Taal en identiteit bij de Brusselaars

Transcriptie

1 BRIO-FICHE 2 Taal en identiteit bij de Brusselaars IN HET KORT: Het taalbarometeronderzoek toont de toenemende culturele en taaldiversiteit van de Brusselse bevolking aan. Tegelijk is de politieke en maatschappelijke organisatie nog steeds gebouwd op de dualiteit van de traditionele taalgemeenschappen en wordt de Brusselaar verondersteld lid te zijn van een van beide imagined communities (Anderson, 1991) waaraan ze deels hun identiteit ontlenen. De link tussen taal en identiteit volgt niet langer deze traditionele patronen. Toch blijft deze niettemin een rol spelen in de taal-gerelateerde keuzes die de Brusselaar maakt, al komt het institutionele model hierdoor wel onder druk te staan.

2 2 SITUERING In een context van toenemende ontzuiling in een globaliserende wereld met inherente migratiestromen duikt in de discussie over het omgaan met culturele diversiteit, over het verschil tussen wij en zij, onvermijdelijk het identiteitsvraagstuk op. Identiteit is een begrip dat te pas en te onpas in het politieke debat wordt gebruikt en afhankelijk van de deelnemers veelal een andere invulling krijgt. In de genese van het Brussels constitutionele model heeft taal als emanatie van culturele identiteit steeds centraal gestaan. Na de realisatie van de eerste taalbarometer was de meest gestelde vraag dan ook Hoeveel Vlamingen zijn er nu in Brussel?. Vlaming werd hierbij gebruikt alsof het voor iedereen evident was wat het begrip inhoudt en het duidelijk was wie wel en wie geen Vlaming is. Een verdere discussie verzandde meestal in een spraakverwarring: Vlaming als categorie wordt geconstrueerd op basis van hoe men zichzelf ziet, van hoe men de groep waartoe men wil behoren als ideaal voorstelt en vooral van hoe men de grens trekt voor anderen die dan wel of niet tot deze categorie behoren. Identiteit wordt in het politieke discours, ondersteund door de media, steeds meer een toegeschreven identiteit. Eigenlijk vraagt men het best gewoon aan de mensen zelf. Deze vraag vormt het uitgangspunt bij het taalbarometeronderzoek. METHODOLOGIE Voor de operationalisering van het concept identiteit wordt in het taalbarometeronderzoek geopteerd voor het principe van de identificatie. Identificatie verwijst naar een band tussen de persoon en een concept waarin hij of zij zichzelf erkent of zich kan mee vereenzelvigen (Brubaker & Cooper, 2000). Dit betekent niet dat dit allesbepalend is of niet aan verandering onderhevig is. Niet enkel de persoon kan in de loop van de tijd een ander referentiekader hanteren. De begrippen zelf waarmee hij of zij zich identificeert, zijn eveneens aan verandering onderhevig, zeker als ze ook deels een politieke lading dekken. Deze identificatie is niet zozeer belangrijk om te weten hoeveel mensen zichzelf in Brussel als Franstaligen of Vlamingen zien, maar in de mate dat ze ook het handelen en de keuzes die iemand maakt mee gaat bepalen. Voor de uiteindelijke toetsing hebben de respondenten in het taalbarometeronderzoek de keuze tussen een aantal alternatieven, gebaseerd op taal, geografische entiteit, etniciteit en nationaliteit. Identiteit is per definitie multidimensionaal, gelaagd en relatief in de tijd. Daarom wordt de respondenten gevraagd twee keuzes te maken: de categorie waarin men zich het best kan terugvinden en de categorie waarmee men zich in tweede instantie ook kan vereenzelvigen. Ook in het tweede taalbarometeronderzoek was een dergelijke batterij opgenomen, hetgeen een eerste vergelijking toelaat..

3 3 1. Identificatie van de Brusselaars Tabel 1 geeft een overzicht van de antwoorden van de Brusselaars op de vraag naar de categorieën waarmee men zich kan identificeren. Gerangschikt naar volgorde van belangrijkheid worden in de eerste 3 kolommen de resultaten van Taalbarometer 2 opgesomd. De laatste drie kolommen geven op identieke wijze de resultaten van Taalbarometer 3 weer. TB2 1 keuze TB2 Totaal TB3 1 keuze TB3 Totaal Belg 40,6% 64,3% Brusselaar 30,6% 55,0% Brusselaar 20,1% 41,7% Belg 16,8% 38,4% Europeaan 15,4% 34,9% Gemeente 23,5% 36,2% Franstalige 6,8% 21,4% Franstalige 5,0% 19,7% Gemeente 4,5% 10,3% Europeaan 7,9% 16,1% Wereldburger 3,4% 4,5% Wereldburger 2,9% 6,0% Vlaming 1,6% 3,9% Nederlandstalige 1,4% 4,1% Waal 0,6% 1,0% Vlaming 1,5% 2,8% Nederlandstalige - 0,2% Waal 1,2% 2,7% Ander land-taal 7,0% 17,6% Ander land-taal 9,1% 18,9% Tabel 1. Identificatie naar taalgroep (TB2-TB3) De categorieën in bovenstaande tabel kunnen opgedeeld worden in meertalige categorieën en categorieën die rechtstreeks naar een bepaalde taal verwijzen. Lokale meertalige identificatiekaders (Brussel, gemeente) zitten in de lift. De meer algemene meertalige identificatiekaders (België, Europa) verliezen aan impact. Wel blijven ze samen belangrijker dan de eentalige identificatiekaders die rechtstreeks naar taalgroepen of eentalige regio s verwijzen. Het Brussel van de twee taalgemeenschappen wordt steeds minder het referentiekader van haar inwoners. Zowel de eigen gemeente, Brussel, België als Europa zijn entiteiten die verwijzen naar een geografische locatie. Deze kunnen ongeacht de taalachtergrond door alle Brusselaars als basis voor identificatie gebruikt worden. De specifieke invulling die men er aan geeft, kan wel verschillen en aan deze territoriale identificatie kunnen ook ideologische, politieke of culturele motieven ten grondslag liggen. Ze hebben wel met elkaar gemeen dat ze de traditionele Nederlandstalige/Vlaamse versus Franstalige/Waalse tegenstellingen overstijgen. Geen van deze referentiekaders richt zich specifiek op een bepaalde culturele of taalgemeenschap. Ze verwijzen wel naar plaatsen waar mensen met een diverse culturele en linguïstische achtergrond samenleven en die niet door een bepaalde taalgroep kunnen geclaimd worden.

4 4 Alhoewel men zou kunnen veronderstellen dat de taalachtergrond op het eerste zicht relatief weinig impact heeft op het zich al dan niet identificeren met het lokale niveau, blijkt de taal of talen die werden gesproken in het gezin waarin men opgroeide toch het sterkst samen te hangen met deze identificatiekaders. Het zijn in eerste instantie de taalgemengde gezinnen die het Frans met het Nederlands of met een migrantentaal combineren die de gemeente als hun primair referentiekader naar voor schuiven. Gezinnen die thuis noch Nederlands noch Frans spreken voelen zich eerder Brusselaar. Hierna is Belg de categorie waarmee men zich het meest identificeert. Zowel de thuistaal als de onderwijstaal hebben een impact op de keuze als Belg. Het zijn vooral de Nederlandstaligen, Franstaligen en traditioneel tweetaligen, de oude Belgen, die zich meer uitgesproken Belg voelen, zeker diegenen met een gemengd onderwijscurriculum die deels in het Frans en deels in het Nederlands onderwijs hebben genoten. Waar identificatie als Franstalige en Nederlandstalige rechtstreeks verwijzen naar een taal op zich, verwijzen ook Vlaming en Waal naar de communautaire dualiteit die het politieke landschap kenmerkt. Het lijkt evident dat een Franstalige in de eerste plaats iemand is die in een eentalig Franstalig gezin is opgegroeid. Een tweede belangrijke variabele is taalkennis. Het valt op dat Brusselaars die van huis uit Franstalig zijn en zich vlot van verschillende talen bedienen, significant minder geneigd zijn zich als een Franstalige te zien, zeker als men ook het Engels vlot beheerst. Daarnaast is er een opvallend onderscheid tussen de groeiende groep die zich als Nederlandstalige ziet en de meer beperkte groep Vlamingen. Het consulteren van Nederlandstalige media hangt het sterkst samen met het zich al dan niet Nederlandstalig voelen. De gemeenschapsvormende capaciteit van deze media vertaalt zich dus eerder in een identificatie als Nederlandstalige en niet zozeer als Vlaming. Een tweede belangrijke predictor is Nederlandstalig onderwijs gevolgd hebben. Pas op de derde plaats komt de thuistaal. Daarbij maakt het weinig uit of het Nederlands als enige thuistaal werd gesproken dan wel in combinatie met een andere taal. Anderzijds zijn het vooral de Brusselaars uit eentalig Nederlandstalige families die zich Vlaming voelen. De tweede belangrijkste variabele bij diegenen die zich Vlaming voelen is geboren zijn in Vlaanderen. Opmerkelijk bij de identificatie als Nederlandstalige dan wel als Vlaming is de rol van het Nederlandstalig onderwijs, wie van huis uit geen Nederlands spreekt en in het Nederlandstalig onderwijs in Brussel zijn schoolcarrière doorloopt, kan zich wel als Nederlandstalige identificeren maar zal niet zeggen dat hij of zij zich Vlaming voelt. Het taalbarometeronderzoek laat ook toe aan te duiden met welke groep men zich helemaal niet kan identificeren. De grootste groep, zowel in Taalbarometer 2 (25,5%) als in Taalbarometer 3 (17,8%),kan zich het minst vinden in de categorie Vlaming. Deze afstand ten aanzien van de Vlamingen hangt het sterkst samen met de taal van de media die men consulteert. Brusselaars die significant meer Franstalige media consulteren, hebben de meest negatieve houding ten aanzien van de Vlamingen. Ook bij expats hangt een negatieve houding ten aanzien van Vlamingen vooral samen met het consulteren van Franstalige media en niet zozeer met negatieve contacten met Vlamingen.

5 5 2. Impact identificatie op het politieke model Taal speelt een complexe maar decisieve rol in het identificatieproces van de Brusselaars. Maar taalachtergrond leidt niet automatisch tot een identificatie met een van beide traditionele taalgroepen. Het mag dan ook niet verbazen dat een dergelijke complexiteit zich ook manifesteert ten aanzien van de relatie tussen taalachtergrond en de taal van hun geprefereerde politieke vertegenwoordigers. Tabel 2 illustreert dit, ze geeft voor de verschillende thuistaalgroepen de taal van de lijst die men als zijn of haar ideale politieke vertegenwoordiging ziet. Fr Ned Fr/Ned Fr/And And Totaal Franstalige lijst 34,1% 4,5% 15,2% 34,5% 24,5% 26,9% Nederlandstalige lijst 2,0% 36,1% 4,3% 4,0% 1,9% 4,4% Tweetalige lijst 30,3% 36,8% 52,1% 27,0% 27,4% 32,3% Lijst diversiteit bevolking 15,8% 7,5% 16,6% 16,4% 23,0% 17,9% Taal geen basis voor keuze 17,7% 15,0% 11,7% 18,1% 23,1% 18,5% Tabel 2. Lijstpreferentie naar thuistaal Zo n 30% van de Brusselaars kiest voor een eentalige lijst. Het is dus niet zo dat Nederlandstaligen vooral een lijst met Nederlandstalige kandidaten en Franstaligen een lijst met Franstalige kandidaten prefereren. Toch speelt ook in deze keuze identificatie een belangrijke rol. Wie zich als Franstalige identificeert zal significant meer voor een Franstalige lijst stemmen. Om voor een lijst met Nederlandstalige kandidaten te stemmen, maakt het echter weinig verschil uit of men zich als Nederlandstalige dan wel als Vlaming ziet. Beide concepten zijn voor diegenen die er zich mee identificeren vaak incompatibel, maar beide verkiezen significant meer een Nederlandstalige lijst. De helft van de Brusselaars kan zich het best vinden in een tweetalige lijst, dan wel in een lijst waarop de verschillende bevolkingsgroepen vertegenwoordigd zijn. Diegenen die zich als Belg of Brusselaar zien, stemmen significant meer voor een tweetalige lijst. Dit betekent dat de vijver waarin eentalige partijen vissen, kleiner is dan deze van partijen waarin mensen met verschillende taalachtergronden vertegenwoordigd zijn. Bijna 20% van de Brusselaars vindt taal zelfs een irrelevant criterium voor politieke vertegenwoordiging. De politiek-institutionele logica wordt hier duidelijk doorbroken. De communautaire opdeling met eentalig onderwijs en een eentalige publieke opinie spelen nog wel een belangrijke rol voor de groepsvorming en de identificatie met de traditionele taalgroepen, maar in zijn totaliteit neemt die invloed af. Onderzoek bij leerlingen van het Nederlandstalig onderwijs toont dit mooi aan. Zo identificeert een groep van anderstaligen zich wel met het Nederlands wanneer ze deze taal als onderwijstaal hadden, maar ze worden geen nieuwe Vlamingen. Ook onderzoek naar de gemeenschapsvormende kracht van de Vlaams-Brusselse media legt een aantal knelpunten bloot over hoe men de eigen gemeenschap afbakent (zie Janssens, Vaesen, Segers & Resmann, 2011). Vormen de

6 6 Nederlandstaligen in Brussel en in de rand één gemeenschap of niet? Is de primaire leefwereld van de Nederlandstaligen de stad dan wel de eigen taalgemeenschap? Richten deze media zich tot de Vlaamse gemeenschap in Brussel en gebruiken ze bijgevolg uitsluitend Nederlands of zijn het media van de Vlaamse gemeenschap die zich in verschillende talen tot alle Brusselaars richten? Zowel via het Nederlandstalig onderwijs als via de Vlaamse media leidt het proces van gemeenschapsvorming niet tot de integratie in een Vlaamse gemeenschap zoals deze in de bicommunautaire politieke discussie wordt vooropgesteld. Ook het samenleven in dezelfde stad gekenmerkt door diversiteit speelt een rol in die gemeenschapsvorming. Deze trend wordt bevestigd door de toekomstvisie die de Brusselaars op hun regio hebben. Ondanks de Fédération Wallonie-Bruxelles en het feit dat Brussel de hoofdstad is van Vlaanderen, ziet slechts 4% van alle Brusselaars in de toekomst een aansluiting bij Wallonië zitten en een even groot deel een aansluiting bij Vlaanderen. Hoe langer hoe meer wordt een meertalige urbane leefwereld het referentiekader waarmee de Brusselaars zich identificeren. Waar de noodzaak aan pacificatie tussen Franstaligen en Nederlandstaligen aan de basis ligt van het huidige institutionele model met twee aparte taalgemeenschappen lijken de Brusselaars deze tweedeling stilaan te overstijgen. In de praktijk ontwikkelt zich een eigen dynamiek die niet altijd strookt met de politieke logica in het noorden of het zuiden van het land. Referenties Anderson, B. (1991). Imagined Communities: reflections on the origin and spread of nationalism. London: Verso Brubaker, R. & Cooper, F. (2000). Beyond Identity. Theory and Society 29: Janssens, R. (2007). Van Brussel gesproken. Taalgebruik, taalverschuivingen en taalidentiteit in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Taalbarometer II), Brusselse Thema s n 15, Brussel: VUBPRESS Janssens, R., Vaesen, J., Segers K. & Resmann N. (2011). Strategisch publieksonderzoek van de impact van de Vlaams-Brusselse media tvbrussel, FM Brussel, Brussel Deze Week, Agenda en brusselnieuws.be. Een onderzoek in opdracht van de Vlaamse Overheid departement Diensten van het Algemeen Regeringsbeleid Coördinatie Brussel; Brussel: VUB (unpublished) Janssens R. (2013). Meertaligheid als cement van de stedelijke samenleving. Een analyse van de Brusselse taalsituatie op basis van Taalbarometer 3. Brussel: VUBPRESS BRIO fiche 2: juni 2013