultureel onderzoek vormt. Vandaar dat de werkwijze en het thema dat ik voorstel me interessanter lijken voor verdere ontplooiing dan een onderwerp dat die kans op wisselwerking misloopt en zich al te vaak op voorgekauwde thema s toespitst. Het volgende citaat geeft deze visie weer: The result is thus a work which at one and the same time evinces a closeness and intimacy to its subjects and subject matter and a distance and analysis of them. (...) Through the use of pieces created by other people, or through constructing our own accounts along the lines of classical or folk conventions, we may be able to express things which lie beyond the more standard means of anthropological reportage. 1 Vanwege dit methodologische kader heb ik beslist om deze paper in essayistische stijl te schrijven. Het essay biedt meerdere voordelen. Zo kan men referenties van uiteenlopende aard introduceren in een tekst met literaire allures. Intertekstualiteit maakt persoonlijke ideeën en speculaties namelijk literair toegankelijker. Waar een academische verhandeling voornamelijk een opbouwend geheel vormt, kan een essay of eerder, meerdere essays telkens een ander standpunt belichten door zijn illustratiemateriaal te variëren. Als derde voordeel laat het essay een vrijere schrijfstijl toe. Alle teksten worden echter voorzien van een bronnenlijst, evenals referenties bij citaten. Het inleidende hoofdstuk wijkt daar enigszins van af doordat een wetenschappelijke citering gemakkelijker aansluit bij de vele referenties en de structuur van die bepaalde tekst. Hoewel deze aanpak niet evident lijkt voor een bachelorpaper, hoop ik zo iets nieuws te kunnen presenteren op vlak van cultuur- historische studies in Japanologie aan de KU Leuven. 1 Ben- Ari, E. Many voices, partial words: on some conventions and innovations in the ethnographic portrayal of Japan. p Unwrapping Japan: Society and Culture in Anthropological Perspective. Honolulu: University of Hawaii Press, Ben- Ari, Eyal; Moeran, Brian; Valentine, James, eds.,

6 INLEIDING HENDRY S WRAPPING CULTURE UIT DE DOEKEN Bij elk gebaar van het dagelijkse leven, de conversatiestijl en de gepaste vorm van geschenken geven, lijkt de grootste zorg wel hoe men dingen, ideeën of gevoelens inpakt. ( ) Waar ze ook gaan, bouwen ze een netwerk van muren en hekken waarachter ze zich terugtrekken: ongeschreven regels, ceremoniën en taboes. 2 (Singer 1973) Telkens mensen me vragen waarover mijn bachelorpaper gaat, breng ik mijn handpalmen in een omhullende beweging naar elkaar toe, tuit ik mijn lippen voor een optimale uitspraak en zeg dan langzaam: De Japanse in- pak- cul- tuur. Vervolgens breng ik op vragende toon wrapping culture? uit, waarop de ander er beleefd mee instemt dat de Japanse hiphopcultuur inderdaad een interessant en nauwelijks ontgonnen domein moet zijn. Ik corrigeer de misvatting en vermeld nog eens terloops dat ik niet enkel het materiële maar ook het linguïstische en psychologische van de genoemde inpakcultuur wil bestuderen, wat aan de overkant een complete zonsverduistering teweegbrengt. Mijn themakeuze ligt niet voor de hand. Dat vond ook Joy Hendry, de dame die het boek schreef dat in een zo grote mate correspondeerde met mijn eigen gedachtegang dat ik besloot er een jaar onderzoek aan te wijden. 3 Waarom er zo nodig voor een thema als inpakcultuur inkt vergoten moet worden? vraagt u zich misschien af. Cultuur op zich is een moeilijk te bevatten begrip. Ik interpreteer cultuur in zijn ruimste betekenis, namelijk alles wat door menselijk handelen tot stand is gekomen, in tegenstelling tot de natuur, en de daaraan gekoppelde symbolische structuren die een betekenisgevende functie vervullen. Als een van die symbolische patronen het concept van inpakken behelst, geeft dit een holistische kijk op de Japanse cultuur. Hendry begint haar inleiding met de lezer ervoor te waarschuwen dat het inpakken van dingen en de presentatie die ermee gepaard gaat slechts een klein deel van de inhoud van haar boek beslaat. Verpakkingen kunnen gevonden worden in alle landen en culturen. Ze zijn ontstaan om praktische redenen: bescherming tegen vuil van buitenaf en vergemakkelijking van transport. Door de eeuwen heen zijn verpakkingsmiddelen echter uitgegroeid tot een comparatief studieobject. Ze weerspiegelen de cultuur die dezelfde inhoud telkens anders inpakt, en op verschillende momenten en volgens een variërende etiquette uitdeelt. Het is maar al te waar dat Japanners uitblinken in verpakkingen. Ikzelf stond meerdere malen perplex bij het uitpakken van de brieven van mijn Japanse pennenvrienden: Japanners plakken gerust een paar postzegels meer, zolang de brief, geschenkjes en foto s maar elk in een aparte enveloppe, omhuld door verpakkingsfolie, in een nog grotere omslag zitten. Alles schattig versierd met stickertjes en gekleurde tape, natuurlijk. Hendry fronst meermaals de wenkbrauwen bij het ontdekken van overbodige verpakkingen in Japan. Waar plastic omhulsels bij ons supermarktachtig aandoen, zijn ze een teken van status op de salontafel van mevrouw Tanaka. Zo kan je enkel in Japan appelen en ander fruit apart in een netje verkocht zien worden. Gelukkig is het ecologische besef de laatste jaren sterk toegenomen, waardoor sommigen pleiten voor het gebruik van de furoshiki 風呂敷 als een multifunctionele en meermaals bruikbare inpakdoek. Toch worden er doorgaans nog steeds iets te lustig plastic zakjes uitgedeeld in winkels. Ook kartonnen en 2 Eigen vertaling uit het Engels naar Singer, Kurt. Mirror, Sword and Jewel: a Study of Japanese Characteristics. Londen: Croom Helm, Noot: waar in deze tekst geen verwijzing naar een bron tussen haakjes wordt vermeld, geef ik mijn eigen mening, idee of opvatting. 6

7 papieren verpakkingen brachten in 2005 nog een slordige 2000 miljard yen op (Datamonitor 2006). Positief nieuws is wel dat Japan met 77% 4 op kop loopt in het recycleren van plastic (The Guardian ). Hendry onderscheidt papier, stro, hout en stof als inpakmateriaal. Zoals ook Tanizaki in zijn essay Lof Der Schaduw (1994) aanhaalt, is de Japanse waardering voor het papier veel groter dan in het westen, waar papier slechts als een middel om op te schrijven wordt gezien. Washi 和紙, Japans papier met een ruwere structuur dan onze gladde vellen, levert een essentiële bijdrage tot de esthetische appreciatie van kunsten zoals kalligrafie, origami of schilderkunst. Ook de schuifdeuren in traditioneel Japanse huizen worden met washi bekleed. Daarnaast vervult wit papier ook een religieuze functie, enerzijds door zijn symbolische connotatie met zuivering in het shintoïsme, anderzijds door het feit dat het Japanse woord voor papier een homoniem is voor het woord god (Nukada 1977). Ook stro is een veelgebruikt materiaal in shinto- rituelen. Gevlochten strooien koorden (shimenawa 注連縄 ) worden rond een heilige boom vastgeknoopt om een sacrale plaats af te bakenen. Verder is Japan rijk aan hout. Zoals ik daarnet heb aangegeven, spelen ook bomen een belangrijke rol in de shintoïstische natuurgodsdienst. Het hout van bomen die zich op heilige bergen bevinden, is dan ook geschikt om er Boeddhabeelden uit te sculpteren 5 (Nishikawa 1983). Geschenken gepresenteerd in dergelijke houten doosjes evenaren de kostbaarheid van hun omhulsel of moeten er zelfs onderdoen voor. Ten slotte is er stof als inpakmateriaal, waarvan zijde en brokaat de meest luxueuze zijn. Geschenkjes worden niet zomaar gegeven: ze worden aangekleed naargelang de situatie en positie van schenker en ontvanger. Het cadeau en de gever ervan zijn namelijk zo onlosmakelijk met elkaar verbonden dat ook de presentatie van groot belang is (Mauss 1954). Wat wordt er gezegd, welke kledij dragen beide partijen, met andere woorden, hoe presenteert men zichzelf op dat moment? De betekenis van een geschenk verschilt van cultuur tot cultuur. Waar in het westen cadeaus voornamelijk dienen om iemand te feliciteren of blij te verrassen, kent Japan een rijke traditie van geschenken geven, niet alleen om anderen een plezier te doen, maar ook omdat het moet (giri 義理 ). Denk bijvoorbeeld aan het uitdelen van chocolade aan collega s en oversten op Valentijnsdag. Daarbij weerspiegelt de inspanning die de schenker leverde de graad van ongedwongenheid. Zelfgemaakte chocolade is voorbehouden voor de intiemste kring, terwijl giri- chocolade meestal uit de winkel komt. De inspanning geeft een grotere persoonlijke waarde mee aan het geschenk en fungeert als een soort verpakking op zich. Hoe persoonlijker het geschenk, hoe minder omhulling er namelijk nodig is. Wanneer een geschenk echter in een formele context gegeven wordt, is het aantal lagen eromheen aanzienlijk. Daar komt nog de etiquette van de schenker bij, die zich aan bepaalde culturele conventies moet houden. Hendry telt dat cadeautjes in het geschenkseizoen, vaak etenswaren, in hun mandje en met een doos voor verzending inclusief, wel zes lagen kunnen bedragen. Het verpakte geheel vormt een ritueel op zich. Japan kent twee geschenkseizoenen : seibo 歳暮 in de winter en chūgen 中元 tijdens de zomer. Daarnaast gaat men meestal niet met lege handen op bezoek bij iemand. Ook als bedanking voor een bewezen dienst wordt vaak een klein geschenkje gegeven. De Japanner die iets ontvangt, voelt zich verplicht de volgende keer iets terug te geven. Zo kan een omiyage お土産, een souvenir of streekproduct, de aanzet vormen tot een hele reeks van opeenvolgende geschenken. Er zijn ongeschreven regels over hoe een geschenk verpakt wordt. Combinaties van kleuren, motiefjes en de manieren van het vouwen van 4 Ter vergelijking: in 2010 recycleerde Europa 48% plastic afval. 5 Hierbij wordt het beeld met een speciale techniek uit één stuk hout gekapt om de godheid in het beeld te bewaren. 7

8 verpakkingspapier, lopen op tot vijfhonderd (Ogasawara 1985). Op het moment dat het cadeautje overhandigd wordt, zal steevast de geijkte uitdrukking tsumaranai mono desuga... 6, Het is maar iets kleins, maar (ik hoop dat je er blij mee zult zijn zouden wij aanvullen) te horen zijn. Dat brengt ons bij een volgende inpaklaag: de taal. De Japanse grammatica (evenals de Koreaanse) karakteriseert zich door het principe van de inclusie (Lee 1984). Het Japanse no の verdeelt in een zin het grote geheel dat vooraan komt te staan in steeds kleinere stukjes tot het meest concrete zinsdeel achteraan te vinden is. Dit is bijvoorbeeld heel erg duidelijk op een postkaart. De wijze waarop een Japans adres geschreven wordt, waarbij pas na de prefectuur, stad en wijk de naam van de geadresseerde komt, is net het omgekeerde van wat wij in het westen doen. De Japanse taal verpakt de essentie van een zin dus in meerdere grote, omhullende lagen. Daarnaast ziet Hendry het gebruik van keigo 敬語, honoratief of nederig taalgebruik, als een verpakking om woorden beleefd en sociaal aanvaardbaar over te brengen. Waar echter het concept van keigo door de Japanners zelf omschreven wordt als de kern van de Japanse taal (Kusakabe 1983), bespeur ik een ambiguïteit: keigo werd oorspronkelijk gepercipieerd als een verfijning, een verfraaiing van de platte taal, maar is ondertussen uitgegroeid tot de essentie en de charme van het Japans, en behoort nu zelfs onlosmakelijk tot het jargon van de beschaafde Japanner. Er moet steeds rekening gehouden worden met de context, de positie van de andere en die van jezelf en de onderlinge relatie tussen gesprekspartners. Als gevolg daarvan onderscheiden we verschillende taalregisters, taalstijlen en zelfs seksegerelateerd taalgebruik. De Japanse retorica zou zich onderscheiden door een inductief patroon, waarbij eerder gesuggereerd wordt dan benadrukt en meerdere denkwijzen of oplossingen indirect naar voor gebracht worden (Leki 1998). Maar niet alleen spullen en taal worden opgesmukt, ook de Japanner zelf wordt in een passend pakje gehesen. Japan staat bekend om zijn geüniformeerde cultuur. Iedere functie wordt keurig ingekleed met de bijpassende outfit, of het nu de gakuran 7 van een tienerjongen of de gekleurde obi 8 van een judoka betreft. Zowel met de reglementair verplichte als met de door de maatschappij opgelegde uniformen is de Japanner vanaf zijn geboorte tot zijn dood vertrouwd. 9 Uniformen zijn in de eerste plaats praktisch. Overal ter wereld worden vooral beroepen in de openbare sector al gauw aan een bepaald kledingvoorschrift gekoppeld. Japan echter overschrijdt dit functionalisme: zowel letterlijk als figuurlijk is er sprake van een drang naar uniformiteit (McVeigh 2000). Als kledij de meest directe aanduiding voor de algemene ingesteldheid van een volk is (Yanagita), weerspiegelen uniformen de etnische homogeniteit en conformiteit die Japanners nastreven. Tegelijk symboliseren ze hiërarchie. Sterk uitgedrukt kunnen we stellen dat hoe meer sociale controle er wordt uitgeoefend, hoe meer uniformiteit in kledij we kunnen verwachten (McVeigh). Toch lijkt het Japanse volk zich met plezier in deze conformiteit te willen schikken. Japanners situeren zich het liefst met zijn allen binnenin de maatschappij 6 In een professionele context zal deze nederige uitdrukking vermeden worden omdat ze de waarde van het geschenk en dus ook de waarde van de ontvanger onderuit haalt, en zal er eerder voor een uitspraak gekozen worden die het aanzien tegenover de ontvanger vergroot. 7 学ラン. Dit is een veel voorkomend model van schooluniform voor jongens in de middelbare school. Snit en kleur ervan zijn gebaseerd op het Franse legeruniform. 8 帯. De gordel die het judojasje dicht houdt. De kleur indiceert het niveau van de drager. 9 Baby s worden traditioneel verpakt, zodat er niets over het kwetsbare hoofdje moet worden getrokken. Professionele begrafenisondernemers wassen tijdens een shinto- ceremonie de overledene, hullen het in een ritueel gewaad en brengen make- up aan. Het ritueel is vandaag de dag enkel nog gebruikelijk in meer rurale gebieden, maar het heeft zijn sporen nagelaten in de standaardisering van kledij voor de overledene (een witte kimono voor vrouwen, en een pak of kimono voor mannen). Ook rouwkledij is sterk gereglementeerd. 8

9 (uchi 内 of omote 表 ). 10 De niet- geüniformeerde Ander bevindt zich dan in de marginaliteit (soto 外 of ura 裏 ) (Valentine 1990). Daarnaast, presenteert een persoon zichzelf hoe hij is, of wil zijn, door middel van visuele grammatica (Richie 2003). In Japan valt het op hoe gecodificeerd kledij is. Bij elke gelegenheid of functie hoort een bepaalde uitdossing, en wie zich daar niet aan houdt, zal zich niet kunnen onttrekken aan kritiek van de buitenwereld. Richie wijt dit aan het feit dat het symbolische in Japan vaak duidelijk zichtbaar is. Logischerwijs zijn ook degenen die zichzelf in de uchi of omote- zone van de Japanse samenleving situeren meer bekommerd om zelfpresentatie dan zij die zich in de ura- sfeer bevinden (Lebra 2004). Men presenteert zich immers graag als een onderdeel van het uniforme geheel. Die presentatie van het ik wordt zelfs vergemakkelijkt door het gedrag van ura- individuen. Zij die als marginaal beschouwd worden, meten zichzelf vaak een presentatie aan die radicaal indruist tegen die van de geüniformeerde massa, en verstevigen daardoor de zelfpresentatie van laatstgenoemden als het maatschappelijk goedgekeurde voorbeeld. Het zich inkleden in de maatschappij sluit aan bij Hendry s concept van ruimtelijke verpakking. Zowel in openbaren gebouwen als in de huiselijke sfeer wordt de Japanse ruimte gekenmerkt door meerdere lagen, die bijdragen tot de symboliek en betekenis van het geheel. Het gebruik van ruimtelijke afstand creëert een graad van formaliteit, afhankelijk van de situatie, context en hiërarchische positie waarin men zich bevindt. Opnieuw dienen religieuze gebouwen als historische voorbeeld van de wijze waarop inpakruimte zich manifesteert. De poort (torii 鳥居 ) bakent het sacrale domein af, terwijl de verschillende gebouwen de hoofdtempel (honden 本殿 ) omringen. In dit centrale en voor leken ontoegankelijke heiligdom resideert de godheid van het tempeldomein. Zijn aanwezigheid wordt gerepresenteerd door verschillende relikwieën die netjes ingepakt opgeborgen liggen en slechts bij het schoonmaken aan enig daglicht worden blootgesteld. Ook traditionele huizen zijn opgebouwd uit verschillende kamers die zo gesitueerd zijn dat de meest intieme kamers 11 zich in het midden van het huis bevinden. Een gast kan zijn band met de gastheer of vrouw meten aan de hand van hoe diep hij in het huis wordt uitgenodigd en de lagen van formaliteit penetreert. Evenzeer zijn kastelen 12, en zelfs heuse kasteelsteden (jōkamachi 城下町 ) opgebouwd. De woning van de heerser, vaak een paleis, bevond zich centraal. Daaromheen werden de huizen van de stedelingen hiërarchisch geschikt. Hoe dichter bij het paleis, hoe machtiger en hoe hoger in sociaal aanzien men stond. Deze gronden waren dan ook voorbehouden voor invloedrijke samoeraifamilies, terwijl boeren zich in de buitenwijken vestigden. In het moderne Japan kan een parallel getrokken worden met de opstelling van een bedrijfskantoor. Japanners prefereren een grote, open ruimte waarbij de belangrijkste persoon zich het verst in de kamer bevindt, en wiens horizontaal geplaatste bureau toezicht biedt op alle werknemers. Zijn ondergeschikten zijn op dezelfde manier als hierboven beschreven hiërarchisch gerangschikt. Wie promotie maakt, mag dus letterlijk een bank vooruit. Daarnaast valt mij ook meteen de Japanse voorkeur voor leegte op. Bij kalligrafie en schilderkunst zijn de witte, onbeschreven delen van het doek of papier minstens even 10 Bij een jaarlijkse enquête uitgevoerd door de Yomiuri Shinbun tijdens de jaren 80 bleek dat maar liefst 80% tot 90% van de Japanners zichzelf tot de hogere middenklasse rekende. Deze mythe van homogeniteit werd door de economische crisis sterk aan het wankelen gebracht. Het procent dat in 2006 zichzelf als middenklasse beschouwde, slonk tot zo n 45%. 11 Sommigen beschouwen de tokonoma als het centrum van het Japanse huis. 12 De ontelbare veranda s, kamers en schuiframen in het keizerlijk paleis worden beschreven door hofdames zoals Sei Shonagon en Murasaki Shikibu. 9

10 belangrijk als de ingekleurde. Waar de westerse kunstenaars geen enkel hoekje van het doek onbeschilderd laten, wordt in de Japanse inktschildering (sumi- e 墨絵 ) een grote rol toebedeeld aan de witte leegte. Ook bij haiku 俳句 merk ik een eenzelfde tendens. Dergelijke kenmerken worden vaak toegeschreven aan de invloed van het zenboeddhisme maar in mijn opinie is de voorkeur voor leegte als verpakking van de essentie een inherente eigenschap van de Japanse cultuur. Zo zal een Japanse kamer vaak kaal aandoen. 13 Tenslotte maakt Hendry ook nog de opmerking dat Japan zichzelf tijdens de Edo- periode in isolement heeft verpakt. Hendry refereert ook aan het antropologische concept van Japan als een maatschappij waarin een overvloedig gebruik van non- verbale communicatie een dergelijke vorm van linguïstisch verpakken vereist, en waarin de directe uiting van emoties onderdrukt wordt. De meeste Aziaten zouden eerder vage, niet- confronterende beschrijvingen geven, vertrouwend op de context en het vermogen van de ander om daar de werkelijke boodschap uit te destilleren (Würtz 2005). De non- verbale communicatie die ze hanteren bestaat uit lichaamstaal, gebaren, afstand en symbolisch gedrag en hangt nauw samen met de context en relatie tussen de gesprekspartners (Ford, 2005) (Hsieh et al., 2009). Hun doen en laten wordt als het ware verpakt in vele lagen van ritueel handelen, ingegeven door een culturele entiteit. Dit concept dat als high- context culture (Hall 1976) bekend staat, contrasteert met de westerse low- context culture, waar de nadruk eerder op communicatie ligt en subtiele non- verbale aanwijzingen vaak over het hoofd gezien worden. Westerlingen zijn directer, meer confronterend in de omgang en expliciet van aanpak. Daaraan gekoppeld vinden we het concept van collectivisme, dat opvallend aanwezig is in China, Korea en Japan, niet toevallig landen met een sterke confucianistische invloed. In die landen staat, eerder dan de westerse individualistische boomstructuur, de webstructuur model voor de maatschappij. Het individu spint zich in en maakt deel uit van een groter net van connecties. Zo vormt het Japanse individu de kern van zijn eigen bestaan, maar profileert hij zich onderbewust in functie van de talloze lagen verpakkende relaties die hem of haar omhullen. Nukada onderscheidt, net zoals meerdere onderzoekers, drie objecten van inpakcultuur: goederen, het lichaam en de ruimte. Hendry haalt in haar boek nog een vierde element, dat van de taal, aan. In deze inleiding heb ik aangegeven te willen verder bouwen op vorig onderzoek omtrent de Japanse inpakcultuur. Zo geef ik een historisch overzicht van de materiële inpakcultuur (essay 1), beschrijf ik het inpakken van het menselijke lichaam aan de hand van literaire fragmenten (essay 2) en behandel ik het linguïstische verpakkingsaspect (essay 3). Toch zou ik ook graag een poging doen nog andere thema s van de Japanse cultuur te koppelen aan de metafoor van de verpakking, zoals het ruimtelijke inpakken (essay 4), ritualiteit (essay 5) en het psychologische aspect volgens comparatief onderzoek (essay 6). Het is geenszins mijn bedoeling om een onwrikbare theorie te vormen over dit onderwerp, het is slechts een idee dat ik poog uit te werken en toe te passen op de verschillende uiteenlopende domeinen die de studie over het Land van de Rijzende Zon rijk is. 13 Zelfs als is de kamer ruim genoeg, toch wordt de futon 布団, een matras om op te slapen, na elke nacht weer opgeborgen in de kast. 10

11 ESSAY 1 DE TENTOONSTELLING Stel, u krijgt een uitnodiging voor een Japanse tentoonstelling in de (al dan niet elektronische) brievenbus. U als Japanofiel kunt dit aanlokkelijke voorstel natuurlijk niet laten liggen en besluit een kijkje te gaan nemen naar die uitstalling van exquisiete exotica. Op een vredige zaterdagmiddag trekt u dan ook naar de tentoonstellingszaal, waar de plastieken sakura 14 - takjes en kitscherig rode lampionnen u al vriendelijk toewuivend verzekeren van het feit dat het hier wel degelijk een Aziatische gelegenheid betreft en geen verlopen expositie over Koerdische gebedenboekjes. Langs een pad waar gerangschikte ronde stenen hun best doen een zen- gevoel bij de bezoekers te evoceren, loopt u door de poort en blikt de zaal in. De tentoonstelling blijkt chronologisch opgebouwd te zijn. Meteen rechts aan de ingang staan schillen van kalebas en wintermeloen uitgestald onder het bordje Jōmon- periode (± v.c. 300 v.c.). De voorouders van het Japanse ras uit deze vroegste historische periode zeulden hiermee water en voedsel rond. Ook primitieve manden werden al geproduceerd. Lichte spullen verpakte men in strooien matten geweven van wilde rijstbladeren 15 en verder deden ook vlechtwerk van bamboe 16 en constructies van houten latten 17 dienst als vloerbedekking en inpakmateriaal. De holle bamboestengel was niet slechts een lichtgevende crèche voor lilliputters 18, maar werd ook als een soort primitieve thermosfles gebruikt. Dierenpelzen en vissenhuiden bewezen hun nut op vlak van transport. De Jōmon- periode kan echter niet afgesloten worden zonder gewag te maken van de pottenbakkerij, die er haar naam zelfs aan verleende. De oudste Japanners gaven al blijk van enige esthetiek, en smukten de grove baksels op met een patroon door samengedraaide koorden in de klei te drukken 19. Deze potten werden in alle streken van Japan opgegraven, wat bewijst dat het een wijdverspreid proces was. In de kruiken werd water en voedsel bewaard. Een bordje verschaft verdere uitleg en weet de bezoekers te informeren over de levenswijze van de Jōmon- mensen. U leest dat de Japanse voorouder evolueerde van een nomadische jager- voedselverzamelaar tot een voorzichtig beoefenaar van de sedentaire landbouw. Omdat ze steeds op de been was, moest zo n volk telkens zijn hele hebben en houden in- en uitpakken. Vandaar dat al snel verschillende vormen van verpakkingsmateriaal ontstonden, wordt er verklaard. Onder de tekst reconstrueert een illustratie hoe een Jōmon- nederzetting er uitgezien zou hebben. De huizen zijn kuilwoningen 20, zo n vijftig centimeter uitgegraven in de grond en voorzien van een plomp strooien dak. Het inpakken zit er bij de Japanners stevig ingeburgerd, zoals ze zichzelf ook nog eens in de grond verpakken, denkt u geamuseerd. Hoewel dit eerder een keuze van functionele aard lijkt, zal het toch een toonaangevende trend van enkele eeuwen blijken te zijn. U kuiert verder en treedt het Yayoi- tijdperk (± 300 v.c. 250 n.c.) binnen. Daar ziet alles er net een tikkeltje anders uit. Allerminst verwonderlijk, aangezien het Yayoi- volk niet uit het Jōmon- volk evolueerde, maar een volledig andere etnische achtergrond 14 Japanse kerselaar met rozige bloesems in de lente, uitgegroeid tot het symbool van de Japanse natuurpracht. 15 菰, komo 16 網代, ajiro 17 すのこ, sunoko 18 zie Taketori Monogatari, een 10 e - eeuw Japans sprookje, waarin een piepklein prinsesje door een oude bamboesnijder in een lichtgevende bamboestok wordt gevonden. 19 縄文, Jōmon betekent strooien koordpatroon 20 竪穴, tateana, letterlijk verticaal gat 11

12 heeft. 21 Deze mongoloïde stam bracht enkele Chinese cultuurelementen mee, zoals de geïrrigeerde rijstteelt en metaalbewerking, maar liet zich ook beïnvloeden door de oorspronkelijke bewoners van Japan. Zo hielden ze er dezelfde kuilwoning op na. Naast de keramieken bewaarpotten en de bronzen vazen staan ook een aantal glazen bokalen uit de streek van Nara uitgestald. De potten zijn onversierd maar hier en daar waagt er toch eentje het retrotouwpatroon te demonstreren. Yayoi- aardewerk is van betere kwaliteit omdat het op een draaischijf werd gefabriceerd. Zo kon men ook meer variëren in grootte. Dat wordt wel duidelijk door het enorme exemplaar dat u ernaast aantreft. Het lompe ding bestaat uit twee kruiken die in elkaar geschoven worden. Waarom het dergelijke afmetingen heeft, wordt duidelijk door de inhoud ervan: enkele vergeelde botten en beenderen zijn zichtbaar aan de rand. 22 In de grond werd een groot vierkant gat uitgegraven waar de begrafenisurne 23 die de dode als een cocon omhulde, horizontaal in een uitgeholde gang werd gestopt. Om het geheel luchtdicht te houden, kregen het deksel en de plek waar de twee urnen elkaar vervoegden een likje klei. Opmerkelijk is dat de dode in gehurkte houding werd bijgezet, volgens de uitleg omdat de Yayoi- mens geloofde dat de ziel op die manier bewaard bleef, volgens uw kritische geest omdat het een kruik minder scheelde. Zowel in het leven als in de dood voelde de Japanner zich het behaaglijkst ingeduffeld met wat ruimtelijk verpakpapier. U loopt naar een volgende etalage. Tijdens de Kofun- periode (± 3 e eeuw 7 e eeuw) gaf men de voorkeur aan geweven stoffen als inpakmateriaal. Weefsels zijn licht, flexibel en weinig poreus. Weeftechnieken werden, net zoals ook de sericultuur, het kweken van zijdewormen voor zijdeteelt, geïntroduceerd door Chinese immigranten. De zoutwinning won aan belang en stevig gevlochten zoutmanden verzekerden het transport ervan. Ook ongeglazuurde keramieken flessen werden geproduceerd en later Sue- waar 24 gedoopt. Men vulde deze flessen niet alleen met allerhande vloeistoffen, maar plaatste ze ook op de feesttafel tijdens religieuze festivals. Waar tijdens de Jōmon- periode armoede nog algemeen troef was, onderscheidde de heersende elite zich vanaf de Kofun- periode door een materiële cultuur. Dat komt het meest tot uiting in de enorme grafheuvels of tumuli 25 die de rijkelui toebedeeld werden. 26 Vele bezittingen zoals jaden parels 27, bronzen spiegels, zwaarden, accessoires en aardewerk gingen mee het graf in. Ook beeldjes van klei 28 werden speciaal voor dit doel vervaardigd. Ze beschermden de ziel van de overledene, maar dienden ook als steunpilaar. De dode, zelf in een houten kist bijgezet, voelde zich veilig omringd door al zijn waardevolle spulletjes. U gaat een stukje verder. De glazen kasten van de Nara- periode ( ) beslaan de gehele achterwand van de tentoonstellingsruimte. Niet enkel meer water, rijst en zout werden toen ingepakt en bewaard, ook allerhande spullen krijgen nu hun eigen verpakking. Manden om bloemen in te wassen, geweven matten van orchideeën, crêpe en zijden wikkels om gewaden in te pakken 29, papieren zakken voor glazuur en pigment, naaldzakjes, potten met nectar en aroma s, medicijnkruiken, gestapelde gelakte en houten eetkommen, bronzen 21 Het is waarschijnlijk dat het Yayoi- volk via Zuid- Korea het Japanse archipel bereikte. Zijn cultuur verspreidde zich snel en het versmolt met het Jōmon- volk. 22 Kinderlijkjes pasten in één kruik. 23 甕棺, kamekan 24 須恵器, sueki 25 古墳, kofun 26 Naar het einde van de Kofun- periode toe kregen ook gewone mensen een grafkelder. 27 勾玉, magatama 28 埴輪, haniwa 29 袱紗, fukusa 12

13 en glazen urnen, bamboemanden gevuld met offerpapier en stukjes touw 30, miniatuurschrijnen met dubbele deurtjes 31, kousenkasten, houten rekken met schouderriemen om gerief op de rug rond te zeulen, balen hooi, ronde houten rijstkoffers, de voorloper van de lunchbox, toilettasjes, emmers om de verspreiding van haardvuur tegen te gaan, kistjes die de oren en vacht van heilige paarden bevatten 32, u kunt het zo gek niet bedenken of het staat hier uitgestald. Dat in slechts enkele decennia zovele vormen van verpakking hun intrede deden, wijst op de sterke ontwikkeling van cultuur en economie. Ook was de Nara- elite dol op alles wat Chinees was, en vele kennis en gebruiksvoorwerpen werden via gezantschappen uit de Tang- dynastie meegebracht. Naast de etalage van verpakkingen uit de Heian- periode ( ) kunt u evenmin kijken. De eerste pot met excrementen tempert echter enigszins uw enthousiasme. Het bordje vermeldt dat dit een reproductie is naar de vermelding ervan in de Konjaku Monogatari. 33 Verder valt er een elegante kimonodoos van vouwpapier, een provisiekast, een ronde pot voor vloeibare eetwaren en een boekentas voor rondtrekkende monniken te bezichtigen. Ook alcoholvaten en tonnen of zakken met andere gevaarlijke goedjes zoals zwavel en ongebluste kalk staan uitgestald. De eerste furoshiki 34 maakte zijn opwachting in de vorm van een doek dat kledingstukken omhult. De verfijnde hofdames bezaten een kom om hun lange haren in uit te kammen en te spoelen. Een dagelijks gebruikt voorwerp was het echter niet, aangezien de schoonheden uit de Heian hun tot op de grond slepende haardos slechts een à twee keer per jaar wasten. In de kom werd dan wit water, ofwel water waarin rijst had geweekt, gegoten, waarna maar liefst zes hofdames de hele dag lang het haar van hun meesteres of collega uitwasten en met geurige oliën inwreven. Vervolgens was de dame in kwestie gedwongen haar meterslange lokken op een rek te laten drogen. 35 Wie mooi wil zijn, moet pijn lijden (om nog maar van de geëpileerde wenkbrauwen, loden make- up en zwarte tandkleuring te zwijgen). Ondertussen hield de geciviliseerde man zich bezig met het schrijven van waka. 36 De kladjes van zijn poëtische uitspattingen werden netjes opgeborgen in een speciale tas. Ook zijn correspondentie kreeg een daarvoor bestemde etui. De maatschappelijke bovenlaag was daarnaast ook erg onderlegd in het musiceren. Instrumenten zoals de fluit, de citer en de luit 37 werden beschermd door een hoes. Toerisme werd voor de eerste keer gegenereerd door de populariteit van bedevaarten. Daardoor kreeg ook de inpakbusiness een boost met de stijgende productie van omhulsels voor paraplu s, souvenir- en geluksbrengerstasjes en verpakkingen waar men zijn 30 Het aanbrengen van papier of touw aan de takken van de heilige boom bij het schrijn is een shintoïstisch gebruik. 31 Dit werd gebruikt om belangrijke Boeddhistische voorwerpen zoals soetra s, gecremeerde beenderen van Boddhisatva s, Boeddhabeeldjes enzovoort in op te bergen. 32 Deze paarden ( 神馬, shinme) werden door het volk aan shintoïstische schrijnen aangeboden. Ook racepaarden op pensioen konden hun laatste jaren zo slijten. Hun functie was voornamelijk meteorologisch. Was er nood aan regen, liet men een zwart paard opdraven. Werd zonnig weer geprefereerd, haalde men een wit paard van stal. Tijdens religieuze festivals paradeerden de paarden in volle glorie door de straten. 33 今昔物語, een verzameling van meer dan duizend verhalen uit India, China en Japan. Het hoge sprookjesgehalte wordt nog eens versterkt doordat elk verhaal met Er was eens begint ( 今は昔, ima ha mukashi). 34 風呂敷, een soort eenvoudige stuk stof waarin allerhande voorwerpen verpakt kunnen worden (cf. infra), hier een 衣包, koromotsutsumi geheten. 35 Volgens Liza Dalby in Het Verhaal van Murasaki. 36 和歌, klassiek Japans gedicht, voornamelijk tanka ( 短歌 ), bestaande uit 31 lettergrepen met als structuur respectievelijk 笛 fue, 琴 koto en 琵琶 biwa 13

14 wandelstok 38 in kwijt kon. De Japanner heeft nu zoveel financieel comfort vergaard dat hij het zich kan veroorloven geld in de vorm van een presentje aan anderen te schenken. Dit geschenk werd uiteraard netjes ingepakt, zoals het een geciviliseerde dame of heer betaamt. Zowel in Het Verhaal van Genji 39 als in Het Hoofdkussenboek 40 komt het inpakken van geschenken verschillende keren aan de orde. De saffloerprinses zendt Genji een rijkelijk verpakte set kleren in kostbare stoffen en kleuren toe. Van de bisschop ontvangt onze schitterende prins een ebbenhouten rozenkrans, door prins Shōtoku zelf aangeschaft in Korea. Het geschenk bevindt zich nog steeds in de originele Chinese doos 41, en is verder versierd met een tak van de vijfbladige den. Ook medicijnenflesjes krijgt hij toegestopt, stuk voor stuk opgesmukt met loten van de kersenboom en blauwe regen. Deze versieringen zouden de bergachtige omgeving op een gepaste wijze reflecteren en hulde toebrengen. U herkent deze connectie met de natuur die de Japanners eigen is. Vele traditionele elementen zijn seizoensgebonden: het patroon op een yukata 42, de vorm en smaak van Japanse snoepjes 43, de decoratie in de tokonoma Geen wonder dat ook emballages verfraaid werden met wat moois uit de natuur. Ook in Het Hoofdkussenboek komen verpakkingen opgesmukt met een stukje groen gedetailleerd aan bod: Ik geniet ook zeer van melia- bloemen verpakt in purper papier; van dun opgerolde irisbladeren toegebonden met groen papier en aan een kledingstuk bevestigd; en van iriswortels gehecht aan wit papier. Er zijn enkele heren met een zeer verfijnde smaak die lange iriswortels in hun brieven insluiten ( ). In de kast ernaast ligt beschreven papier dat op verschillende manieren gevouwen is. Uit haar dagboek blijkt dat Sei Shonagon een fervent brievenschrijfster was. Maar haar passionele correspondentie bestond niet enkel uit vodjes papier. Brieven werden volgens de laatste mode formeel geknoopt en gedraaid, geparfumeerd en versierd met een natuurelement, zoals een takje. Op een dag bracht een man van de Huishoudelijke Dienst me een pakje in wit papier, versierd met een schitterende pruimenbloesemtak. ( ) Tevens was er een gedraaide brief. ( ) Ik bevestigde mijn briefje aan een schitterende tak met rode pruimenbloesem en verzond het. Een Heian- brief bevatte vaak een gedicht, dat de essentie van de gevoelens van de afzender weergaf. Ook hield de afzender niet alleen rekening met de natuur. De inhoud van de brief en het karakter van de ontvanger beïnvloedden eveneens zijn keuze van verpakking. Zo stuurt prins Genji het volgende gedicht naar hogepriesteres prinses Ochtendgloren: De goden wensen misschien niet dat ik over hen spreek, maar ik denk aan de heilige koorden tijdens een andere herfst. Is er geen manier om van het verleden het heden te maken? 38 Deze stok was bekleed met witte papieren stroken, typisch voor het shintoïsme. 39 源氏物語, Genji Monogatari door Murasaki Shikibu 40 枕草子, Makura no Sōshi door Sei Shonagon (965 na 1010) 41 Ook nu nog bij de kunst van pottenbakkerij evenaart de waarde van de verpakking de waarde van het werk op zich (cf. infra). 42 浴衣, lichte zomerkimono uit katoen (973 ca. 1014) 43 和菓子, wagashi 44 床の間, alkoof in een Japanse kamer 14

15 Genji, afgewezen door een van zijn vroegere geliefden, ziet de zin van het leven niet meer in en overweegt om zich uit het seculiere leven terug te trekken. De heilige tak met rituele koorden die aan zijn brief bevestigd is, weerspiegelt de inhoud en is tegelijk een eerbetoon aan de functie die de prinses bekleedt. De volgende glazen kasten die u nu tegemoetloopt, zijn rijkelijk gevuld met diverse voorwerpen die verpakken in de Japanse middeleeuwen ( ) illustreren. Deze periode bestrijkt de Kamakura- periode ( ) en de Muromachi- periode ( ), evenals de periode van de Strijdende Staten ( ). Het symbool van dit tijdperk is de samurai, wiens wapens en uitrustingen dan ook netjes opgeborgen werden in een bepaald soort zak. Zo hadden ze bijvoorbeeld een pijlenkoker, een hoes voor hun helm en een baldakijn dat hen moest beschermen tegen aanvallen in de rug. Edellieden op reis lieten hun gewaden in een ronde of vierkante zak van brokaat of van keperstof, afgesloten met een koord, door bedienden dragen. Hun goudstof verstopten ze in kleine tasjes. De dames in hun gevolg hadden een elegant versierd tasje bij om hun papieren zakdoekjes in op te bergen. 45 De etiquettehandleiding van de Ogasawara- school is een rijke bron van informatie. Verpakkingen voor waaiers, opbergkisten met beddengoed, doosjes voor kelp, blikken voor kruidenierswaren, kistjes met obi 46, eetstokjeswikkels en inpakpapier voor gegrilde sesamzaadjes gemengd met tafelzout, worden erin beschreven. Een zwangere vrouw betaamde het om in haar vijfde maand haar obi in een speciale doos op te bergen. De zondagse kleertjes van de kersverse baby voor schrijnbezoeken werden ook in een speciale box bewaard. De handleiding leert ons ook dat de Japanse middeleeuwers al een vroege variant van badminton beoefenden. Hun raketten of battledores gingen na de match in een daartoe bestemde doos. Daarnaast maakt het gebruik van gedroogde zeeoor 47, versneden in een lange, smalle strook en verpakt in rood en wit papier, nu voor de eerste keer opgang als rituele verpakking ( 熨斗 noshi). Volgens Joy Hendry zou het schenken van zeeoor duidelijk maken dat de gever niet blootstaat aan besmetting of onreinheid. 48 Tijdens de Muromachi- periode ontwikkelde de theeceremonie zich tot een verheven kunstvorm. Verpakkingen voor de vele theespulletjes deden dan ook hun intrede. Voor het reinigen van het materiaal gedurende de ceremonie werd een zijden theedoek 49 gebruikt. Dit vierkante stuk stof evolueerde tijdens de Edo- periode ( ) tot een belangrijk element in de rituele presentatie van geschenken. Dit is dan ook de periode waaraan de volgende ruimte is gewijd. Tijdens de Edo- periode sloot Japan zich volledig af van de rest van de wereld, met uitzondering van enkele handelaars 50, en behield het land het grootste deel van haar rijke tradities. De keerzijde van de medaille was natuurlijk dat de westerse invloed die de Japanners misliepen, hen ook een zekere economische en wetenschappelijke achterstand opleverde. De zopas vermelde fukusa waren een middel voor de schenker om te pronken met zijn weelde en verfijning. Op het stuk zijde werd een weelderig tafereel geborduurd, vaak met gouddraad afgezet. Veel voorkomende thema s waren de natuur, gelukssymbolen 51, volksverhalen, theaterscènes en goden. Later kreeg ook het familiezegel een plekje op de stof. De vierkante lap zijde werd 45 筥迫, hakoseko. Vandaag de dag worden deze tasjes als decoratie bij traditionele rouwkledij gebruikt. 46 Ceintuur die de kimono strak bijeenhoudt. 47 De wetenschappelijke naam voor zeeoor luidt heliotis. Wellicht klinkt de Engelse term abalone iets bekender in de oren. Schoongemaakte zeeoorschelpen glinsteren melkwit met een blauwe, paarse en groene schijn. U hebt er vast wel al eentje bij uw grootmoeder op de salontafel zien liggen. 48 Onreinheid in het shintoïsme wordt geassocieerd met ziekte en dood. 49 袱紗, fukusa 50 De Hollanders mochten blijven, in ruil voor hun metalen. 51 Dieren zoals de goudvis, de kraanvogel, de schildpad, de draak en de feniks symboliseerden een lang leven. 15

16 over een houten doos of gelakt dienblad gedrapeerd, en zo gepresenteerd tijdens een speciale gelegenheid zoals een huwelijk, of tijdens het jaarlijkse festival waarop geschenken werden uitgewisseld. Aanvankelijk kon enkel de aristocratie zich dergelijke verpakkingen veroorloven, maar naar het einde van de Edo- periode vergaarden handelaars een steeds grotere rijkdom en cultuur, en konden ook zij naar hartenlust fukusa uitwisselen. Een opluchting voor menig samurai die de tandenstoker hoog hield 52, was dat voor elk geschenk niet telkens opnieuw zo n kostelijke doek betaald diende te worden. Verpakkingen werden immers teruggegeven. Behalve dan in het geval van hoge officieren, die het dure ding maar al te graag afhandig maakten om de weelde van rijke families in toom te kunnen houden. De Edo- periode kende drie eeuwen van vrede. Samurai verloren hun voornaamste bestaansreden en legden zich nu meer toe op de culturele aspecten van het leven. Zo focusten gevechtssporten niet meer op het bereiken van een militaire prestatie op het slagveld, maar stond de fysieke en mentale ontwikkeling van de beoefenaar centraal. Tijdens de 17 e eeuw werd bijvoorbeeld de grondslag van het hedendaagse concept van sumō 53 vastgelegd. De worstelaars hadden een koffer met hun sportkledij bij. Zo zwaar zal die in ieder geval niet geweest zijn, aangezien de traditionele sumō outfit uit slechts een lapje stof 54 bestond, die ze strak om hun geslachtsdelen en lendenen vastbonden. Een grotere verpakking was er echter wel nodig voor hun voorschoot. 55 Tijdens de Edo- periode werd trouwens wel met voorschoot aan geworsteld, terwijl die nu enkel ritueel gepresenteerd wordt tijdens de openingsceremonie. 56 Ook een doos om hun gesigneerde handafdrukken in op te bergen behoorde tot de vaste bagage. U lijkt het einde van de tentoonstelling bereikt te hebben. Alleen nog een schamele kast waar het bordje moderne tijd boven prijkt verhindert u de weg naar de uitgang. Veel verpakkingen zijn er niet bijgekomen tussen 1868 en vandaag. Na het openstellen van de grenzen vanaf de Meiji- periode ( ) deden westerse verpakkingen zoals u en ik die vandaag de dag kennen, hun intrede. U bedenkt dat daar nog een heleboel over gezegd kan worden. Fruit in de supermarkt bijvoorbeeld, dat apart, per set, en in het geheel nog eens wordt verpakt. De koekjes, lepeltjes en suikertjes die een papieren wikkel nodig hebben tijdens een theevisite bij de buurvrouw. Brieven die een muzikaal pak lijken te zijn. Een potlood dat toch in een plastic zakje gaat bij de konbini 57 om de hoek... Japan, en vooral het milieu, lijdt heden ten dage meer dan ooit onder haar inpakobsessie. Maar daar heeft de samensteller van de tentoonstelling zijn handen blijkbaar mooi van af getrokken. In deze kast ziet u welke verpakkingen de eeuwen overleefd hebben. De furoshiki komt als winnaar uit de bus, met zijn multifunctioneel gebruik en uiteenlopende patronen. Ook ecologisch triomfeert deze doek. De eerder vermelde noshi, verpakt in rood en wit papier 58 waarrond een rood en een wit koord, of vaker een zilverkleurig en een goudkleurig touwtje 59 gestrikt wordt, wint aan populariteit met de gedrukte versie van het stukje zeeoor. De strik, die 52 In het Japans is er het spreekwoord: Zelfs al heeft de samurai niets te eten, toch houdt hij de tandenstoker hoog. ( 武士は食わねど高楊枝 ) 53 Sumō is een zeer oude traditie die naar alle waarschijnlijkheid ontstaan is uit een Koreaanse gevechtssport ( 씨름, ssireum). 54 廻し, mawashi 55 化粧廻し, keshō- mawashi 56 De voorschoten zijn erg duur, en worden betaald door sponsors of fanclubs. Ze zijn prachtig met de hand geborduurd en beelden een landschap, grappige prent of karakter af met de naam van de worstelaar en zijn sponsor. 57 Convenience store waar je, vaak de klok rond, dagelijkse benodigdheden kunt kopen. 58 Samen noshigami 熨斗紙 geheten. 59 水引, mizuhiki 16

17 varieert naargelang de gelegenheid, symboliseert de intimiteit tussen de schenker en de ontvanger. Ook opbergvoorwerpen die gebruikt worden tijdens traditioneel artistieke rituelen zoals de theeceremonie, wapensporten en het bespelen van instrumenten blijken nog een lang leven beschoren te zijn. De exit- lamp flikkert ondertussen opdringerig voor uw ogen. Het is tijd geworden voor een rondje door de souvenirshop, waar de netjes verpakte sleutelhangers al liggen te blinken. 17

18 ESSAY 2 INGEPAKT STAAT NETJES Kledij is de meest directe aanwijzing voor iemands gemoedstoestand - Kunio Yanagita, Japans eerste folklorist Japanse parelduikster, drie letters. Net zoals Cadmus dochter een klassieker is in kruiswoordraadsels, vermoed ik dat de ama ook hier weer haar opwachting zal maken. De doorsnee puzzelliefhebber zal er wel geen verdere aandacht aan besteden, maar de gegeven omschrijving kan enkele onderzoekers toch het voorhoofd doen fronsen. Ama duiken niet alleen parels op. Sterker nog, het product dat ze het vaakst boven water halen, is zeeoor. 60 Schijnt verschrikkelijk in trek te zijn in kustgebieden, zowel op tafel thuis als op tafel bij de goden. In dit geval is het gemakkelijk om een zondebok te noemen. Het betreft hier een zekere Mikimoto Kokichi, een snuggere inwoner van Toba die het traditionele imago van de ama uitvond om toeristen te lokken en de economie wat aan te wakkeren. Zo cultiveerde hij in 1893 de parel als vangst bij uitstek. Maar Mikimoto bleek over meerdere talenten te beschikken. Ook zijn ambities als modeontwerper gingen niet onopgemerkt voorbij toen zijn amagi- collectie, een wit duikerspak, als traditionele kledij van de ama werd gelanceerd. En dus zien we op reclameborden langs de kustlijn foto s van een jonge, slanke Japanse die een sierlijke duik in het helderblauwe water maakt. In haar bekoorlijke handje houdt ze een parel, al even stralend wit als haar duikerspak en haar blootgelachen tanden. Veel toeristen zouden inderdaad niet snel gelokt worden door een mollige vrouw van middelbare leeftijd, naakt op een lendendoek na, met een kluwen algen in de hand. Mikimoto verpakte een traditionele kostwinning handig als een toeristisch bezienswaardigheid, wat de erotisering van de ama ook nog eens op gang bracht. Frappant is ook dat Mikimoto voor een bijpassend uniform zorgde. Aan de veren herkent men de vogel, en dat kan zeker gezegd worden van de geüniformeerde Japanse cultuur. In ieder geval zijn witte raven daar bijzonder zeldzaam en vooral te vinden in een milieu dat maatschappelijke vrijheid hoog in het vaandel draagt. De garderobe van zakenmannen, waar de waishatsu al decennialang hoogtij viert, is onderling inwisselbaar. Als taxichauffeur of liftbediende kan je niet onder de witte handschoenen uit. Ook wie op zoek gaat naar een job moet zich in elk geval het hoofd niet pijnigen over wat hij of zij zal aantrekken. Er is maar één toegelaten kostuum. En zelfs als de snit van je paarse jasje of de lengte van je rode rok perfect volgens de regels is, zal je de job toch aan je neus zien voorbijgaan. Jake Adelstein bijvoorbeeld, werd gecondoleerd door vrienden toen hij zich voor een sollicitatiegesprek in het pak had gestoken. Hij had er speciaal een mooi zwart exemplaar voor aangeschaft. Helaas interpreteerde hij de reifuku op het etiket verkeerd, want hij had zich een mofuku, een rouwkostuum laten aansmeren. 61 Er zijn vier standaardkleuren, allemaal tinten donkerblauw met microscopische verschillen. Een troosteloos plaatje is het wel, maar ik kan me voorstellen dat het voor werkgevers gemakkelijker is om objectief te oordelen wanneer iedereen er hetzelfde bijloopt. Het mag dan ook geen wonder heten dat de Japanse street fashion scene zo n excentrieke vormen aanneemt. Hoewel de hype nu wat verwaterd is, kon men tot enkele jaren terug op zondag tientallen opvallend geklede jongeren in het district Harajuku in Tokio tegen het lijf lopen. 60 Vergelijkbaar zijn de Koreaanse haenyŏ, die bekend staan als vrouwelijke duiksters naar zeeproducten in het algemeen. 61 Adelstein werd het echter wel vergeven, aangezien hij het met die sollicitatie tot eerste allochtone verslaggever van de Yomiuri Shinbun schopte. 18

19 Lolita s 62 picknicken gezellig met ruige punkers, terwijl Elvis look- alikes een rockabilly dansje opvoeren voor de schaars geklede en zwaar opgemaakte gyaru. 63 Waar in het westen een subcultuur een totaalpakket vormt, met muziek, levensstijl, filosofie en politieke visie inbegrepen, telt die in Japan slechts als visuele verpakking. Japanse punkers gaan door de week braafjes naar school, luisteren niet noodzakelijk allemaal naar The Sex Pistols en dragen hun badges met het anarchisme- logo puur voor de show. De punkoutfit biedt een kans om even te ontsnappen aan de sleur van elke dag, om hun persoonlijke creativiteit en individualiteit ten toon te spreiden in een maatschappij waar anders slechts homogeniteit als doel gesteld wordt. De populariteit van cosplay 64 onder de geüniformeerde massa is dan ook niet verwonderlijk. Uniformiteit is in de hele loop van de Japanse geschiedenis terug te vinden. Praktisch is het zeker. Om je ervan te vergewissen dat je wel degelijk een geisha voor je ziet paraderen en geen meisje van lichte zeden, volstaat een blik op de obi. Die zit in het eerste geval netjes vastgestrikt op de onderrug, terwijl hoertjes die gemakshalve vooraan vastknopen. De obi zelf lijkt trouwens erg veel op een strik, wat van de kimono menselijk verpakpapier maakt. Traditioneel Japanse kledij met zijn vele lagen zit strak om het lijf en beperkt de vrouw in lichaamsbeweging. Ze loopt trager, maakt geen onrustige bewegingen en houdt de rug rechter. Ook innerlijk ondergaat ze een verandering. Het blijkt immers steeds weer dat naargelang de outfit iemand zich anders moet en zal gedragen. Hendry stelt: Een vrouw in kimono zal naar verwachting haar niveau van beleefdheid doen stijgen, terwijl iemand in een slordige tennisrok zich veel vrijer kan voelen om relatief informeel, zelfs vulgair en kinderachtig te zijn. 65 We kunnen dit bijvoorbeeld vergelijken met het korset in Europa, waarbij de aristocratische vrouw zich moest onderscheiden van het werkvolk door zich in kledij te hullen die haar nauwelijks in staat stelde enige activiteit uit te voeren. Flauwvallende vrouwen werden geroemd om de schoonheid van hun zwakte. Verder naar het oosten toe vinden we de traditie van de voetbinding in China. Vrouwen, die uit passief yin bestaan, werden verondersteld binnenshuis te blijven en heel weinig te bewegen. Petieterige schoentjes en de pijn die met het inbinden gepaard ging zouden de vrouwen ervan weerhouden ook maar een voet te verzetten. De lotusvoetjes werden enorm populair tijdens de Song- dynastie ( ). We kunnen hierbij een parallel trekken met de regulering van het ambtenarensysteem. Mannen vervrouwelijkten door hun massale afkeer van het ruige militarisme en een bloeiende voorliefde voor het civiele, elegante en kunstzinnige, en dit had een weerslag op de representatie van hun vrouwen, die ter compensatie zo mogelijk nog 62 Een modesubcultuur die door Victoriaanse en rococo- kledij is beïnvloed. Er bestaan verschillende subgenres, zoals de gothic lolita in het zwart en de sweet lolita in pasteltinten. 63 Verjapansing van het Engelse woord gal (meisje). De huid is sterk gebruind of donker geschminkt, en witte make- up wordt rond de ogen en op de neus aangebracht. Vaak kleuren de meisjes hun haren blond. Het fenomeen gyaru wordt meestal geïnterpreteerd als een rebellering tegen het klassiek Japanse schoonheidsmodel (blanke huid, natuurlijke make- up, steil zwart haar) en de strakke uniformen. 64 Samentrekking van costume play, of zich verkleden als een bepaald personage uit een manga, film of anime. Cosplay is ontstaan in Japan en de meeste buitenlanders die het beoefenen, kleden zich ook vaak naar de outfits van Japanse personages. 65 Eigen vertaling uit het Engels naar Hendry, Joy. Wrapping Culture: Politeness, Presentation, and Power in Japan and Other Societies. Oxford University Press,

20 zwakker moesten voorkomen. Ook in Japan wordt de ideale vrouw 66 nog steeds gekenmerkt door schoonheid (fluwelen huid, zijige haren en wiegende heupen), grote deugdzaamheid 67 en volledige devotie aan huishoudelijke taken. Een yamato nadeshiko word je niet zomaar. Het vereist een grote portie discipline en zelfbeheersing. De kimono leert een vrouw haar bewegingen beheersen. Ze kan zitten, wandelen, knielen en staan, precies de dingen die het bestieren van een huishouden vereisen. De stof zit strak om de torso en de benen 68, waarbij een mooi silhouet de kroon spant. In onze westerse wereld, met rokken van ettelijke meters stof over baleinen constructies, met geborduurde lijfjes boven een bustelijn en gedecolleteerde zandloperjurken à la Marilyn Monroe ligt de nadruk al van oudsher op de rondingen van de vrouw. In Japan kwamen, tot de laatste decennia van globalisering, rondingen nooit aan de orde. Ze maakten in ieder geval geen deel uit van het schoonheidsideaal. Yasunari Kawabata beschrijft in Winterland de verbazing van het hoofdpersonage Shimamura over het feit dat Komako, een geisha, wel grote borsten heeft. Normaal gezien wordt de groei daarvan afgeremd, doordat geisha hun boezem dagelijks zeer strak met een obi inpakken. De kimono wil dus eerder rondingen verbergen dan ze uit te laten komen. Zo stelt de befaamde Japanoloog Donald Richie: De kimono is er slechts in twee maten, een voor mannen en een voor vrouwen. Het is zelden ontworpen om de drager te passen. Meer nog, het is alsof de drager aangewezen wordt er in te passen. De veronderstelling is, behalve dan wat betreft belangrijke seksuele verschillen, dat wij, Japanners, allemaal gelijk zijn. Dus, kledij op maat maken als een vorm van uniciteit wordt traditioneel niet erg gewaardeerd. Aangezien harmonie in alles ons doel is, tonen we een vrolijke gelijkenis in ons nationaal kostuum. 69 De Japanners verschoven het accent naar de verpakking zelf. De mouwen, bijvoorbeeld, zijn van ongelooflijk belang tijdens de Heian- periode. Maar wat een steevast terugkerende vaste waarde blijft in de Japanse cultuur, is het element van kleur. De juiste kleur, welteverstaan. Murasaki verhaalt in haar dagboek van een hofdame die grote schande over haar meesteres en collega s brengt doordat een van haar onderjurken, enkel zichtbaar aan de mouwopeningen, een tint te licht is. Ook Sei Shonagon klasseert een vrouw uit de lagere stand gekleed in een scharlakenrode hakama 70 onder haar lijstje van ongepastheden. Bijna de helft van dat lijstje heeft trouwens te maken met kledij en opsmuk. Verder vermeldt ze namelijk nog: Een vrouw met lelijk haar die een uchigi 71 van witte damast draagt. Mistletoe in een krullende haardos gestoken. Het is zeer ongepast als een hulpkapitein van de pijlkokerdragers 's nachts, gekleed in jachtkostuum, wachtloopt. En als hij in de buurt van de vrouwenvertrekken rondzwerft, opzichtig gekleed in zijn angstaanjagende rode mantel, zal men hem minachtend bekijken. Ze keuren zijn gedrag af en vragen honend: 'Ben je soms op zoek naar verdachte personen?' 66 In het Japans bestaat daar zelfs een specifieke term voor: yamato nadeshiko, 大和撫子. Yamato is een oude naam voor Japan, nadeshiko is de naam van een frêle, roze bloempje (prachtanjer). Ook betekent naderu 撫でる aaien. Een vrouw met een bloemig uiterlijk en hoog aaibaarheidsgehalte dus. 67 In het Japans klinkt dit als 奥ゆかしさ okuyukashisa. Frappant is dat het karakter in dit woord hetzelfde is als dat voor echtgenote of getrouwde vrouw ( 奥さん okusan). 68 Niet alleen vanwege de hoge 下駄 geta (traditioneel houten schoeisel), maar ook hierdoor kunnen vrouwen in kimono slechts heel kleine stapjes nemen. 69 Eigen vertaling uit het Engels naar Richie, Donald, en Roy Garner. The Image Factory: Fads and Fashions in Japan. Londen: Reaktion, 袴, broekrok 71 内着, een kimono, vaak in een contrasterend kleur 20

21 Een mannen- hakama die over een staatsiegordijn hangt dat met wierook op bescheiden wijze is geparfumeerd. De stof van de hakama valt in lelijke, zware plooien en ook al ligt er in het lamplicht een witte glans over, het blijft iets ongepasts. Een officier die denkt dat zijn open ue no kinu 72 geheel à la mode is en hem zo strak oprolt dat het ding op een rattenstaart lijkt alvorens hij hem over het staatsiegordijn hangt - zo iemand is absoluut niet geschikt voor een nachtelijke wachtronde. De officier die zijn overkimono te strak oprolt, zou volgens Shonagon beter zijn ontslag indienen. Iemand zonder kledingstijl is immers niet geschikt voor een job aan het hof, waar alles rond uiterlijke praal en pracht draait. Voor de hofdames was de dag pas geslaagd wanneer ze al zwijmelend een stoet prachtig geklede mannen voorbij hadden zien komen. Met uitzondering van de Ministers van Links en van Rechts, waren alle Hofdignitarissen aanwezig. Ze droegen sashinuki 73 en uchigi die waren gevoerd met violette stof; af en toe ving men een glimp op van het lichte geel van hun shitagasane 74. De heren die kort daarvoor volwassen waren geworden, waren gekleed in witte hakama of blauwgrijze sashinuki waardoor ze een zeer koele indruk maakten. Sukemasa, de Keizerlijke Adviseur, was nogal jeugdig gekleed en dat leek ongepast bij een zo plechtige gelegenheid als deze. Het was in alle opzichten een schitterend schouwspel. Opnieuw speelt de natuur een prominente rol. Zo vergelijkt Shonagon de verschijning van volgende heren met veelbezongen natuurelementen: Eerst werden de waaiers zichtbaar, vervolgens de geelgroene uchigi van de heren van 's Keizers Privé- kantoor. Het was een schitterend gezicht. De mannen droegen hun shitagasane op zo'n manier dat de witte stof ervan afstak tegen het gelige groen van hun uchigi en dat deed me zo sterk denken aan witte u no hana 75 - bloesems in een groene heg dat ik bijna verwachtte er een hototogisu 76 in verborgen te zien. Kleurencombinaties waren dus zeker een niet te onderschatten aspect van het kledingprotocol. Japanners onderscheiden niet minder dan vijfhonderd traditionele kleuren, vaak teruggaand op natuurelementen en met onderling minieme afwijkingen. De twaalf Westerse kleuren volgens de kleurencirkel van Johannes Itten 77 steken daar wat magertjes tegen af. Ittens theorie van zeven kleurcontrasten lijkt logisch voor ons, en toch gebruikt men in het oosten geheel andere kleurencombinaties. Ze ogen wat exotischer, gedurfder, een tikkeltje meer Kandinsky dan Picasso. Zo zien we op schilderijen van de Meiji- periode, het moment waarop Japan zijn grenzen openstelde voor buitenlandse invloeden, deftige Japanse dames en heren gekleed in zwierige jurken en driedelige pakken. Ze zien er misschien westers uit, maar de exotische kleurencombinaties springen toch meteen in het oog. Een paarse mantel over een bloedrood kleed, een geel geruit jasje boven een rok met bloemig groen en blauw patroon... Ook hielden de Japanners krampachtig vast aan veelgelaagde kledij. Om het opnieuw met Donald Richie te zeggen: 72 表衣, een overkimono 73 指貫,broekrok met wijde, van onderen dichtgebonden pijpen 74 下襲,onderkimono 75 卯の花, bruidsbloem (Deutzia), kleine witte bloemen. 76 ホトトギス, Japanse koekoek, geroemd om zijn gezang. 77 Er wordt naar hartenlust gekladderd door de primaire (rood, geel en blauw), secundaire (paars, oranje en groen) en tertiaire kleuren (mengelingen) zorgvuldig tegenover elkaar af te wegen. 21

22 Zoals verwacht was de Japanse keuze voor westerse kledij aanvankelijk te formeel voor de gelegenheid, de persoon in kwestie of beide. Hoeden, handschoenen, wandelstokken - elementen waarvan geweten is dat ze aristocratische nuances hebben - werden gebruikt bij alle Japanse mannen die het zich konden veroorloven. Ook vrouwen waren op dezelfde manier teveel opgetut. (...)Dat de Japanner in westerse kledij er altijd uitziet alsof hij op weg is naar een huwelijk of naar een begrafenis is een oude observatie, maar nog steeds een geldige. Dat klopt; steeds opnieuw verbaas ik me erover hoe zwart Japanse begrafenisgangers gekleed gaan, waarom die witte sluier die het gezicht bedekt en die lange sleep bij een moderne bruid nog steeds nodig zijn, en waarom ze van elk klassiek concert een galabal willen maken. Tijdens de Heian- periode vierde de twaalflagige kimono hoogtij, en konden de hofdames hun modegevoel tentoon spreiden met allerlei kleurencombinaties, die dan ook nog eens allemaal een specifieke naam hadden. De verschillende lagen waren slechts zichtbaar aan de hals en aan de mouwen. Daar moet je nog bij bedenken dat hofdames zich niet mochten laten zien aan mannen, en zich dus steevast schuilhielden achter waaiers en schermen, waar slechts hun mouwen door piepten. De man oordeelde over de smaak van zijn vrouwelijke gesprekspartner aan de hand van de kleurencombinatie die hij net nog tussen het latwerk door kon zien. Welke rol mouwen speelden klinkt door in de literatuur van die periode. Hun multifunctionaliteit bestond uit tranen opvangen, het gelaat verbergen, non- verbaal communiceren en als uithangbord voor de kledingsmaak van de drager fungeren. Ook de gevoelige Heian- binken pinkten graag een traantje weg. Ik stootte onlangs op volgend gedicht van Abe no Kiyoyuki ( ) dat mouwen met het begrip verpakken verbindt. 包めども Het zijn slechts tranen そでにたまらぬ voor iemand die ik niet zie 白玉は als witte parels 人を見ぬ目の die niet in mijn mouw blijven 涙なりけり schoon ik ze daarin verpak 78 Hoflieden konden hun outfit niet zelf samenstellen. Per rang, stand en leeftijd was er een dresscode. Daarnaast moest er ook nog rekening gehouden worden met de seizoenkleuren. Slechts de hoogstgeplaatsten konden het zich veroorloven daarvan af te wijken. Het kapsel van de Keizerin was gereed en nu kon ze gekleed worden. Over een scharlakenrode hitoegasane 79 bestaande uit drie lagen geklopte zijde droeg ze twee pruimrode uchigi, een van zwaar geborduurde stof en een licht geborduurde. 'Vind je dat dit pruimrood wel bij het scharlaken past?' vroeg ze me. 'Ik weet wel dat dit niet de tijd is voor pruimrood 80, maar ik verafschuw kleuren zoals lichtgroen.' Wie denkt dat modepraat slechts het geleuter van een oude vrijster als Sei Shonagon is, slaat de bal mooi mis. Natuurlijk was er tijdens de Heian- periode iets te weinig werk en te veel vrije tijd voor de talrijke ambtenaren en hofdames om zich met dergelijke zaken te 78 Gedicht van Abe no Kiyoyuki ( ). Eigen vertaling uit het Japans naar Carter, Steven D. Traditional Japanese Poetry: An Anthology. Stanford, Calif.: Stanford University Press, 単衣襲, een stel op elkaar afgestemde, gekleurde, ongevoerde kimono s. 80 Pruimrood is de kleur voor de periode van de Elfde tot het begin van de Tweede Maand. Daarna wordt lichtgroen voorgeschreven, wat de keizerin in deze situatie vertikt te dragen. 22

23 kunnen bezighouden, maar toch merken we dat ook in latere tijden Jan en alleman geïnteresseerd was in de opsmuk van helden, keizers en hovelingen. Zo beschrijft de Heike Monogatari 81, de prachtige uitrustingen van stoere helden. Yorimasu droeg een zware, zijden strijdmantel en een met indigokleurige stof omzoomd harnas met een wit varenblad- patroon. Hij had zijn helm afgezet, alsof hij verwachtte dat deze dag zijn laatste zou zijn. Zijn zoon en erfgenaam Nakatsuna droeg een rode strijdmantel en een harnas met zwarte kant. Opdat hij zijn boog beter kon hanteren, had ook hij geen helm op. 82 Dat beiden geen helm dragen wegens praktische en psychologische redenen, lijkt het vermelden waard. De beschrijving van hun kleurige kledij daarentegen doet wat minder noodzakelijk aan voor de verhaallijn. De reden daarvoor kan misschien gevonden worden in hoe de Heike Monogatari tot stand is gekomen. Dit verhaal is ons namelijk overgeleverd via de orale traditie, en pas later als een definitieve versie gecompileerd. 83 Rondtrekkende blinde zangers, tokkelend op een Japanse luit, brachten liederen over de droevige ondergang van de Taira- clan. 84 Het analfabetische volk luisterde met open mond naar deze krijgsliederen en liet zijn verbeelding de vrije loop. Bij het vertellen van verhalen zit de kneep m net in het opwekken van rijke voorstellingen bij de aanhoorders, die in alle waarschijnlijkheid nog nooit een weelderig uitgedoste aristocraat van dichtbij hebben kunnen aanschouwen. Ook in onze contreien kennen we een rijke traditie van minstrelen en troubadours die met hun wereldlijke liederen menig hart konden bekoren. In Het lied van heer Halewijn 85 bijvoorbeeld, vinden we enkele strofen terug die de opsmuk van de prinses beschrijven vooraleer ze de bloeddorstige Halewijn een kopje kleiner gaat maken. Hierbij is het niet alleen duidelijk dat de zanger de spanning wilde opdrijven, maar ook de luisteraar wou laten meegenieten van alle pracht en weelde die de hogere klasse zich kon permitteren. Wat deed zij aen haeren lijve? Een hemdeken fijnder als zijde. Wat deed zij aen haer schoon korslijf? Van gouden banden stond het stijf. Wat deed zij aen haren rooden rok? Van steke tot steke een gouden knop. Wat deed zij aen haeren keirle? Van steke to steke een peirle. Wat deed zij aen haer schoon blond haer? Een kroone van goud en die woog zwaar. Rond diezelfde periode in Japan, tijdens de Japanse middeleeuwen, kreeg het theater zijn vaste vorm. Hoewel er verschillende genres zijn, blijft een van de gemeenschappelijke kenmerken toch het feit dat er geen vrouwen op het toneel geduld werden. Welke rol een acteur dan wel had, viel precies af te lezen van zijn uiterlijk. Bij Nō- theater worden maskers 81 平家物語, verhaal over de genpei- oorlog ( 源平戦い ) tussen de Minamoto- clan en de Taira- clan, waarbij eerstgenoemde aan het langste eind trok en met de stichting van het bakufu een nieuw tijdperk inluidde. 82 Eigen vertaling uit het Engels naar: Watson, Burton, en Haruo Shirane. The Tales of the Heike. New York: Columbia University Press, De versie van Akashi Kakuichi ( 明石覚一 ) uit de Kamakura- periode wordt als de meest volledige en belangrijkste beschouwd. 84 Omwille van deze redenen en nog andere, durf ik hier op de gelijkenissen met de Griekse Ilias wijzen. 85 Het lied is ontstaan in de 13 e of 14 e eeuw, en pas opgetekend rond de 19 e eeuw. Het leent zich dus uitstekend als een voorbeeld van orale traditie. 23

24 en rijkversierde gewaden gedragen. Ook de muzikanten dragen een zwarte kimono waarop het familiezegel vijfmaal geborduurd is, gecombineerd met een hakama. Toneelassistenten gaan om praktische redenen in het zwart gekleed. De acteurs zelf dragen gestileerde kostuums volgens de theaterconventie. Verrassend is wel dat dit pas vanaf de 16 e eeuw het gebruik is. Eeuwenlang werden toneelspelers namelijk gehuld in kledij die de werkelijkheid weerspiegelde, een conventie die Zeami 86 invoerde. Maar het unieke aan Nō- theater zijn de maskers. Normaal gezien draagt enkel het hoofdpersonage er eentje, behalve wanneer er een vrouw, godheid of duivel voorgesteld moet worden. De antagonist en de hoofdrolspeler, in het geval zijn eigen uiterlijk aan de gevraagde rol voldoet, dragen geen maskers. De maskers op zich zijn opmerkelijke dingen. Ze zijn zo ontworpen dat het publiek bij een andere lichtinval of bij een positieverandering van de acteur een verschillende gelaatsuitdrukking te zien krijgt. De maskers met hun stereotiepe gezichten hebben elk ook een andere naam. Een Nō- kenner kan dus aan de hand van kledij en masker precies afleiden welk personage er wordt afgebeeld. Hoewel decoratieve elementen niet ontbreken bij het Nō- theater, wordt deze relatieve eenvoud toch overtroffen door de uitbundige kleuren van het Kabuki- theater. De geschiedenis van deze theatervorm begint iets later, in het begin van de Edo- periode. Grappig is dat de oervorm van Kabuki, een mengelmoes van dans en theater, oorspronkelijk door vrouwen werd uitgevoerd. Dit gebruik kwam echter snel onder vuur te liggen, vooral omdat de danseresjes hun lichaam niet enkel aan de muziek overgaven. De vrouwenrollen werden dus maar overgenomen door mannelijke acteurs, onnagata of oyama geheten. In een streng gestratificeerde maatschappij als die van Japan was theater oorspronkelijk alleen voor de aristocratie. Langzaamaan verwierven de lagere klassen, vooral de handelaars 87, meer fortuin en kozen ze Kabuki als hun representatieve toneelvorm. Zo elitair, verfijnd en ingetogen Nō is, zo populair, stedelijk en uitbundig kan het Kabuki- theater genoemd worden. De rijke handelaars gooiden graag hun geld over de balk om het toneel er zo luisterrijk mogelijk uit te laten zien en de stedelingen te laten meegenieten van de weelderige kostuums, prachtige decors en acrobatische scenes. Over het algemeen kan gesteld worden dat Japans theater erg gestileerd is. Het wil de toeschouwer er steevast van overtuigen dat het kunst is, en geen realistisch beeld dat men schept. Vechtscènes zijn helemaal niet spannend, emoties worden tot in het belachelijke uitvergroot en het taalgebruik, dat sterk afwijkt van het hedendaagse Japans, wordt niet aangepast aan de moderne kijker. Ook is het bijvoorbeeld gebruikelijk dat, wanneer een acteur een moeilijke pose correct heeft uitgevoerd, een Kabuki- kenner tussen het publiek zijn artiestennaam door de zaal roept 88, of op zijn minst klapt en juicht. Iwao Kamimura stelt: Als de toneeluitvoering van een Nō- acteur geprezen wordt als aangrijpend theatraal, kan hij zich geïrriteerd voelen omdat het publiek niet geraakt werd door de transcendente schoonheid van zijn gezang of dans, maar door vulgaire theatraliteit. Kabuki is echter bovenal theatraal. Elk element van een voorstelling wordt uitgebuit om de meest dramatische effecten op te wekken, wat van een Kabuki- voorstelling een overweldigende theaterervaring maakt. Van alle verschillende variëteiten van het Japanse theater, valt Kabuki het gemakkelijkste te bewonderen 86 Zeami Motokiyo ( 世阿弥元清, ca ), die samen met zijn vader Kan ami de belangrijkste vertegenwoordigers van het Nō- theater genoemd mag worden. 87 Handelaars vormden de laagste klasse, vanwege Confucius minachting voor een sociale groep die niet produceerde, maar winst genereerde door bestaande voorwerpen door te verkopen. Ondanks dat konden handelaars enorme fortuinen vergaren. Boeren die op de aristocratie na de voornaamste klasse vormden, verarmden er alleen maar op. Rijkdom werd dus niet noodzakelijk bepaald door de plaats in de standenmaatschappij. 88 Een nog groter compliment is het om de naam van de vader van de acteur te schreeuwen. De meeste Kabuki- acteurs worden geboren in een familie die het beroep van generatie op generatie doorgeeft. 24

25 door een publiek. 89 Vanaf 1673, de gouden eeuw van Kabuki, werden de conventionele karakters in verscheidene stukken vastgelegd. Hetzelfde viel het nauw verwante Bunraku- theater 90 te beurt. In plaats van maskers omhullen dikke lagen make- up het gezicht van de acteurs. Ook hier weer heeft elke rol zijn eigen conventionele opsmuk. De uitbundigste vorm van Kabuki- maquillage, aangeduid met de term kumadori, geeft met brede kleurige strepen over een witte basislaag aan welk karakter er wordt voorgesteld. Zo krijgt de held helrode strepen, de kleur van deugd en kracht. Het gezicht van de schurk wordt gedecoreerd met een zwarte baard en indigokleurige make- up. Grijs en bruin is voorbehouden voor onmenselijke zaken, zoals duivels en dieren, terwijl geesten en andere spirituele schepsels blauw opgemaakt worden, de kleur van angst en jaloezie. Ook andere schone kunsten maken gebruik van witte schmink op het gezicht en in de nek. Denk maar aan geisha, een van Japans meest exotische en tegelijk ook meest controversiële 91 symbolen. Geisha zijn minstens even opgemaakt als Kabuki- spelers. Zelfs toen de Amerikaanse Liza Dalby 92 haar opwachting maakte bij Japanners, duurde het een hele poos voor die haar herkenden als westerling. Geisha besteden dagelijks menig uur aan hun opsmuk, en het feit dat ze hulp nodig hebben om hun prachtig geborduurde kimono aan te trekken, zegt al genoeg. De stof van elke kimono is even lang, ongeacht de drager, dus moet de bediende de overige stof dubbelplooien. Daarnaast maakt hij of zij de obi 93 vast met zo n vijftal koorden en minstens evenveel klemmen. De belangrijkste taak van de bediende is om de kimono de lijnen van het lichaam te laten volgen en er daarom alle vouwen uit te strijken of zelfs met opvulkussentjes te werken. Het ideale geishafiguur is gewend om elke dag een kimono te dragen en heeft geen opvulling nodig. Net zoals bij de eerder vermelde platte boezem, kneedt en vormt de kimono als verpakking eigenlijk het lichaam van de geisha. Ook het haar moet zorgvuldig opgemaakt worden. Daarvoor gaan geisha elke week naar een gespecialiseerde kapper, en mogen ze hun kapsel dat glanzend hoog staat van de pommade en de ingevoegde haarstukjes, niet wassen of losmaken. Oudere geisha dragen soms pruiken. Comfortabel slapen op de rug zit er dan ook niet in. In plaats van op een kussen, rust de nek van geisha op een speciaal steuntje. Arthur Golden beschrijft de indruk die een befaamde geisha maakt op de plattelandse Sayuri: En daar op het trapje naar de entree waar ze haar voeten juist in haar gelakte zōri 94 schoof, stond een wonderschone vrouw, gekleed in een kimono die prachtiger was dan alles wat ik me kon voorstellen. De kimono van de jonge geisha met het paardengebit in meneer Tanaka s woonplaats Senzuru had al indruk op me gemaakt, maar deze kimono was waterblauw, met golvende ivoren lijnen die de stroming van een beek voorstelden. Glanzende, zilveren forellen duikelden in het water rond en het oppervlak had gouden kringen waar het door de zachtgroene blaadjes van een boom werd beroerd. Ik twijfelde er niet aan dat de kimono van zuiver zijde was, net als de obi die in zachte tinten groen en geel was geborduurd. Maar haar kleding was niet het enige wat zo bijzonder aan haar was. Haar gezicht was stralend wit opgemaakt, als de 89 Eigen vertaling uit het Engels naar Ohkura, Shunji, Donald Richie, en Iwao Kamimura. Kabuki Today, The Art and Tradition. Kodansha International, 文楽, poppentheater. Japanners zelf zijn eerder vertrouwd met de term 人形浄瑠璃, ningyō jōruri. 91 Arthur Goldens beschrijving van de geisha als prostituees lokte verscheidene heftige reacties uit. 92 Liza Dalby was de eerste en tot nu toe enige westerse geisha. 93 De obi lijkt misschien maar een lapje stof, maar was in feite meer dan vier meter lang en dertig centimeter breed. Om die strak vast te binden was nogal wat kracht en vaardigheid nodig. 94 草履, Traditioneel Japanse slipper. 25

26 muur van een wolk die door de zon wordt beschenen. Haar kapsel, dat in lobben was gemodelleerd, glansde als zwarte lak en was verluchtigd met haarversieringen die uit amber waren gesneden en met een staafje waar smalle zilveren reepjes aan bungelden die bij elke beweging fonkelden. 95 Gelukkig is het proces van het zwarten van de tanden ondertussen passé. Ohaguro was een gebruik dat vele eeuwen 96, eerst onder de dames van hoge stand, vervolgens onder vrouwen van alle standen verspreid geraakte. Tijdens de Edo- periode waren het vooral getrouwde vrouwen van adel, prostituees en geisha die het goedje van ijzervijlsel, galnoot- of theepoeder en azijn dagelijks op hun tanden smeerden. Zwart werd gezien als de kleur van schoonheid, gecontrasteerd met een blanke huid. Vreemd doet het ons dan ook aan wanneer de lelijkheid van een jeugdige feministische Heian- dame wordt beschreven in termen van witte tanden en harige wenkbrauwen vlak boven de ogen. 97 Eerst vond ik Ruri er nogal wild uitzien. Ze was haar tanden nooit zwart gaan maken toen haar vriendinnen daarmee begonnen, en ze epileerde evenmin haar wenkbrauwen. (...) Haar haar was ruim vijftien centimeter langer dan zijzelf. Zou een jongeman een glimp opvangen van Ruri zoals zij er van achteren uitzag, dan zou hij duizelig worden van verlangen om die schitterende stortregen aan te raken. Ze zou hem echter doen schrikken als ze zich omdraaide en haar glimmend witte tanden en borstelige wenkbrauwen zou tonen. 98 Niet alleen vrouwen, ook aristocratische mannen liepen rond met een zwart gebit. Zo identificeert in de Heike Monogatari een Minamoto- strijder zijn tegenstander Taira no Tadanori die hij niet van gezicht kent aan de zwarte tanden. Hoewel Wikipedia optimistisch verkondigt dat ohaguro de ontbinding van de tanden tegenging, stel ik me toch vragen bij de gezonde orale werking van ijzervijlsel. In ieder geval lachen geisha, op een maiko 99 na, nu hun witte tanden bloot telkens ze poseren voor een gretige toerist met fototoestel. Hoe belangrijk het uiterlijk ook voor hen mag zijn, met schoonheid alleen schop je het niet ver. Een geisha, letterlijk kunstpersoon moet bekwaam zijn in het bespelen van de shamisen 100, shakuhachi 101 en drums, traditionele dansen en liederen, poëzie en literatuur, kalligrafie, de theeceremonie, spelletjes en onderhoudende conversatievaardigheden. Daarvoor volgt ze uiteraard vele jaren training. Even symbolisch en gemakkelijk herkenbaar, maar iets minder gezellig in de omgang zijn de yakuza. De Japanse maffiosi pik je met hun grote tatoeages en gekortwiekte pinkjes zo uit de mensenmassa. Noch de Chinese maffia, noch de Siciliaanse maffia heeft zo n uitgesproken kenmerken, op de zonnebril, zwarte hoed en het louche pak dan na misschien. Maar in elk geval heeft Al Pacino al zijn vingers nog, en vormt niets in zijn uiterlijk het onomstotelijke bewijs van banden met de misdadige wereld. Dat ligt in Japan ietwat anders. In het land van de rijzende zon wordt voor elke job, functie of welke maatschappelijke functie dan ook een aangepast uiterlijk verwacht. De maffia vormt daar geen uitzondering 95 Golden, Arthur, en Ronald Cohen. Dagboek Van Een Geisha. Amsterdam: Anthos, Het zwarten van de tanden gebeurde al in de Kofun- periode, won sterk aan populariteit tijdens de Heian- periode en kende haar hoogtepunt in de 17 e eeuw, vooraleer het in 1870 door de regering afgeschaft werd. 97 Tijdens de Heian- periode schoren vrouwen hun wenkbrauwen af en schilderden die een paar centimeter hoger op het voorhoofd. 98 Naar: Dalby, Liza. Het Verhaal Van Murasaki. Amsterdam: Anthos, 舞子, letterlijk danskind is een geisha in opleiding. Maiko kleuren sporadisch hun tanden zwart. 100 De shamisen 三味線 is een 3- snarig instrument dat wordt aangeslagen met een soort harkvormige plectrum. 101 尺八, Japanse fluit. 26

27 op. Het is dan ook niet strafbaar om een maffioos te zijn. 102 Integendeel, de kantoren van de yakuza staan netjes geregistreerd, zijn voorzien van een naambordje aan de voordeur, en dragen het etiket van een semilegale organisatie. Hun wel en wee verschijnt in de roddelblaadjes en soms laten ze journalisten en fotografen toe in de huiselijke sfeer om enkele kiekjes te schieten. 103 Sinds hun ledenaantal drastisch aan het afnemen is, publiceert de Yamaguchi, de grootse groep van yakuza, nu zelfs haar eigen magazine, compleet met haiku en hengeltips. Ontelbare drama s en films roemen haar onverbreekbare loyaliteit en geloof in traditionele waarden. 104 Vanwege haar onmiddellijke hulp tijdens de aardbeving van 1995 te Kobe en die van 2011, staat de yakuza ook beter aangeschreven bij de plaatselijke bevolking. 105 De wereld van de misdaad is dus sterk verbonden met de Japanse maatschappij van brave burgers. De maatschappij neemt een ambivalente houding aan tegenover de yakuza. Misdaadbendes als zodanig zijn niet illegaal in Japan en houden er dan ook openlijk en bloot kantoren op na. Bovendien roepen de gedisciplineerde yakuza- bendes met hun Robin Hood- imago en hun exotische erecode bij de gezagsgetrouwe burger nostalgische beelden op van het oude Japan. De Japanse criminelen staan echter met beide voeten in het heden. De laatste jaren is de grens tussen de formele en informele economie bijna geheel vervaagd. Het feit bijvoorbeeld dat de financiële crisis in Japan zo moeilijk opgelost geraakt, heeft misschien evenveel te maken met de rol van de misdaad als met de besluitloosheid van de politici. (...) De overheid staat machteloos omdat politici hun verkiezingscampagnes financieren met de handel in aandelen die gemanipuleerd wordt door de yakuza. 106 Maar maffioso kennen natuurlijk wel sociale stigmatisering. Ze worden met hun tatoeages geweerd uit openbare baden, en yakuza die met een schone lei willen beginnen kunnen sinds kort voor een nieuw stukje pink bij de prothesemaker terecht. De tatoeages zijn heel herkenbaar en bedekken het gehele lichaam, maar laten de nek, handen en een deel van de hals vrij, zodat een hemd niets van de gekleurde lijntjes blootgeeft. De inkt voor tatoeages zelf wordt nog traditioneel met de hand onder de huid aangebracht, een zeer duur en pijnlijk proces dat jaren duurt. Waarom bedekken yakuza het herkenningssymbool waar ze zo trots op zijn? Tatoeages zijn al sinds oudsher verbonden met het criminele. Zware misdadigers werden gebrandmerkt door een denigrerend karakter op hun voorhoofd te tatoeëren. Vanaf de 18 e eeuw zien we weliswaar hoe de esthetische kant ervan furore maakte, maar dit kon niet opwegen tegen de eeuwenoude connotatie met de misdaadwereld. Decoratieve tatoeëring was verboden, en ook nu zijn er, in vergelijking met bijvoorbeeld Amerika, heel weinig Japanners die met tatoeages pronken als een modestatement. De Japanse wet verbiedt dan ook het tonen van yakuza- tatoeages in het openbaar 107. Zo lanceerde Toru Hashimoto, burgemeester van Osaka, een controversiële campagne tegen 102 Sinds 1993 is lidmaatschap bij een bende wel strafbaar, maar de politie beseft dat het vervolgen van zo n yakuza iets te hoog gegrepen is. 103 Belg Anton Kusters bracht zo een indrukwekkend fotoboek over de yakuza uit. Met het leven van zijn broer als onderpand, mocht hij twee jaar lang een bepaalde yakuza- familie volgen. 104 De yakuza kon wel niet lachen met de satirische film Minbō no Onna. Ze namen wraak door regisseur Jūzō Itami in elkaar te slaan. Velen geloven dat de yakuza ook een handje geholpen heeft bij Itami s zelfmoord (hij sprong van het dak). 105 Of hun hartverwarmende daad een blijk van medemenselijkheid was of eerder een manier om zichzelf te promoten, blijft nog maar de vraag. Feit is dat de yakuza de slachtoffers ter hulp schoot, eerder dan de regering dat deed. 106 Adriaensens, Edward, en Dimitri Vanoverbeke. Op Zoek Naar Het Nieuwe Japan: De Japanse Politiek Na Roeselare: Globe, Op het Sanja- festival echter, een van de drie grote shinto matsuri in Tokio, stellen yakuza, slechts gehuld in een schaamlapje, hun tatoeages tentoon terwijl ze een schrijn ronddragen. 27

28 getatoeëerde ambtenaren door ze te dwingen hun tatoeage en de locatie ervan op hun lichaam precies te laten documenteren. Ze konden kiezen tussen de tatoeage laten verwijderen of een andere job zoeken. De verpakking die yakuza zich hebben toegeëigend zal nog lang een invloed uitoefenen op maatschappelijke percepties. Heb je de pech nu net die stoere tatoeage gezet te hebben, zal je waarschijnlijk niet welkom zijn in een Japans publiek bad. Ik kan me ook wel voorstellen dat Japanners niet al te enthousiast reageren bij een eerste kennismaking als het je toevallig aan een vingerkootje ontbreekt. Het is duidelijk dat het Japanse volk zich graag naar gelegenheid kleedt en de strikte dresscode hoog in het vaandel draagt. Dit kan je merken aan bepaalde symbolische kledingstukken. Neem bijvoorbeeld de reep stof die men rond het hoofd vastbindt. De dragers van het schrijn tijdens een traditioneel festival hebben er zo eentje om, maar ook de verhuizende of studerende Japanner kan evenmin zonder. Deze hoofdband symboliseert inspanning. Op de dag dat Japanse jongeren officieel meerderjarig worden 108, kleden de meisjes zich in een yukata met lange mouwen 109, specifiek voor deze gebeurtenis bedoeld. Dit kledingstuk kost stukken van mensen en wordt dan ook doorgaans gehuurd voor een dag. De jongens dragen een kimono met hakama, die ze wel nog kunnen doordragen op toekomstige feestelijke gelegenheden. Een derde voorbeeld zijn de gekleurde petjes van kleuters op stap. Uiteraard is daar ook een praktische kant aan verbonden, maar voor de kleintjes vormt dit een van de eerste vormen van homogenisering, aangezien ze in de kleuterklas nog even uniformloos kunnen zijn. 108 成人の日, seijin no hi 109 振袖, furisode 28

29 ESSAY 3 TAAL OM MEE UIT TE PAKKEN Het Japanse woord voor inpakken is tsutsumu. Het karakter zelf is gegroeid uit het pictogram 110 van een baarmoeder die een foetus omhult. Bron: Tsutsumu werd echter van meet af aan niet enkel in de letterlijke betekenis gebruikt, maar kende vele varianten die verscheidene culturele aspecten blootlegden. Zo ging een groep onderzoekers van de Japanese Society for the Science of Design 111 aan de slag met Japans oudste anthologie, de Man yōshū. 112 Ze onderscheidde grosso modo vier contexten waarin tsutsumu, of het afgeleide zelfstandige naamwoord tsutsumi, expliciet vermeld stond: het inpakken van gebruiksvoorwerpen, het inpakken van het lichaam, het inpakken van ruimte en het inpakken van kokoro, het hart, een moeilijk te vertalen begrip dat zo ongeveer op het psychologische aspect slaat. Een voorbeeld daarvan is het werkwoord tsutsushimu 113, dat zoveel betekent als het verbergen of onderdrukken van gevoelens, iets wat wij associëren met het Japanse masker. Door het verbazend grote aantal teruggevonden tsutsumu s (zo waren maar liefst 688 gedichten gelinkt aan het concept van een verpakte ruimte), kan men concluderen dat het een geliefkoosd onderwerp in de Japanse literaire taal vormt en van een groot expressievermogen getuigt. Een verklaring die ik kan bedenken is de onderliggende notie van geborgenheid die sinds het ontstaan van het karakter nog niets van zijn kracht heeft verloren en bij de Japanner een dergelijk gevoel van warmte en veiligheid evoceert zoals van een ongeboren kind in de moederschoot. Zo kan iemand ook zijn moeder aanspreken met ofukuro, waarvan het karakter letterlijk zak betekent. Verder wijst Hendry nog op verhalen uit de Japanse folklore, waarin kinderen geboren worden uit een perzik, een pompoen of een bamboestengel. 114 Om het inpakkende aspect van de Japanse taal zelf aan te tonen, herneem ik graag een gedicht uit het vorige hoofdstuk. Ik gebruikte het toen om het belang van de omhullende mouwen tijdens de Japanse middeleeuwen te illustreren, maar nu wil ik vooral op de specifieke structuur van de Japanse taal wijzen. De tweede kolom is een vlotte Nederlandse 110 Dit karakter in zijn oudste vorm maakt deel uit van het zegelschrift, een gestandaardiseerd cursief schriftsysteem ingevoerd tijdens de Qin- dynastie (221 v.c. 206 v.c.) van het huidige China. 111 日本デザイン学会. 112 万葉集, de verzameling van tienduizend bladeren. Deze bloemlezing werd gecompileerd in 759 en bevat 4516 gedichten. De gedichten zijn neergeschreven met Chinese karakters, die echter in het Japans uitgesproken dienden te worden. 113 Heeft dezelfde leeswijze als tsutsumu 包む, maar wordt met een ander karakter geschreven: hart 心 en waarheid 真. 114 Respectievelijk in de sprookjes Momotarō ( 桃太郎 ), Kinshichi en Magoshichi ( 金七と孫七 ) en Het verhaal van Ise ( 伊勢物語 ). 29

30 vertaling die de vastgelegde versmaat van de tanka volgt ( ). In de derde kolom heb ik elke regel apart letterlijk vertaald. 包めども Het zijn slechts tranen Hoewel ik ze verpak そでにたまらぬ voor iemand die ik niet zie blijven ze niet plakken in mijn mouw 白玉は als witte parels witte parels 人を見ぬ目の die niet in mijn mouw blijven uit het oog dat niemand ziet 涙なりけり schoon ik ze daarin verpak het zijn tranen 115 Misschien is het je al opgevallen dat de eerste Nederlandse vertaling een volledig gespiegelde versie is van de letterlijke vertaling en het oorspronkelijke gedicht. Het Japans heeft immers de neiging om zich eerst vaag en algemeen uit te drukken en steeds explicieter te worden tot uiteindelijk de kern van de boodschap vermeld wordt. Vaak gebeurt dit met het partikel no の, dat als een soort van genitief of verbinding met een bezittelijk voornaamwoord fungeert. In bovenstaande gedicht komt het eigenlijke onderwerp pas in de laatste zin aan bod, terwijl de betere Nederlandse vertaling dat indicatief vooropstelt om het thema van de tanka duidelijk te maken. Denk bijvoorbeeld aan de ongeschreven regel om in Nederlandstalige poëzie gedichten te betitelen en daarmee bij de lezer behulpzaam de juiste denkrichting aan te brengen (of er juist mee te misleiden). Andere voorbeelden vond ik in enkele Japanse literaire klassiekers. Opnieuw is de tweede paragraaf een eigen vlotte vertaling, terwijl de derde paragraaf elk zinsdeel apart vertaalt. 瀬川丑松が急に転宿を思い立って 借りることにした部屋というのは 其蔵裏つゞぎにある二階の角のところ 破壊 島崎藤村 Segawa Ushimatsu kreeg ineens het idee om van verblijf te veranderen, en de kamer die hij besloot te huren, was een plek twee hoog even verder op de hoek achter een opslagplaats daar. uit Het verbroken gebod van Shimazaki Tōson (1906) Segawa Ushimatsu opeens van verblijf veranderen kreeg het idee, en de kamer die hij besloot te huren is die opslagplaats achter verder zich bevinden twee hoog hoek plek. Hier is in het laatste deel van de zin duidelijk dat de locatie van het nieuwe verblijf telkens naar het einde toe gespecifieerd wordt. Eerst komt de opslagplaats in zicht, vervolgens de tweede verdieping van een gebouw dat ten slotte op een hoek gesitueerd blijkt te zijn. ぼくの下宿のばあさんが 古賀さんのおかあさんから聞いたのをきょうぼくに話したのです 坊ちゃん 夏目漱石 Mijn kotbazin vertelde me vandaag wat ze van Kago s moeder gehoord had. - uit Botchan van Natsume Sōseki (1906) Ik kot vrouw Kago moeder van gehoord vandaag aan mij verteld. 115 Gedicht van Abe no Kiyoyuki ( ). Eigen vertaling uit het Japans naar Carter, Steven D. Traditional Japanese Poetry: An Anthology. Stanford, Calif.: Stanford University Press,

31 De eerste woorden kunnen ook in het Nederlands als een soort inclusie gezien worden: uitgeschreven zou er immers de bazin van het kot waar ik verblijf staan. Ook Kago s moeder is het restant van een genitief in het Nederlands. De onderstreepte no fungeert hier als een substantivering van het voorgaande zinsdeel. Net zoals in onderstaande fragment omhult het het grammaticale voorwerp. 私は学校を囲む起伏の多い広い森のなかを散歩するのを好んでいた 真夏の死 三島由起夫 Ik hield ervan om wandelingen te maken in het golvende, uitgestrekte bos dat mijn school omringde. - uit Dood in Midzomer van Mishima Yukio (1953) Ik school omringen golven vele uitgestrekte bos temidden wandelingen maken hield van. Voor een zin volstaat een werkwoord en eventueel een onderwerp. Wat erbij komt is in feite decoratief en geeft meer uitleg bij de essentiële zinsdelen. In het Japans verpakken het onderwerp en werkwoord dus netjes deze bijkomstige zinsdelen in een grammaticale structuur. Hetzelfde geldt voor de Koreaanse taal, al wordt de Koreaanse variant van no, ŭi 의, vaker weggelaten 116. De Japanse No is daarentegen onmisbaar om het onderlinge verband duidelijk te maken. Die kan je eigenlijk vergelijken met de tussen- s bij samenstellingen in het Nederlands. Genoeg gepraat over grammaticale verschillen, laten we de Japanse taal in zijn geheel eens bekijken. Hoe je het ook draait of keert, het gesproken en geschreven Japans is sterk afhankelijk van de persoon die ermee aan de slag gaat, in welke context het gebruikt wordt en wat er nu precies mee bedoeld wordt. Net zoals in andere talen kan je aan de hand van een bepaalde woordkeuze de graad van intimiteit of afstandelijkheid regelen. In het Nederlands volstaat de vervanging van je in u en het overschakelen van een tussentaaltje naar het Algemeen Nederlands. Het Japans gaat echter een hele stap verder met zijn taalregisters. Afhankelijk van leeftijd, beroep en sociale status wordt de ander in een formeel (teineitai 丁寧体 ) of informeel (futsūtai 普通体 ) register aangesproken. Er is sprake van een intieme relatie wanneer de omgang ongedwongen en informeel is. Een gevoel van afstand wordt gecreëerd door het gebruik van formele taal. Zo zal een eerste ontmoeting steevast gepaard gaan met de uitwisseling van beleefd en formeel taalgebruik. Naargelang men elkaar beter leert kennen zal ook de taal minder stijfjes gaan klinken, totdat men elkaar uiteindelijk als vrienden informeel aanspreekt. Het tegengestelde effect kan evenwel bereikt worden door opzettelijk formeel taalgebruik te hanteren. Een goede vriend die boos op je is, zal dat duidelijk maken door zich in koele, beleefde bewoordingen tot je te richten. Als voorbeelden hiervan heb ik me laten inspireren door Japanse tv- series, of dorama ドラマ. Deze programma s pogen de realiteit zo goed mogelijk te weerspiegelen en gebruiken tegelijkertijd standaard Japans. Zo gaat Saikō no rikon (Fuji TV, 2013) over een koppel dat beslist te scheiden, maar daarna weer naar elkaar toe groeit. Vanaf het moment dat dit besluit is gemaakt en een van de twee het huis uit trekt, spreken ze elkaar in teineitai aan. Wanneer ze dan toch weer gevoelens voor elkaar beginnen te koesteren, schakelen ze beide automatisch over op futsūtai. Volgende fragmenten zijn opgetekende dialogen tussen de twee. Hoe het eraan toeging voor de scheiding: 116 Enkel als bezitsgenitief bij een persoon is 의 nog van toepassing. In alle andere gevallen wordt het veeleer weggelaten. 31

32 女何でも私のせいにしてさ 男だからさ 俺が子供苦手なの知ってるだろ? 女知ってますけど いつかは欲しいなって気持ちあからさまに否定されたら悲しいに決まってんでしょ 男だったら初めから選ぶ相手間違ってたんじゃないの? 女へえ? そういうこと言うんだ そう思ってんだ V M V M V V M V M V nandemo watashi no sei ni shitesa. dakarasa, ore ga kodomo nigatenano shitterudaro? shittemasukedo, itsuka hoshiinatte kimochi akarasama ni hiteisaretara kanashii ni kimattendesho. dattara hajime kara erabu aite machigattetanjanaino? hee? Sō iu koto iunda. sō ommottenda. Je doet alsof alles mijn schuld is. Wel, je weet toch dat ik niet graag kinderen heb? Dat weet ik wel, maar het is toch logisch dat ik droevig word omdat ik er ooit graag zou willen hebben en jij mij dat zo zonder boe of ba weigert. Heb je dan van het begin af aan niet de verkeerde vent gekozen? Wat? Hoe durf je dat te zeggen. Dus dat is wat je denkt. De onderstreepte zinsdelen wijzen op een informeel taaltje. Na de scheiding slingeren ze niet meer zomaar hun gevoelens naar elkaars hoofd, maar houden ze afstand door in iets beleefdere taal met elkaar te communiceren: 女あのさ 浜崎さん 男浜崎... さん? 女浜崎さん 星野さん 私実家帰るんで 荷物 あとで引っ越し屋さんが来ます V M V V M V anosa, Hamasaki- san. Hamasaki... san? Hamasaki- san. Hoshino- san. watashi jikka kaerunde, nimotsu, atode hikkoshiya- san ga kimasu. Zeg, meneer Hamasaki. Menéér... Hamasaki? Meneer Hamasaki (wijst naar hem). Mevrouw Hoshino (wijst naar zichzelf). Ik keer naar mijn ouderlijk huis terug, mijn spullen komen de verhuizers later ophalen. Maar er is meer. Het formele register is zelf nog eens onderverdeeld in verschillende schakeringen. Taal om respect uit te drukken, valt onder de noemer keigo 敬語. Die kunnen we opdelen in vijf vormen: 1. honoratief taalgebruik (sonkeigo 尊敬語 ) 2. nederig taalgebruik (kenjōgo 謙譲語 ) 3. beleefd taalgebruik (teineigo 丁寧語 ) 4. hoffelijk taalgebruik (teichōgo 丁重語 ) en 5. verfraaid taalgebruik (bikago 美化語 ). Wanneer je eigen positie beduidend lager is, gebruik je honoratieve taal om de ander op een verhoogje te plaatsen en zal je in nederige termen over je eigen handelingen spreken. Beleefd spreken gebeurt in teineitai, met werkwoorden die op masu en naamwoorden die op desu eindigen. Met hoffelijk taalgebruik drukt men zijn respect uit door nederige taal te hanteren, maar wil men daarmee niet zijn eigen handelingen uitdrukken. Vooral tegenover klanten kunnen dergelijke uitdrukkingen vaak gehoord worden. Verfraaid taalgebruik ten slotte wordt gebruikt door de spreker om zijn uitlatingen wat op te smukken. Dit gebeurt voornamelijk 32

33 door de prefixen o en go voor neutrale naamwoorden te plaatsen. 117 Over het algemeen is de norm: hoe langer, hoe beleefder. Enkele voorbeeldzinnen om het zaakje iets duidelijker te maken (de onderstreepte zinsdelen wijzen op wat afwijkt van de neutraal beleefde vorm): Kom je morgen? (informeel) ashita kuru no? 明日来るの Kom je morgen? (3.) ashita kimasuka? 明日来ますか Komt U morgen? (1.) ashita irasshaimasuka? 明日いらっしゃいますか Ik ga morgen. (informeel) ashita iku no. 明日行くの Ik ga morgen. (3.) ashita ikimasu. 明日行きます Ik ga morgen. (2.) ashita mairimasu. 明日参ります Goeiedag. Welgekomen. Komt u binnen. konnnichiwa. yoku irasshaimashita. dōzo, ohairikudasai. (1.) こんにちは 良くいらっしゃいました どうぞ お入りください Professor, u drinkt toch alcohol? sensei, osake (5.), onomininarimasune. (1.) 先生 お酒 お飲みになりますね Wat spreekt u goed Japans. nihongo, ojōzudesune.(1.) 日本語 お上手ですね 118 In het station wordt omgeroepen: De trein zal om drie uur vertrekken. ressha wa sanji ni shuppatsuitashimasu. (4.) 列車は三時に出発致します 119 Bij een jobinterview: Mijn naam is Tanaka. Ik kom van de universiteit van Tokio. tōkyō daigaku kara mairimashita tanaka to mōshimasu. (4.) 東京大学から参りました田中と申します Tijdens een tv- programma: Deze uitzending wordt gebracht door volgende sponsors (verschijnt op scherm) kono hōsō wa goran no suponsā no teikyō de ookurishimasu. (4.) この放送はご覧のスポンサーの提供でお送りします Waar is het toilet? (5.) otearai wa doko desuka? お手洗いはどこですか Bedankt voor uw brief.(5.) otegami, arigatō gozaimashita. お手紙 ありがとうございました Het taalregister mag dan wel beleefd zijn, ook in de meest honoratieve vorm kunnen grove dingen gezegd worden. Met hoeveel gesuikerde laagjes de boodschap ook omhuld wordt, de eigenlijke betekenis blijft onveranderd. Het drama Nazotoki wa dinā no ato de (Fuji TV, 2011) draait om de steenrijke erfgename Reiko die als detective werkt en haar butler Kageyama die uiteindelijk alle zaakjes oplost. In zijn uiterst beleefde butler- jargon wijst hij zijn meesteres op wat er aan haar deductievermogen schort. 117 O お is voor woorden van Japanse afkomst, go 御 voor woorden van Sino- Japanse oorsprong. 118 Deze drie voorbeeldzinnen komen uit A Course in Modern Japanese Volume 2, Revised Edition. Nagoya University Press, Dit voorbeeld is overgenomen uit McAuley, T. E. Language Change in East Asia. Routledge,

34 K あのう 宜しいですか お嬢様 思ったことを申し上げて R もちろんよ 遠慮することないわ 何でもどうぞ K 本当に宜しいのでございます R ええ 間違った推論を言っても笑わないから 安心して K では 率直思うことを述べさせていただきます 失礼ながらお嬢様 R 何かしら? K この程度の真相がお判りにならないと お嬢様はアホでいらっしゃいますか K R K R K R K K R K R K R K anō, yoroshii desuka, ojōsama, omottakoto wo mōshiagete. mochironyo. enryosuru koto naiwa. nandemo dōzo. hontō ni yoroshii no degozaimasu? ee. machigatta suiron wo ittemo warawanaikara, anshinshite. dewa, socchoku omoukoto wo nobesaseteitadakimasu. shitsureinagara ojōsama. nani kashira? kono teido no shinsō ga owakarininaranai to, ojōsama wa aho de irasshaimasuka? Is het toegelaten, mevrouw, om te zeggen wat ik denk? Natuurlijk! Houd je toch niet in. Zeg om het even wat. Mag het echt? Ja hoor. Zelfs als je de verkeerde conclusie trekt zal ik niet om je lachen, wees gerust. Wel, staat u dan toe dat ik rechtstreeks zeg wat ik denk. Excuseer mij voor mijn onbeschoftheid, mevrouw. Wat bedoel je? Als u zelfs al deze simpele waarheid niet inziet, bent u dan achterlijk, mevrouw? Het bovenstaande fragment komt ons overigens goed van pas om twee volgende inpaklagen te bespreken: de getrapte conversatiestijl en het seksegerelateerd taalgebruik. Met wat ik zelf de getrapte conversatiestijl heb gedoopt, wordt de Japanse tendens bedoeld om bij een verzoek, vraag of opmerking niet meteen met de deur in huis te vallen. Hierboven zien we ook hoe Kageyama wel drie keer toestemming vraagt om zijn eigen deductie naar voren te brengen. Aangezien hijzelf duidelijk frank genoeg is om meteen met de boodschap op te proppen te komen, blijkt dat deze conversatiestijl aan zijn positie en taalgebruik gekoppeld is. Allereerst spreken Japanners de ander aan met een openingszin, draaien vervolgens wat rond de pot, komen dan met het eigenlijke verzoek, bedanken de ander daar hartelijk voor en nemen tenslotte nederig afscheid met de verontschuldiging te hebben gestoord. In volgend dialoogje heeft een buitenlandse student een verzoek voor zijn leraar. 120 留学生先生留学生先生留学生先生 先生 今ちょっと宜しいでしょうか いいですよ 何ですか 実は 日本語の勉強のために最近歌を聞いているんです 日本の歌ですか それはいいですね どんな歌ですか ポップスなんですが... これなんです ああ これ 今すごく流行ってる歌ですよね opening inleiding 120 naar 会話に挑戦! 日本語のロールプレイ. Surie Network,

35 留学生先生留学生先生留学生 ええ それで お願いがあるんですが 何でしょうか 歌詞の中で辞書を引いても分からないものがあるんです それで 先生のお時間があるときでけっこうですので 分からない言葉 教えていただきたいんですが 今日時間があるから 今見てみましょう (...) お忙しいところすみません よろしくお願いします 失礼します doel eigenlijk verzoek afsluiter: bedanking en verontschuldiging B L B L B L B L B L sensei, ima chotto yoroshii deshōka? ii desuyo. nan desuka? jitsu wa, nihongo no benkyō no tame ni saikin uta wo kiiteirundesu. nihongo no uta desuka. sore wa ii desune. donna uta desuka? popusu nan desuga... kore nan desu. aa, kore, ima sugoku hayatteru uta desuyone. ee. sorede, onegai ga arundesuga. Nan deshōka? kashi no naka de jisho wo hiitemo wakaranai mono ga arundesu. sorede, sensei no ojikan ga aru tokide kekkō desunode, wakaranai kotoba, oshieteitadakitaindesuga. kyō wa jikan ga arukara, ima mitemimashō. (...) B oisogashii tokoro sumimasen. yoroshiku onegaishimasu. shitsureishimasu. opening inleiding doel eigenlijk verzoek afsluiter: bedanking en verontschuldiging B L B L B L B L B L B Meneer, heeft u een momentje? Ja hoor, wat is er? Wel, de laatste tijd luister ik naar een Japans liedje om mijn Japans te verbeteren. Een Japans liedje? Dat is goed. Wat voor een liedje is het? Het is popmuziek. Dit is het. Ah, dit lied is nu ongelooflijk populair hé. Ja, dat klopt. Daarover gesproken, ik heb eigenlijk een verzoekje. En dat is? Zelfs als ik de liedtekst met een woordenboek opzoek, zijn er toch nog dingen die ik niet begrijp. Daarom, wanneer het u zou schikken, zou u mij dan de woorden die ik niet begrijp willen uitleggen? Vandaag heb ik tijd, laten we er meteen eens naar kijken. (...) Bedankt voor uw tijd. yoroshiku onegaishimasu. Excuseer voor het storen. opening inleiding doel eigenlijk verzoek afsluiter: bedanking en verontschuldiging Een hele hoop van deze zinnen zijn geijkte uitdrukkingen die vastgeroest zitten in het Japanse linguïstische systeem. De onderstreepte zinnen zijn daar goede voorbeelden van, en komen dan ook steevast in dergelijke conversaties voor. De uitdrukking in het vet, yoroshiku onegaishimasu, is heel moeilijk te vertalen. Wij gebruiken dergelijke uitdrukking dan ook 35

36 niet in het Nederlands. Het betekent zoveel als toont u zich welwillend tegenover mij of zorgt u in het vervolg voor mij, alstublieft en wordt in alle denkbare situaties tevoorschijn getoverd. Bij een eerste kennismaking, een geplande samenwerking en tussen leraar en leerling natuurlijk. Plichtplegingen zijn er om de communicatie vlot te laten verlopen en het respect tegenover en afhankelijkheid van de meerdere nogmaals te onderstrepen. Bladeren we nu een pagina terug, om het seksegerelateerde taalgebruik even te bekijken. In het vet markeerde ik twee woorden die Reiko gebruikt in haar dialoogje met de butler. Deze partikels, wa en kashira, worden uitsluitend door vrouwen (en eventueel door homoseksuelen 121 ) gebruikt. Doorheen de geschiedenis zijn sporen van sekse- gerelateerd taalgebruik slechts teruggevonden in Azië en Australië. Vandaag de dag is Japan zowat het enige land dat een duidelijk onderscheid maakt in vrouwen- en mannentaal, en dan voornamelijk met voornaamwoorden, werkwoorden, partikels en voorvoegsels. Vrouwen spreken over zichzelf als watashi 私 of atashi, en hoewel watashi een neutrale vorm is, gebruiken mannen eerder boku 僕 in formele en ore 俺 in informele gesproken context. Geleerden kunnen zichzelf het deftige watakushi 私 als voornaamwoord aanmeten. Om iemand aan te spreken bestaan natuurlijk ook een heleboel voornaamwoorden, al blijft het beleefdste wel om de ander bij zijn naam en titel te noemen 122. Ook een maaltijd nuttigen doen mannen en vrouwen anders: M: 俺は飯を食う ore wa meshi wo kuu. Ik eet een maaltijd. V: 私はご飯を食べます watashi wa gohan wo tabemasu. Ik eet een maaltijd. Hoewel deze verschillen door de vrouwenemancipatie wat aan het vervagen zijn 123, blijft het kenmerkend voor de oudere generatie. Zo is het een eigenschap van de ideale Japanse vrouw om haar toegewijde en gehoorzame houding in te kleden met een nederig en beleefd taalgebruik. Ze zal geneigd zijn om altijd en overal teineitai te gebruiken, en zelfs honoratief taalgebruik te hanteren tegenover iemand met een sociaal lagere positie. Volgende dialoog uit Kimi wa petto (TBS, 2003) speelt zich af tussen een vrouw en haar geliefde, die een ouderejaars was tijdens hun schooltijd. Ondanks de intieme relatie, gebruikt de vrouw nog steeds heel beleefde taal. 女 わらっています waratteimasu. 男 違う ごめんごめん chigau. gomen gomen. 女 あのう 本当本当に申し訳ありません anō, hontō hontōni mōshiwake arimasen. 男 そんななんでも謝らなくていいってよ sonna nandemo ayamaranakute iitteyo. V M V M Je lacht ermee. Neen hoor. Sorry, sorry. Euh, echt, het spijt me heel erg. Je hoeft je niet zo te verontschuldigen. 121 een recent fenomeen zijn de okama, homoseksuele mannen die een vrouwelijk taalgebruik hanteren. 122 Het meest gebruikte jij, anata 貴方, heeft een intieme connotatie en wordt dan ook vaak tussen getrouwde stellen gebruikt. 123 Zo gebruikt een vrouw die haar positie tegenover de mannelijke dominantie wil laten gelden, de mannelijke aanspreking kimi 君. Ook het taalgebruik van jonge vrouwen telt nu heel wat woorden die vroeger enkel tot het mannelijke terrein gerekend werden. 36

37 De vrouw gebruikt hier teineitai, de man futsūtai. Hun verontschuldigingen bevinden zich in compleet andere taalregisters. Nog een reden waarom vrouwen vaak keigo gebruiken, is volgens Hendry omdat ze de ander willen overtroeven in opvoeding, elegantie en intelligentie. Ze profileren zichzelf als hoogontwikkelde vrouwen, een beetje vergelijkbaar met hoe wij ons in het Nederlands willen onderscheiden van de grijze massa door geleerde woorden te gebruiken. Keigo is inderdaad niet zo gemakkelijk onder de knie te krijgen, en afgestudeerden ondergaan ook standaard een stoomcursus vooraleer ze aan het werk gaan. Als vrouwen zich vrouwelijker willen voordoen met verfijnd taalgebruik, geldt ook dat mannen zich ruiger willen voordoen door mannelijke woorden te gebruiken. Stoere jongens gebruiken slang, een lager register en ruwe achtervoegsels zoals yo, ze en zo. Daardoor krijgen mannelijke, buitenlandse studenten vaak te horen dat ze door hun gebruik van neutrale woorden te vrouwelijk overkomen. Het moet wel gezegd worden dat de keuze voor vrouwelijk of mannelijk taalgebruik niet vrijwillig is, maar verwacht wordt door de maatschappij. Via opvoeding, onderwijs en de media wordt seksegerelateerd taalgebruik met de paplepel ingegeven. Is het dan de Japanner die zijn eigen taaltje verpakt of wordt hij er juist zelf door verpakt? In ieder geval beïnvloedt het taalgebruik in hoge mate de zelfpresentatie. Tijdens het studeren van Japans is het opletten geblazen met taalregisters en seksegerelateerd taalgebruik. Wat er nog bij komt kijken, is de context waarin het gesprek plaats vindt. Tijdens een formele gelegenheid zal er ongetwijfeld teineitai gesproken worden, wat de relatie tot het publiek ook mag zijn. Ik bedoel hiermee alle gelegenheden waar van enige ritualiteit sprake is, waar geijkte uitdrukkingen gebruikt worden en waar men zich aanpast aan het vereiste taalgebruik. Zo is er bijvoorbeeld de zelfintroductie waarmee menig in Japan verblijvende buitenlander tot vervelens toe om de oren wordt geslagen. Die introductie wordt altijd in teineitai gegeven, zelfs als het de keizer ten aanzien van een bende kleuters betreft. Bij een speech geldt hetzelfde. Je kent je klasgenootjes goed genoeg, maar toch zal je je spreekbeurt in uiterst beleefd Japans voeren. Het gebeuren van een maaltijd wordt gesandwicht tussen een itadakimasu en een gochisōsamadeshita. Dat de Japanse cultuur rijk is aan dergelijke formele gebeurtenissen die met een even formeel taalgebruik gepaard gaan, zal ik later in de tekst over ritualiteit laten zien. Ook in Korea en China wordt taal verpakt, maar Japan blijft toch de koploper op dat vlak. Een Koreaanse specialist in comparatief onderzoek tussen Japan en Korea vertelt het volgende: ごく日常的な言葉でも 日本語を習う時にいつも苦労するのは 日本語はあまりに厚化粧していて素顔の意味が隠されていることだ 要するに 言葉の俵と裏のズレである 激しい場合には 言葉自体の意味とそれが示していることが まるっきり反対のことがあるからである Toen ik Japans leerde, had ik het moeilijk met het feit dat het Japans, ook vaak in de dagdagelijkse omgang, zo zwaar is opgemaakt en de ware betekenis van iets verborgen houdt. Het is eigenlijk een verschuiving van het oppervlak ( 表 omote) en de achterkant ( 裏 ura) van de taal. In het extreemste geval zijn de eigenlijke betekenis en de manier waarop het gezegd wordt precies omgekeerd aan elkaar vertaald uit het Japans naar Kimura, Naohiro. ツツまれる音 - - 言挙げせぬ国 における逆説の美学をめぐって (tsutsumareru oto kotoagesenu kuni ni okeru gyakusetsu no bigaku wo megutte, Eng: To muffle sounds: on the aesthetics of paradoxical expressions in Japan), The Annual report of the Faculty of Education, Iwate University 68, ,

38 Tot slot wil ik het nog even over reclametaal hebben. Een tekst in Unwrapping Japan van Keiko Tanaka getiteld Intelligent elegance : women in Japanese advertising 125 trok mijn aandacht. De schrijfster focust op het gebruik van westerse woorden, vaak anglicismen, die in Japan anders geïnterpreteerd werden en zich als uithangbord voor reclame leenden. Na de opheffing van het isolement, drongen buitenlandse woorden druppelsgewijs Japan binnen, tot ze het land overspoelden na de Tweede Wereldoorlog. Deze buitenlandse termen werden meestal in het schriftsysteem katakana 126 neergeschreven. Hoewel er inheemse synoniemen bestaan, steken deze buitenlandse woorden de Japanse taal in een hip jasje en worden dus lustig gebruikt onder de jeugd en in reclame met een innoverend karakter. Frappant is echter dat sommige van die woorden er wel uitzien als woorden die wij westerlingen kennen maar intrinsiek een compleet andere betekenis dragen. Zo brengt Tanaka het woord feministo フェミニスト, van het Engelse feminist aan. Volgende reclame van Tokyo Gas (1984) is een goed voorbeeld van de betekenisverschuiving. 都市ガス フェミニストね Toshi gasu feminisuto ne City Gas is een feminist, hé. Op de poster staat een vrouw aan de afwas. De reclame is voor een gasbrander met een sensor, die ervoor zorgt dat het gas direct stopt als het vuur uit is. Feminist wordt hier gebruikt in de betekenis van helpt de vrouw bij haar huishoudelijke taken, niet ontlast haar ervan. Zo zien we maar hoe een land als Japan de oorspronkelijke betekenis van een bestaand woord kan inpakken met een nieuwe laag van haar eigen culturele verpakpapier. 125 Tanaka, K. Intelligent elegance: women in Japanese advertising. p Unwrapping Japan: Society and Culture in Anthropological Perspective. Honolulu: University of Hawaii Press, Ben- Ari, Eyal; Moeran, Brian; Valentine, James, eds., Het Japans kent drie schriftsystemen: kanji 漢字 of uit China geïmporteerde karakters, hiragana 平仮名 of fonetische letters gegroeid uit het cursieve schrift en katakana 片仮名, eveneens fonetisch maar ontstaan uit delen van karakters. 38

39 ESSAY 4 RUIMTELIJK VERPAKT Door het inpakken van ruimte wordt een volk een beschaving, en de verpakking die ze creëert blijft de wereld imponeren, nog lang nadat het volk zelf verdwenen is. Joy Hendry Zoals de ongeborene zich geborgen en veilig voelt in de baarmoeder (denken we terug aan de oorspronkelijk pictografische betekenis van 包 ), zo omhult de geborene zichzelf met de meest aangename ruimtelijke verpakking die hij zich kan veroorloven. Dat de directe omgeving een invloed uitoefent op de gemoedsgesteldheid van een individu staat buiten kijf. Hij ging zitten in de fauteuil die ze hem aanwees en toen hij het zachte elastische fluweel van de stoel onder zich voelde buigen, toen hij zich voelde opgenomen, gesteund en omarmd door dat strelende meubelstuk, waarvan rugleuning en armleuningen hem liefkozend ondersteunden, had hij het gevoel een nieuw en bekoorlijk bestaan binnen te treden, bezit te nemen van iets verrukkelijks, een persoonlijkheid te worden, gered te zijn en hij keek mevrouw Forestier aan, die haar blik nog altijd op hem liet rusten. 127 Maupassant laat zijn personages zich vaak bewust worden van dit spel tussen omgeving en gevoel. Onze gedragingen veranderen naargelang de ruimte waarin we ons bevinden. Zijn we thuis, gedragen we ons een stuk informeler en losser. Wanneer we echter bij iemand anders over de vloer komen, kunnen we plots dichtklappen en ons wat ongemakkelijk voelen. Een changement de décor verandert je gehele presentatie, je handelen, je taalgebruik en eventueel ook je outfit. De omgeving omgeeft ons, omringt ons, verpakt ons. Zonder de hulp van Matsu had ik dit nooit voor elkaar gekregen, zei Sachi. (...) Hij heeft me duidelijk gemaakt dat het leven niet alleen vanbinnen zit maar je helemaal omringt, of je dat nu leuk vindt of niet. En nu is deze tuin een deel van mijn leven geworden. 128 Net zoals de tuin haar omringt, kiest Sachi er nu voor zich ook door het leven te laten omringen. We kunnen misschien wel beslissen over het kleurtje van de muren en het stofje van de gordijnen, maar over bepaalde ruimtelijke verpakkingen valt nu eenmaal niet te discussiëren. Ze zijn zo, omdat ze eigen zijn aan de etnische groep waartoe je gerekend wordt. De manier waarop huizen gebouwd en ingekleed worden, varieert wereldwijd. Behuizing wordt aangepast aan de geografische omstandigheden, maar kent evenzeer een grote culturele invloed. Zo blijkt volgens Tanizaki dat Japanners zich in een schaduwrijk milieu het lekkerst in hun vel voelen. Uiteindelijk is het nu zo dat de schoonheid van een Japanse kamer afhangt van een hele verscheidenheid aan schaduwen: zware schaduwen tegenover lichte schaduwen - er is eigenlijk niets anders. Westerlingen staan verbaasd over de eenvoud van Japanse kamers. Ze zien eigenlijk niet veel meer dan bleke wanden die elke versiering ontberen. Hun reactie is wel begrijpelijk, maar verraadt tegelijkertijd een onvermogen om het mysterie van schaduwen te begrijpen de Maupassant, Guy, en Margot Bakker. Bel- Ami. Ede: L.J. Veen, n.d. 128 Tsukiyama, Gail, en Marijke Versluys. De Tuin Van De Samoerai. Atlas, Tanizaki, en Pim de Vroomen. Lof Der Schaduw. Amsterdam: Meulenhoff,

40 De structuur van het Japanse huis zelf is een zoveelste voorbeeld van de Japanse inpakcultuur. Laagje voor laagje wordt er door de bezoeker afgepeld, totdat deze uiteindelijk in de oku 奥, het hart van het huis terechtkomt. Niet voor niets wordt de vrouw des huizen aangesproken met oku- san 奥さん, aangezien de keuken en woonkamer traditioneel tot haar territorium behoort. Vergelijk dit met het Chinese principe van wei 外 ( buiten ) voor de actieve, uitgaande man en nai 内 ( binnen ) voor de passieve, huiselijke vrouw. Traditioneel Japans grond- plan. Merk op dat de voorkamers, de hal en tussenkamer, zowat een derde van het huis innemen. De hoofdkamer ligt centraal en wordt omringd door andere kamers en een balkon met steentuin. Maar liefst drie grote kasten of berg- plaatsen zijn er voorzien, twee in Japanse en een in westerse stijl. Spullen slingeren niet rond, maar worden netjes opge- borgen. Vandaar ook onze westerse indruk van een leeg vertrek. - bron: Een poort bakent het terrein van een traditioneel Japans huis met tuin af. Aan deze poort worden zaken afgehandeld: de post, het betalen van rekeningen en het afwimpelen van stofzuigerverkopers. Deze personen staan in onbetekenende relatie tot de familie en hun aanwezigheid blijft dan ook tot de buitenste laag verpakking beperkt. De uitgenodigde gast kan het zich wel permitteren meerdere lagen te penetreren. 130 In het inkomhalletje is er steevast een trapje, een niveauverschil dat duidelijk maakt dat de bezoeker nu zijn eigen schoeisel moet omruilen voor huisslippers. Deze figuurlijke verpakking wordt nog verder doorgetrokken in Japan en Korea, waar ook van slippers geruild moet worden bij een toiletbezoek. Hoe intiemer de relatie tussen gast en gastheer, hoe verder deze wordt uitgenodigd in de vertrekken van het huis. In het hedendaagse Japan, vooral in de grootsteden, zijn de woningen echter zo klein geworden dat van een verpakkingsstructuur geen sprake meer is. Tijdens de Heian- periode kon de hogere klasse zich statige huizen met vele vertrekken, vleugels en paviljoenen veroorloven. Ook een omringende tuin droeg vaak bij tot het prestige van de woning. Poëtische zielen zoals Murasaki Shikibu putten inspiratie uit het stukje groen met zijn seizoenplanten. Liza Dalby reconstrueerde het leven van de schrijfster aan de hand van nagelaten dagboekfragmenten: 130 In tegenstelling tot sommige culturen waar de deur elke dag wagenwijd openstaat voor vrienden en kennissen, is het niet gebruikelijk in Japan om zonder verwittiging of uitnodiging iemand te gaan bezoeken. Ook wordt meestal een geschenkje meegebracht. Dit geschenkje wordt ook weer verpakt naargelang de onderlinge relatie. 40