Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

Transcriptie

1 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht Opdrachtgever: Provincie Utrecht ECORYS Nederland BV Michel Briene Manfred Wienhoven Arjan Koopman Rotterdam, 24 juli 2006

2

3 ECORYS Nederland BV Postbus AD Rotterdam Watermanweg GG Rotterdam T F E netherlands@ecorys.com W K.v.K. nr ECORYS Regio, Strategie & Ondernemerschap T F k/ii14569

4

5 Inhoudsopgave Voorwoord 7 Samenvatting 9 1 Inleiding Achtergrond en doel Uitgangspunten en opzet monitor Werkwijze Leeswijzer 15 2 Kenschets recreatie & toerisme Inleiding Beleidsambities en doelstellingen Beoordeling toeristisch-recreatief verblijfsklimaat Resumé 22 3 Gebruik van voorzieningen Inleiding Dagtochten Overnachtingen Resumé 26 4 Toeristisch-recreatieve bestedingen Inleiding Totale toeristisch-recreatieve bestedingen Toeristisch-recreatieve bestedingen naar marktsegment Bestedingen tijdens dagtochten van Nederlanders Vakanties van Nederlanders Buitenlanders in Nederland Zakelijk toerisme Herkomst bestedingen Resumé 33 5 Economische betekenis toerisme & recreatie Inleiding Economische betekenis toerisme voor provinciale economie Vergelijking met andere economische sectoren Resumé 37 k/ii14569

6 6 Beeld per bestemmingsregio Inleiding Directe economische betekenis dagtochten naar bestemmingsregio Directe economische betekenis vakanties naar bestemmingsregio Directe economische betekenis zakelijk toerisme naar bestemmingsregio Indirecte effecten per bestemmingsregio Totaalbeeld bestemmingsregio s 46 7 Tenslotte 49 Geraadpleegde bronnen 51 Bijlagen 53 Bijlage 1 Begrippenlijst 54 Bijlage 2 Onderzoeksverantwoording 56 Bijlage 3 Toelichting IO-analyse 61 Bijlage 4 Uitsplitsingen per deelsegment 64 Bijlage 5 Uitsplitsingen per gemeente 70 Bijlage 6 Beoordeling verblijfsklimaat per doelgroep 75

7 Voorwoord Om een goed beeld te krijgen van de omvang en prestaties van de toeristisch-recreatieve sector heeft de provincie Utrecht een nulmeting laten uitvoeren naar de economische betekenis van de sector voor de provinciale economie. De uitkomsten van dit onderzoek treft u hierbij aan. Doel is de economische effectmeting vast onderdeel te laten worden bij het monitoren van het toeristisch-recreatief provinciaal beleid, zoals verwoord in het actieplan Uit en thuis in de provincie Utrecht Waar in dit rapport wordt gesproken over toerisme, betreft het de gehele toeristisch-recreatieve markt inclusief de congres- en vergadermarkt. Zie bijlage 2 voor nadere afbakening. Aan het onderzoek is door diverse partijen een bijdrage geleverd. Binnen ECORYS is de studie uitgevoerd door dhr. M. Briene, dhr. M. Wienhoven en dhr. A. Koopman. Vanuit de zijde van de opdrachtgever is het onderzoek gecoördineerd en begeleid door een interne werkgroep bestaande uit dhr. A. Ruis (voorzitter), dhr. M. Bergmeijer en dhr. M. Regenboog. Voorts is een klankbordgroep ingesteld met vertegenwoordigers van het toeristisch-recreatieve werkveld in de provincie Utrecht. Hierin hadden zitting: Mw. R. Bouter Gemeente Utrecht Mw. B. Diebels HISWA Vereniging Dhr. P. Ewalts Kamer van Koophandel Utrecht Dhr. H. Groenland Gemeente Amersfoort Dhr. B. de Jong Koninklijk Horeca Nederland Mw. S. Klaaysen Kamer van Koophandel Gooi- en Eemland Mw. I. Kok RECRON Wij danken de leden van de interne werkgroep en klankbordgroep voor de plezierige samenwerking en constructieve bijdragen aan dit onderzoek. Speciaal dankwoord past hier ook richting Rabobank Nederland voor het beschikbaar stellen van gegevens, waardoor met name de uitsplitsing van de onderzoeksresultaten naar toeristische bestemmingsregio s en afzonderlijke gemeenten in de provincie beter mogelijk was. ECORYS blijft uiteindelijk verantwoordelijk voor de inhoud van het rapport. Rotterdam, juli 2006 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 7

8 8 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

9 Samenvatting 1 Aanleiding en doel Verzameling informatie in kennisbank toerisme De provincie Utrecht is in het najaar van 2005 begonnen met het bouwen van een kennisbank toerisme. Hierin worden vraag- en aanbodgegevens en cijfers over het economisch functioneren van de sector recreatie en toerisme in de provincie gebundeld en via de provinciesite ontsloten. Het gaat om zowel beleids- als marktrelevante informatie. In de kennisbank wordt gestreefd naar onderlinge afstemming van de gegevensbronnen waardoor vergelijking van gegevens mogelijk wordt. Dit biedt de mogelijkheid om beleid en markt te monitoren met als basis de gegevensbronnen als indicatoren. Inzicht in huidige omvang en performance sector ontbreekt nog Hoewel de kennisbank operationeel is en de nodige basisgegevens bevat, is een goede vertaalslag naar economische termen tot op heden nog niet voorhanden. Inzicht in de bijdrage van de sector aan de provinciale economie is gewenst om de omvang en prestaties van de toeristisch-recreatieve sector in beeld te brengen. Om die reden heeft de provincie Utrecht een nulmeting te (laten) verrichten die vervolgens periodiek kan worden herhaald. Doel is de economische effectmeting vast onderdeel te laten worden bij het monitoren van het toeristisch-recreatief provinciaal beleid, zoals verwoord in het actieplan Uit en thuis in de provincie Utrecht In dit rapport worden de uitkomsten van de nulmeting gepresenteerd. 2 Economische betekenis toerisme voor de provincie Utrecht Ruim 2 miljard euro aan toeristische bestedingen Met een totaal bedrag van bijna 2,2 miljard aan toeristisch-recreatieve uitgaven en een marktaandeel van 7,9% in de nationale bestedingen is het belang van het toerisme in de provincie Utrecht aanzienlijk. Om de performance van de provincie in perspectief te plaatsen kan een vergelijking gemaakt worden met het bevolkingsaandeel van de provincie, dat zo n 7,2% bedraagt. Het aandeel van de toeristisch-recreatieve bestedingen ligt daarmee ruim een half procentpunt hoger dan op grond van dit bevolkingsaandeel verwacht zou mogen worden. Reden hiervoor is onder meer de sterke positie die de provincie zich heeft weten te verwerven op de zakelijk toeristische markt. Daarnaast is vooral het dagtoerisme relatief sterk vertegenwoordigd en weet Utrecht een bovengemiddeld aantal dagbezoekers van buiten de provincie aan te trekken. Resultaat is dat een fors deel (61%) van de toeristisch-recreatieve uitgaven die in Utrecht neerslaan, afkomstig is van buiten de provinciegrenzen. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 9

10 Sector goed voor ruim banen De directe en afgeleide toeristisch-recreatieve bestedingen zorgen ervoor dat in totaal ruim voltijdbanen in de sector omgaan. Indirect komen daar via de inkoop van allerlei goederen en diensten nog eens voltijdbanen bij. De totale werkgelegenheid die omgaat in de sector of daar indirect verband mee houdt bedraagt daarmee circa voltijdbanen. 3 Toerisme in breder perspectief 1 op de 17 banen in de provincie is toeristisch In totaal zijn in de provincie Utrecht circa personen werkzaam. Uitgaande van de hiervoor genoemde werkgelegenheid van voltijdbanen en rekening houdend met het feit dat in de sector relatief veel in deeltijd wordt gewerkt, zijn de toeristische bestedingen goed voor 5,7% van de totale werkgelegenheid in de provincie. Daarmee komt 1 op de 17 banen in de provincie voort uit de toeristische bestedingen in de provincie. Werkgelegenheid toeristische sector vergelijkbaar met bouwnijverheid en industrie Een andere manier om de becijferde toeristisch-recreatieve werkgelegenheid in perspectief te plaatsen is door een vergelijking te maken met andere economische sectoren. Daaruit komt naar voren dat de sector qua omvang ongeveer vergelijkbaar is met sectoren als de industrie en bouwnijverheid en bijvoorbeeld groter dan de landbouwsector. Figuur 1 Aandeel toerisme in totale werkgelegenheid provincie Utrecht 5,7% 1,8% 7,4% 6,2% 51,7% 27,3% Toerisme Landbouw Industrie Bouw Zakelijke diensten Overig 10 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

11 4 Economisch belang toerisme per bestemmingsregio Stad Utrecht koploper op het gebied van dagtochten en zakelijk toerisme Van het totaal van ruim 70 miljoen dagtochten in de provincie komt circa een derde voor rekening van de stad Utrecht (circa 24 miljoen dagtochten), die daarmee koploper is binnen het dagtochtensegment. De Utrechtse Heuvelrug is een goede tweede met 21 miljoen dagtochten. Daar waar voor de stad Utrecht uitgaan, cultuurbezoek en funshoppen de belangrijkste bezoekmotieven zijn, is de Utrechtse Heuvelrug de bestemming als het op openluchtrecreatie aankomt. Maar ook met Ouwehands Dierenpark Rhenen heeft de Utrechtse Heuvelrug een belangrijke trekker binnen het dagtochtensegment in huis. De stad Utrecht voert daarnaast tevens de boventoon op de zakelijk-toeristische markt. Van alle bestedingen die omgaan binnen dit marktsegment slaat circa 45% neer in de stad. Daarnaast plukken vooral ook de Utrechtse Heuvelrug en de regio overig Utrecht de vruchten van het zakelijk toerisme. Figuur 2 Samenstelling bestedingen per bestemmingsregio Verblijfstoerisme gedomineerd door regio Utrechtse Heuvelrug Het verblijfstoerisme concentreert zich sterk binnen de regio Utrechtse Heuvelrug. Dit gebied heeft als belangrijke kenmerken de aanwezigheid van ruimte en natuurlijk schoon, een ruim en gevarieerd aanbod aan hotels en overige logiesvormen (campings, huisjescomplexen, e.d.). Zowel in termen van overnachtingen als in termen van bestedingen ligt het zwaartepunt van het verblijfstoerisme binnen de provincie zeer Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 11

12 duidelijk in deze regio. Voor de overige regio s is het belang van het vakantiesegment geredeneerd vanuit provinciaal perspectief relatief bescheiden. Belang toerisme relatief groot in stad Utrecht en Utrechtse Heuvelrug Het belang van het toerisme is relatief het grootst is in de stad Utrecht. Maar ook in de regio Utrechtse Heuvelrug is een behoorlijk gedeelte afhankelijk van de met toerisme en recreatie samenhangende bestedingen. Voor de genoemde regio s komt respectievelijk circa 1 op de 14 en 1 op de 16 banen voor rekening van het toerisme. De regio Amersfoort en omgeving leunt verhoudingsgewijs wat minder op het toerisme. In dit gebied ligt deze verhouding op ongeveer 1:27. Figuur 3 Aandeel toerisme in totale werkgelegenheid 5 Tenslotte In dit rapport zijn de resultaten van de nulmeting van de economische betekenis van de toeristisch-recreatieve sector in de provincie Utrecht gepresenteerd. Te zien is dat het belang van toerisme voor de provinciale economie aanzienlijk is. Door de monitor periodiek te herhalen is het mogelijk de belangrijkste ontwikkelingen die zich op toeristisch-recreatief vlak voordoen zichtbaar te maken. Actuele informatie is niet alleen nuttig als onderbouwing van het beleid, maar biedt tevens de mogelijkheid om vinger aan de pols te houden en vooral ook inzicht te krijgen in de voortgang op de in het kader van het actieplan Uit en thuis in de provincie Utrecht afgesproken prestatieindicatoren. 12 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

13 1 Inleiding 1.1 Achtergrond en doel Verzameling informatie in kennisbank toerisme De provincie Utrecht is in het najaar van 2005 begonnen met het bouwen van een kennisbank toerisme. Hierin worden vraag- en aanbodgegevens en cijfers over het economisch functioneren van de sector recreatie en toerisme in de provincie gebundeld en via de provinciesite ontsloten. Het gaat om zowel beleids- als marktrelevante informatie. In de kennisbank wordt gestreefd naar onderlinge afstemming van de gegevensbronnen waardoor vergelijking van gegevens mogelijk wordt. Dit biedt de mogelijkheid om beleid en markt te monitoren met als basis de gegevensbronnen als indicatoren. Inzicht in huidige omvang en performance sector ontbreekt nog Hoewel de kennisbank operationeel is en de nodige basisgegevens bevat, is een goede vertaalslag naar economische termen tot op heden nog niet voorhanden. Inzicht in de bijdrage van de sector aan de lokale en provinciale economie is gewenst om de omvang en prestaties van de toeristisch-recreatieve sector in beeld te brengen. Om die reden heeft de provincie een nulmeting te (laten) verrichten die vervolgens periodiek kan worden herhaald. Doel is de economische effectmeting vast onderdeel te laten worden bij het monitoren van het toeristisch-recreatief provinciaal beleid, zoals verwoord in het actieplan Uit en thuis in de provincie Utrecht In deze rapportage worden de uitkomsten van de nulmeting gepresenteerd. Doelstelling onderzoek De hoofddoelstelling van het onderzoek is door de provincie Utrecht als volgt omschreven: Zicht te krijgen op het economisch functioneren van de toeristisch-recreatieve sector in de provincie Utrecht, uitgesplitst naar deelbranches, zowel in kwantitatieve als kwalitatieve zin. Op basis van de resultaten van het onderzoek aanbevelingen te doen voor het provinciaal toeristischrecreatief beleid. Deze rapportages spitst zich toe op de eerste doelstelling. Over de beleidsaanbevelingen wordt separaat gerapporteerd. 1.2 Uitgangspunten en opzet monitor Voor een goede interpretatie van de uitkomsten kan vooraf een aantal belangrijke uitgangspunten en randvoorwaarden worden benoemd: Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 13

14 1. Instrument voor monitoring beleid Het provinciale toeristisch-recreatieve beleid is verwoord in het actieplan Uit en thuis in de provincie Utrecht Het project sluit aan op het prioritair thema verhoging slagvaardigheid uit dit actieplan. Daarbij is een aantal maatschappelijke doelen (voor 2012) geformuleerd. Het te ontwikkelen instrument moet een bijdrage leveren om te bezien in hoeverre de uitvoering van het provinciale beleid op schema ligt en de geformuleerde doelstellingen voor 2012 ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. De geformuleerde doelstellingen hebben onder meer betrekking op gewenste volumeontwikkelingen in het dagtochten- en vakantiesegment, gewenste toename van de bestedingen en een vergroting van het marktaandeel. 2. Bronnen Als onderdeel van de kennisbank worden periodiek de nodige gegevens verzameld. De monitor is bedoeld om gegevens uit deze verschillende bronnen te combineren en vanuit een economisch perspectief te ontsluiten. In de monitor hebben deze bronnen als uitgangspunt gediend. 3. Kwalitatieve aspecten Voor een volledig beeld van de sector dient niet alleen te worden gekeken naar de daadwerkelijke performance, maar ook naar allerlei meer kwalitatieve aspecten. In de nulmeting is hierin voorzien via een ondernemersenquête, waarin onder andere aan toeristische ondernemers is gevraagd naar hun oordeel over aspecten die van invloed kunnen zijn op het toekomstig functioneren van hun bedrijf en totnogtoe onbenutte kansen waarop het beleid in zou kunnen zetten. Na de zomer vindt hier in de vorm van een aantal paneldiscussies waar ook het toeristisch bedrijfsleven gevraagd wordt aan deel te nemen nog een verdiepingsslag voor plaats. De belangrijkste conclusies en aanbevelingen voor het provinciaal toeristisch-recreatief beleid zullen vervolgens in een aanvullend deelrapport verwerkt worden. 4. Ruimtelijk schaalniveau In de nulmeting is niet alleen gekeken naar de provincie als geheel, maar ook naar de omvang van de sector op een lager geografische schaalniveau (toeristische- en bestemmingsregio s). 5. Peildatum Als peildatum voor de eerste meting is in beginsel uitgegaan van het jaar Door middel van een jaarlijkse update kunnen de ontwikkelingen binnen de sector vervolgens zichtbaar worden gemaakt en de effecten van het beleid worden gemeten. 1.3 Werkwijze Hoofdlijnen methodiek In de economische literatuur is brede consensus over de wijze van aanpak van het in kaart brengen van de economische omvang van een sector. Startpunt is veelal het in beeld brengen van de te verwachten bestedingsimpuls vanwege de voorgenomen wijziging in het beleid. Deze bestedingsimpuls kan verder worden opgesplitst in een direct effect bij 14 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

15 toeristische ondernemers in Utrecht en afgeleide effecten die samenhangen met bestedingen die een gevolg zijn van de aanwezigheid van verblijfstoeristen of dagjesmensen in een bepaalde regio zonder dat die bestedingen een directe relatie hebben met de bestemming. Voorbeelden hiervan zijn bestedingen aan souvenirs en uitgaven voor boodschappen. De geraamde bestedingsimpuls dient vervolgens als basis voor het bepalen van de effecten in termen van toegevoegde waarde en werkgelegenheid. Toepassing van een zogenaamde input/output (I/O)-analyse is een nette en breed geaccepteerde manier om de verdere doorwerking (indirecte effecten) naar toeleverende bedrijven te bepalen. Een I/O-tabel bevat de relaties tussen de verschillende sectoren van de economie. In deze nulmeting is op vergelijkbare wijze de economische omvang van de sector in beeld gebracht. Informatieverzameling: kennisbank toerisme en ondernemersenquête Uitgangspunt van de analyse vormen de verschillende statistische bronnen uit de kennisbank toerisme van de provincie Utrecht (zoals CVO en CVTO), die op nationaal en provinciaal niveau informatie bevatten over omvang en performance van de toeristische sector in de provincie. Deze gegevens zijn aangevuld en zonodig verfijnd met behulp van regiospecifieke CBS-statistieken en andere relevante databronnen, zoals de uitkomsten van de ondernemersenquête waarin naast kwalitatieve aspecten ook is gevraagd naar een aantal basiskenmerken van het betreffende bedrijf (zoals gegevens over de capaciteit, het aantal overnachtingen/bezoekers en de herkomst van de gasten). Voor de vertaalslag naar directe werkgelegenheid en toegevoegde waarde (en vervolgens naar de indirecte werkgelegenheid en toegevoegde waarde) is gebruik gemaakt van de interregionale I/Otabel voor de provincie Utrecht en de nationale input-output tabel. Regionalisering: pingegevens Rabobank Nederland Voor het bepalen van de regionale en lokale uitsplitsingen is voor de directe bestedingen per type dagtocht of type vakanties een keur van verdeelsleutels gebruikt die een goede indicatie geven waar deze bestedingen lokaal en regionaal terechtkomen. Voor het verder onderverdelen van de afgeleide bestedingen naar bestemmingsregio s en gemeenten, is een vrij unieke werkwijze gevolgd waarbij dankbaar gebruik is gemaakt van gegevens van Rabobank Nederland over het aantal pintransacties en de gepinde bedragen in de detailhandel en horeca per gemeente. Verondersteld is dat de omvang van de pintransacties van de Rabobank een voldoende afspiegeling vormen voor deze verdeling en zodoende een nauwkeurig beeld geven van waar de afgeleide bestedingen terechtkomen. Hierbij is onderscheid gemaakt naar lokale en bovenlokale bestedingen, waarbij de bovenlokale bestedingen als verdeelsleutel gebruikt is. 1.4 Leeswijzer Voor een bredere inkadering van de resultaten wordt in hoofdstuk 2 gekeken naar de beleidsambities en doelstellingen van het toeristische beleid. Op basis van de uitgevoerde ondernemersenquête wordt vervolgens nader ingegaan op het oordeel van de toeristische ondernemingen over een aantal aspecten die van belang zijn voor de bedrijfsvoering. Dit oordeel geeft een eerste indicatie over de mate waarin de gemaakte beleidskeuzen ook aansluiten bij de wensen en prioriteiten van de ondernemers. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 15

16 In hoofdstuk 3 wordt een beeld geschetst van het gebruik van de toeristischrecreatieve voorzieningen in de provincie Utrecht. In dit hoofdstuk wordt gekeken naar de omvang van de markt in termen van bezoekersaantallen aan dagattracties e.d. en de overnachtingen in verblijfstoeristische accommodaties in de provincie. Hoofdstuk 4 gaat in op de omvang van de toeristisch-recreatieve bestedingimpuls. Hierbij wordt per marktsegment (dagtochten, vakanties, zakelijke toerisme) gekeken naar het niveau, de aard en de herkomst van de bestedingen. De met de bestedingen samenhangende werkgelegenheid en toegevoegde waarde voor de provinciale economie, komt in hoofdstuk 5 aan bod. Om een en ander in perspectief te kunnen plaatsen, wordt tevens een vergelijking gemaakt met andere economische sectoren, zodat het belang van recreatie en toerisme kan worden geduid en gewaardeerd. In hoofdstuk 6 staat vervolgens de verdeling van de economische betekenis over de vijf bestemmingsregio s binnen de provincie (in casu Stad Utrecht, Utrechtse Heuvelrug, Amersfoort, Eemland en Vecht, en Overig Utrecht) centraal. Per bestemmingsregio wordt gekeken naar het gebruik van de voorzieningen, de omvang van de toeristische bestedingen en de hiermee samenhangende werkgelegenheid en toegevoegde waarde. Hoofdstuk 7 geeft tot slot in het kort een samenvattend beeld. Het rapport wordt voorafgegaan door een samenvatting van de belangrijkste resultaten. Nadere uitsplitsingen en overige relevante achtergrondgegevens zijn opgenomen in de bijlagen. 16 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

17 2 Kenschets recreatie & toerisme 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk bespreken we de belangrijkste beleidsambities en doelstellingen op toeristisch-recreatief vlak (paragraaf 2.2). Op basis van de uitgevoerde ondernemersenquête gaan we vervolgens in paragraaf 2.3 nader in op het oordeel van de toeristische ondernemingen over een aantal aspecten dat van belang is voor de bedrijfsvoering van deze bedrijven. Dit oordeel geeft een eerste indicatie over de mate waarin de gemaakte beleidskeuzen aansluiten bij de wensen en prioriteiten van de ondernemers. Paragraaf 2.4 gaat hier in de vorm van een aantal (voorlopige) conclusies nader op in. Via het uitvoeren van een nieuwe meting gaan we vervolgens na hoe de sector zich ontwikkelt en in hoeverre het beleid ook daadwerkelijk effect sorteert. Omdat de nulmeting een eerste momentopname is, zijn dergelijke ontwikkelingen nog niet zichtbaar te maken. 2.2 Beleidsambities en doelstellingen Hoofdlijnen van beleid Het toeristisch-recreatief beleid van de provincie Utrecht is vastgelegd in het actieplan Uit en thuis in de provincie Utrecht In dit actieplan wordt de nadruk gelegd op toeristische en recreatieve activiteiten binnen de provinciegrenzen met een bovenlokaal karakter. De ambities in het actieplan zijn erop gericht om als provincie Utrecht een sterk en herkenbaar toeristisch profiel te krijgen. Dit moet leiden tot een substantiële toename van het aantal toeristen. In onderstaand kader wordt op hoofdlijnen ingegaan op het voorliggende actieplan. Hoofdlijnen actieplan Uit en thuis in de provincie Utrecht Het actieplan richt zich op 3 sporen: recreatie dicht bij huis; Utrecht als toeristische beleving en versterking van het instrumentarium. Met 'Recreatie dicht bij huis' wil de provincie zorgen voor voldoende openbaar toegankelijke recreatievoorzieningen voor de groeiende bevolking. De provincie is daarvoor onderverdeeld in regio's: 'Stadsgewest Utrecht', 'Stadsgewest Amersfoort', 'Utrechtse Heuvelrug' en 'Westelijk Weidegebied'. Rondom de steden zullen nieuwe groengebieden worden ingericht. De bestaande routestructuren worden verbeterd en met elkaar verbonden. Het plattelandstoerisme verbetert de toegankelijkheid van het landelijk gebied voor recreanten. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 17

18 Met deze projecten wil de provincie de leefbaarheid, diversiteit en de ruimtelijke kwaliteit verbeteren. 'Utrecht als beleving' zoomt in op betere benutting van de toeristische potenties van de provincie. De vrijetijdseconomie groeit sterker dan andere sectoren in Nederland en is een belangrijke banenmotor. Wij willen daarom graag meer toeristen naar Utrecht halen die langer verblijven en meer besteden. Daarom wordt onder meer accent gelegd op verbetering van de verblijfsmogelijkheden, het stimuleren van attracties en evenementen en het zakelijk toerisme. Met behulp van toeristische promotie door Utrecht Toerisme en Recreatie (UTR) dragen deze ook bij aan een positief beeld van Utrecht als een aantrekkelijke regio om in te wonen, te verblijven en te werken. Om deze ambities waar te kunnen maken werkt de provincie ook aan een effectievere inzet van haar middelen. Zo wordt de financiële steun aan recreatieschappen, het UTR en toeristische projecten nadrukkelijker gekoppeld aan meetbare prestaties. Ook wordt zowel binnen de provinciale organisatie als met organisaties daarbuiten meer gebiedsgericht en projectmatig gewerkt om zo de samenwerking en afstemming te verbeteren. Bron: Provincie Utrecht Prestatie-indicatoren De ambitie om een substantiële toename van het aantal toeristen te realiseren wordt in het actieplan uitgewerkt in een aantal concrete prestatie-indicatoren die in 2012 zijn gerealiseerd: 1. Het aantal vakanties naar Utrecht groeit met 20% en de overnachtingen met 25%. 2. Het marktaandeel van Utrecht in de binnenlandse vakanties groeit van 3% naar 5%. 3. De toeristische bestedingen nemen toe met 500 miljoen euro. 4. Het aantal daguitstapjes binnen de provinciegrenzen groeit naar 77 miljoen per jaar % van de Utrechtse bevolking onderneemt minimaal een keer per jaar een dagtocht % van de Utrechtse bevolking is tevreden over het aanbod. Voor de verdere vormgeving van de monitor zijn deze indicatoren gebruikt als leidraad. De monitor is er immers op gericht om te bezien hoe de sector zich ontwikkelt, in hoeverre de gestelde doelen al worden bereikt en zonodig aanbevelingen te doen voor bijsturing van het beleid. 2.3 Beoordeling toeristisch-recreatief verblijfsklimaat Basis van de methodiek Aan ondernemers is via een enquête gevraagd om een oordeel te geven over aspecten die van belang zijn voor de bedrijfsvoering. De waardering van het toeristische ondernemersklimaat is weliswaar subjectief, maar vormt voor ondernemers ook het vertrekpunt voor het nemen van investeringsbeslissingen. Langs twee lijnen hebben ondernemers de belangrijkste aspecten van het investeringsklimaat beoordeeld. Ondernemers hebben enerzijds per aspect aangegeven hoe goed het ondernemersklimaat van de regio, waarin hun bedrijf gevestigd is, scoort. De opties daarvoor waren: 18 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

19 uitstekend, goed, redelijk, matig en slecht. Anderzijds hebben ondernemers op dezelfde schaal aangegeven wat het belang is van dit aspect voor het ondernemersklimaat van de regio. In totaal hebben ondernemers 17 aspecten van het investeringsklimaat beoordeeld. Voor een beter overzicht zijn aanverwante aspecten gerubriceerd in de rubrieken: marktcondities, bereikbaarheid, omgeving, voorzieningen en regionale overheid. Tabel 2.1 Aspecten van het ondernemersklimaat verdeeld in vijf rubrieken Rubriek Aspecten Marktcondities Mate van samenwerking tussen bedrijven Ondernemerschap en innovativiteit Beschikbaarheid van voldoende personeel Kwaliteit van beschikbaar personeel Bereikbaarheid Bereikbaarheid via de weg Bereikbaarheid via het water Kwaliteit van rail-, streek- en stadsvervoer Omgeving Aanwezigheid van stedelijk-, historisch en cultureel schoon Aanwezigheid van natuur, ruimte en rust Aanwezigheid van plassen, meren e.d. Voorzieningen Mogelijkheden voor fietsen, wandelen e.d. Niveau en kwaliteit centrumvoorzieningen Aanwezigheid van watersportvoorzieningen Niveau en kwaliteit van verblijfsvoorzieningen Regionale overheid Mate waarin regionale overheid zich stimulerend opstelt Beschikbaarheid van subsidies en premies Niveau en mate van afstemming promotie-inspanningen Benchmarkresultaten De uitkomst van de enquêtes geeft diverse mogelijkheden voor benchmarking van de resultaten. De enquêtegegevens zijn gekoppeld aan doelgroepen en gemeenten. Resultaten zijn dan ook te benchmarken per doelgroep en per regio. De bandbreedte van de score wordt gevormd door het minimale en maximale oordeel van een ondernemer in de provincie Utrecht. Onderstaande figuur toont per aspect de gemiddelde waardering van een ondernemer in de provincie Utrecht 1. Die waardering staat gepresenteerd met een blauw bolletje in een witte balk. De witte balk is een bandbreedte, die gebaseerd is op het gemiddelde ondernemersoordeel per doelgroep. Hoe smaller de bandbreedte van een aspect (voorbeelden zijn de beschikbaarheid van personeel en bereikbaarheid via de weg), hoe eensgezinder ondernemers uit verschillende doelgroepen het ondernemersklimaat op dat punt beoordelen. 1 Voor overzichten van de beoordeling van het verblijfsklimaat per doelgroep wordt verwezen naar bijlage 6. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 19

20 Figuur 2.1 Waardering van het ondernemersklimaat in de provincie Utrecht o.b.v. gemiddelde uitkomst enquêtegegevens Samenwerking bedrijven Regionale overheid Voorzieningen Omgeving Bereikbaarheid Marktcondities Ondernemerschap en innovativiteit Beschikbaarheid personeel Opleidingsniveau Bereikbaarheid via de weg Bereikbaarheid via het water Openbaar vervoer Stedelijke omgeving Natuurlijke omgeving Waterrijke omgeving Toeristische infrastructuur Centrumvoorzieningen Watersportvoorzieningen Verblijfsvoorzieningen Houding van overheden Subsidies en premies Promotie Waardering ondernemersklimaat provincie Utrecht Ondernemers in de provincie Utrecht zijn goed te spreken over het stedelijk en natuurlijk schoon. De waardering van de omgevingskwaliteit is hoog. Minder goed is het gesteld met het oordeel van ondernemers richting de (regionale) overheid. De waardering voor het functioneren van de (regionale) overheid kent een relatief beperkte variatie. Dat wijst op een zekere unanimiteit bij ondernemers in hun lage waardering. De aspecten in de rubrieken marktcondities en bereikbaarheid krijgen veelal een redelijke score (niet goed 20 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

21 en niet slecht). Ondernemers zijn het op deze aspecten ook aardig eens, omdat de bandbreedte klein is (bereikbaarheid via water uitgezonderd). De rubriek voorzieningen toont de grootste verschillen. De toeristische infrastructuur (wandel- en fietspaden) krijgt een goede beoordeling, maar over watersportvoorzieningen zijn ondernemers een stuk minder tevreden. Waardering ondernemersklimaat per doelgroep Op basis van de ingevulde enquêtes is een benchmarkanalyse uitgevoerd naar de verschillende doelgroepen en branches van ondernemers. Deze vergelijking maakt het mogelijk om verschillen tussen ondernemers uit diverse branches in beeld te brengen en te beoordelen. Zo wordt de omgeving het hoogst gewaardeerd door alle doelgroepen, maar in het bijzonder door hotel- en jachthavenondernemers. Een redelijke score wordt door vrijwel alle doelgroepen gegeven aan voorzieningen, marktcondities en bereikbaarheid. Musea waarderen marktcondities en voorzieningen wat aan de lage kant en ondernemers met een bungalowpark vinden dat de bereikbaarheid te wensen overlaat. Zorgelijker is het gesteld met de waardering door de doelgroepen van de (regionale) overheid. Minst positief op dit punt zijn de doelgroepen attractieparken, groepsaccommodaties en jachthavens. Tabel 2.2 Waardering van het ondernemersklimaat per doelgroep (1 = uitstekend, 5 = slecht) Marktconditieheizieningen Bereikbaar- Omgeving Voor- Regionale Doelgroepen overheid Attracties 3,1 2,9 2,2 2,9 4,1 Bungalowparken 3,1 3,4 2,3 2,6 3,6 Campings 2,7 3,1 2,1 2,9 3,9 Groepsaccommodaties 2,9 3,1 2,2 2,9 4,0 Hotels 2,8 3,1 2,0 2,5 3,8 Jachthavens 2,9 3,0 2,0 2,8 4,1 Musea 3,2 3,1 2,4 3,0 3,5 Alle doelgroepen 2,9 3,1 2,2 2,8 3,8 Troeven en knelpunten Voor het bepalen van de kansen en knelpunten van het toeristisch ondernemersklimaat wordt naast de waardering van een aspect ook rekening gehouden met het belang dat een ondernemer aan dit aspect hecht. Niet elk aspect wordt door ondernemers immers als even belangrijk voor de bedrijfsvoering ervaren. Ter illustratie: ondernemers in Utrecht hechten groot belang aan een uitstekende bereikbaarheid via de weg, maar aan bereikbaarheid via het water wordt veel minder belang gehecht. De troeven en knelpunten zijn daarom een compilatie van het ondernemersoordeel van de waardering én het belang van een aspect in het ondernemersklimaat. Troeven en knelpunten zijn omgerekend tot rapportcijfers (tussen 1 en 10). Dat vereenvoudigt het onderling vergelijken. Rapportcijfers toegelicht De bedrijven die deel uitmaken van de doelgroep jachthaven, hotel of bungalowpark beoordelen het ondernemersklimaat in de provincie Utrecht als beste (zie figuur 2.2). Campingeigenaren scoren gemiddeld. Ondernemers met een attractie, een groepsaccommodatie of een museum waarderen het ondernemersklimaat benedengemiddeld. Opvallend is de hoge score voor de jachthavens. Aspecten als Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 21

22 bereikbaarheid via het water, waterrijke omgeving en watersportvoorzieningen worden door eigenlijk alle ondernemers hoog gewaardeerd. In tegenstelling tot de andere doelgroepen zijn deze aspecten van groot belang voor de jachthavenondernemers. Voor vrijwel alle doelgroepen geldt dat de natuurlijke en stedelijke omgeving, de toeristische infrastructuur en centrumvoorzieningen bijdragen aan een hoger rapportcijfer. Figuur 2.2 Het ondernemersklimaat in de provincie Utrecht per doelgroep beoordeeld met een gemiddeld rapportcijfer 8,5 8,0 7,5 7,3 7,6 7,5 7,3 7,7 8,0 7,3 7,5 7,0 6,5 Attractie Bungalowpark Camping Groepsaccommodatie Hotel Jachthaven Museum Alle doelgroepen 2.4 Resumé Wat betreft de mate waarin ondernemers te spreken zijn over datgene wat de provincie hun te bieden heeft en de mate waarin zij unaniem in hun oordeel zijn, komt uit voorgaande een enigszins gemengd beeld naar voren. Relatief positief beoordeeld worden aspecten als stedelijk en natuurlijk schoon, maar ook over de aanwezigheid en kwaliteit van de wandel- en fietspadeninfrastructuur en centrumvoorzieningen zijn zij over het algemeen mild gestemd. Geen knelpunt, maar wel minder goed te spreken, zijn de ondernemers over bijvoorbeeld de watersportvoorzieningen in de provincie. Ook zouden zij graag zien dat de overheid zich wat meer stimulerend zou opstellen richting het bedrijfsleven en er meer gedaan zou worden aan een gezamenlijke promotie van de provincie als toeristische bestemmingsregio. Ondernemers ervaren dit als de belangrijkste knelpunten voor de uitvoering van hun bedrijf. Ofschoon nog te vroeg om definitieve conclusies te trekken, sluit het beleid van de provincie hier (althans voor een deel) op aan in de zin dat bijvoorbeeld een meer gebiedsgerichte en projectmatige manier van werken en een gezamenlijke promotie als prioriteiten zijn benoemd. Na de zomer wordt aan de hand van een aantal paneldiscussies met het toeristische bedrijfsleven gekeken welke acties hier mogelijk aan te koppelen zijn en worden daarop volgend concrete aanbevelingen voor het beleid geformuleerd. 22 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

23 3 Gebruik van voorzieningen 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk staat het gebruik van de toeristische voorzieningen in de provincie Utrecht centraal. Op basis van de gemaakte indeling naar marktsegmenten en deelsegmenten wordt gekeken naar de gebruiksvolumes in termen van bezoekersaantallen voor dagattracties (paragraaf 4.2) en het aantal overnachtingen in verblijfstoeristische accommodaties in de provincie (paragraaf 4.3). 3.2 Dagtochten Omvang van de dagrecreatieve markt In 2005 hebben naar schatting circa 70,3 miljoen Nederlanders een dagtocht in de provincie Utrecht doorgebracht. Dit betreft zowel de dagtochten die voor rekening komen van inwoners uit de provincie zelf als bezoekers van buiten de provincie Utrecht. Daarmee bedraagt het aandeel van de provincie Utrecht in de totale dagrecreatieve markt in Nederland (bijna 1 miljard dagtochten) ruim 7%. De provincie Utrecht is daarmee de vijfde provincie in Nederland in termen van aantal dagtochten 2. Zou echter rekening worden gehouden met verschillen in omvang tussen provincies (tot uiting komend in bijvoorbeeld het aantal inwoners), dan klimt Utrecht op deze ranglijst naar de derde plek. Utrecht is namelijk een van de weinige provincies in Nederland waarvoor het marktaandeel in de dagrecreatieve markt niet onder het bevolkingsaandeel ligt (maar nagenoeg gelijk is). Alleen in de provincies Zuid-Holland en Noord-Holland vinden wat dit aangaat relatief meer dagtochten plaats dan uitsluitend op grond van het bevolkingsaandeel verwacht zou mogen worden. Deze gunstige score voor Utrecht kan onder meer verklaard worden uit het bovengemiddeld aantal dagjesmensen dat vanuit andere delen van Nederland naar de provincie toetrekt; 26,4% van het totale aantal dagtochten komt van buiten de provincie, tegenover gemiddeld voor de overige provincies 19,0%. Dagtochten naar bezoekmotief Onderstaand figuur geeft inzicht in de opbouw van de dagtochtenmarkt in de provincie Utrecht en Nederland aan de hand van bezoekmotieven. Te zien is dat binnen de provincie min of meer sprake is van een evenwicht tussen enerzijds vrijetijdsactiviteiten in de buitenlucht met een voornamelijk recreatief karakter (openluchtrecreatie, waterrecreatie, zelf sporten e.d.) en anderzijds meer op de (binnen)steden georiënteerde vormen van vermaak (recreatief winkelen, attractie- en evenementenbezoek, cultuur en 2 Nummers 1 t/m 4 zijn respectievelijk Zuid-Holland, Noord-Holland, Noord-Brabant en Gelderland. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 23

24 uitgaan). Binnen deze laatste categorie vinden vooral veel dagtochten met een uitgaansmotief plaats, maar ook funshoppen en cultuur zijn belangrijke bezoekmotieven. De verschillen met het landelijke beeld zijn klein, waarbij kan worden opgemerkt dat binnen de provincie relatief iets meer nadruk ligt op de segmenten uitgaan en cultuur en iets minder op attractiebezoek. Figuur 3.1 Dagtochten van Nederlanders in de provincie Utrecht in 2005 naar bezoekmotief (%) Overig 11% Openluchtrecreatie 16% Uitgaan 17% Waterrecreatie 6% Cultuur 10% Evenementenbezoek 3% Attractiebezoek 5% Recreatief w inkelen 12% Bezoek sportw edstrijden 3% Zelf sporten 17% Aantal dagtochten (x 1.000) Provincie Utrecht Nederland Openluchtrecreatie ,4 % ,8 % Waterrecreatie ,6 % ,0 % Zelf sporten ,3 % ,3 % Bezoek sportwedstrijden ,0 % ,7 % Recreatief winkelen ,1 % ,4 % Attractiebezoek ,6 % ,7 % Evenementenbezoek ,1 % ,4 % Cultuur ,1 % ,7 % Uitgaan ,7 % ,2 % Overig (hobby s, verenigingen) ,1 % ,9 % Totaal ,0 % ,0 % Bron: CBS, bewerking ECORYS 3.3 Overnachtingen Overnachtingen: totaal en per accommodatietype In de onderscheiden verblijfsaccommodaties in de provincie zijn voor het referentiejaar (2004) circa 4,7 miljoen overnachtingen gerealiseerd (tabel 4.2). Daarmee heeft de provincie een marktaandeel van circa 3,5% in het totale aantal gerealiseerde overnachtingen (circa 136 miljoen) op nationaal niveau. Als gekeken wordt naar de 24 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

25 relatieve verdeling van de overnachtingen dan zijn de huisjescomplexen en de kampeerterreinen in de provincie ondervertegenwoordigd. Het aandeel van deze logiesvormen in het totale aantal overnachtingen op provinciaal niveau ligt beduidend lager in vergelijking met de landelijke verdeling. Overnachtingen in vooral hotels/pensions en in de overige logiesaccommodaties zijn daarentegen relatief oververtegenwoordigd. Tabel 3.1 Overnachtingen in logiesaccommodaties in de Provincie Utrecht en Nederland in 2004 (x 1.000) Provincie Utrecht Nederland Hotel, pension Huisjescomplexen Kampeerterreinen Jeugd-, groepsaccommodaties Overige logiesaccommodaties Totaal Bron: CBS, CVO, bewerking ECORYS Bezoekmotieven en herkomst Het aantal overnachtingen kan verder worden opgesplitst naar bezoekmotief (vakantie of zakelijk) en naar herkomst van de bezoeker (binnen- of buitenland). Wordt gekeken naar het bezoekmotief (tabel 4.3) dan ligt het accent vooral op vakantiegangers. Van alle overnachtingen in de provincie is bijna 80% toe te schrijven aan vakanties van Nederlanders en buitenlanders in Utrecht. De overige 20% van de overnachtingen heeft een zakelijk verblijfsmotief. Redenerend vanuit de herkomst van de gasten die overnachten in de provincie, domineert de binnenlandse verblijfsmarkt (tabel 4.4). Van alle overnachtingen komt circa 90% op het conto van verblijfstoeristen uit eigen land. Voor de stad Utrecht liggen de verhouding precies andersom. Van alle overnachtingen in de stad kent 75% een zakelijk verblijfsmotief en de overige 25% betreft vakanties. Iets meer dan de helft (55%) van de overnachtingen komt in de stad Utrecht voor rekening van Nederlandse bezoekers. Tabel 3.2 Overnachtingen in de provincie Utrecht naar bezoekmotief in 2004 Absoluut (x 1.000) Aandeel (in %) Vakanties ,3% Zakelijk bezoek ,7% Totaal ,0% Bron: CBS, CVO, bewerking ECORYS Tabel 3.3 Overnachtingen in de provincie Utrecht naar herkomst van bezoekers in 2004 Absoluut (x 1.000) Aandeel (in %) Nederland ,0% Buitenland ,0% Totaal ,0% Bron: CBS, CVO, bewerking ECORYS Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 25

26 3.4 Resumé In dit hoofdstuk is gekeken naar het aantal dagtochten en overnachtingen in de provincie Utrecht. Op basis hiervan kan worden opgemaakt dat de provincie Utrecht (met een marktaandeel van ruim 7%) reeds nu al een belangrijke speler is op de dagtochtenmarkt in Nederland. Dit heeft er onder andere mee te maken dat Utrecht verhoudingsgewijs een groot aantal bezoekers van buiten de provinciegrenzen weet aan te trekken. De centrale ligging en goede bereikbaarheid van Utrecht zullen hierbij een rol spelen, maar ook het gevarieerde aanbod van vrijetijdsvoorzieningen en de aanwezigheid van ruimte en rust zullen hier zeker toe hebben bijgedragen. Het aandeel van de provincie Utrecht in het totale aantal overnachtingen van vakantiegangers en zakelijke reizigers in Nederland is daarentegen (met circa 3,5%) bescheiden. Dit heeft er vooral mee te maken dat Utrecht in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Veluwe en Zeeland geen uitgesproken vakantiebestemming is en er dus jaarlijks maar een relatief beperkt aantal verblijfstoeristen het gebied intrekt. Dit in tegenstelling tot de zakelijke toerist, die de provincie wel goed weet te vinden dankzij onder meer de uitstekende condities voor congressen en vergaderingen. Verhoudingsgewijs beschikt de provincie Utrecht over meer congres- en vergaderruimte dan andere provincies. 26 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

27 4 Toeristisch-recreatieve bestedingen 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat in op de toeristisch-recreatieve uitgaven. Hierbij wordt eerst stilgestaan bij de macro-economische betekenis (Nederland) en de omvang van de bestedingen in de provincie Utrecht (paragraaf 5.2). Vervolgens worden de bestedingen per marktsegment uitgewerkt (paragraaf 5.3). Het hoofdstuk sluit af met een nadere opsplitsing van de uitgaven naar stuwende bestedingen (de omzet in de toeristischrecreatieve branche die voor rekening komt van bezoekers van buiten de provincie) en uitgaven van de eigen inwoners (paragraaf 5.4). 4.2 Totale toeristisch-recreatieve bestedingen De totale toeristische bestedingen in Nederland worden voor de onderscheiden segmenten geraamd op circa 27,6 miljard euro. Van dit bedrag slaat bijna 2,2 miljard euro neer in de provincie Utrecht, die daarmee een marktaandeel heeft in de nationale bestedingen van 7,9%. In onderstaande tabel is zichtbaar gemaakt hoe dit totaal voor de provincie Utrecht en voor Nederland als geheel is opgebouwd vanuit de verschillende deelsegmenten. Daaruit is op te maken dat binnen de provincie Utrecht een relatief sterk accent ligt op het zakelijk toerisme. Te zien is dat van de totale bestedingen die omgaan in de sector ongeveer 55% een zakelijk-toeristisch karakter draagt. Voor Nederland als geheel bedraagt dit aandeel circa 42%. Na de tabel volgt een korte toelichting per deelsegment. Tabel 4.1 Toeristisch-recreatieve bestedingen per marktsegment in Utrecht en Nederland (x mln. euro) Provincie Utrecht Nederland Dagtochten en vakanties ,0 % ,3 % 1. dagtochten in eigen land ,7 % ,6 % 2. vakanties in eigen land 61 2,8 % ,3 % 3. buitenlanders in Nederland 10 0,4 % ,4 % Zakelijk-toeristisch ,0 % ,7 % 4. binnenlands zakelijk zonder overnachting ,7 % ,9 % 5. binnenlands zakelijk met overnachting 116 5,3 % ,7 % 6. buitenlands zakelijk met overnachting 65 3,0 % 838 3,0 % Totaal ,0 % ,0 % Bron: CBS, bewerking ECORYS Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 27

28 4.3 Toeristisch-recreatieve bestedingen naar marktsegment Bestedingen tijdens dagtochten van Nederlanders Omvang bestedingen Nederland en Utrecht De totale bestedingen van dagtochten van Nederlanders in eigen land bedroegen in 2005 circa 11,8 miljard euro. In de provincie Utrecht is in 2005 voor 885 miljoen euro aan bestedingen gedaan als gevolg van dagtochten van Nederlanders. De bestedingen in de provincie behelzen daarmee 7,5% van de totale bestedingen in Nederland binnen het dagtochtensegment. Van dit bedrag is in de provincie Utrecht 31% toe te schrijven aan de bestedingen van dagjesmensen tijdens een bezoek aan een van de publiekstrekkers die de provincie rijk is. Afbakening dagrecreatieve activiteiten en bestedingen Uitgaande van de door het CBS gehanteerde definitie in het onderzoek Dagrecreatie zijn bij het in kaart brengen van de bestedingen de uitgaven tijdens de volgende activiteiten inbegrepen: alle recreatieve activiteiten waarvoor men minimaal twee uur van huis is, zonder dat daarbij een overnachting plaatsvindt. Niet inbegrepen het bezoek aan familie en kennissen en dagtochten vanuit het buitenland. Daarbij meegenomen is het totaalbedrag van reiskosten, eventuele uitgaven aan entree en/of deelname en bestedingen aan eten en consumpties tijdens dagtochten. Eventuele uitgaven tijdens een dagtocht aan bijvoorbeeld souvenirs, foto/filmmateriaal en voor de aanschaf van duurzame goederen zijn buiten beschouwing gelaten. Uitgaven naar bezoekmotieven Van alle bezoekmotieven is uitgaan in de regel de meest voorkomende. Ook in de provincie Utrecht neemt de uitgaansmarkt een fors deel van de uitgaven binnen het dagtochtensegment voor haar rekening. Figuur 4.1 presenteert de procentuele verdeling van de bestedingen tijdens dagtochten van Nederlanders in de provincie Utrecht. Te zien is dat uitgaan en cultuurbezoek samen goed zijn voor de helft van alle bestedingen en daarmee een belangrijke bijdrage leveren aan alle dagtochtbestedingen binnen de provinciegrenzen. Na uitgaan levert ook sport een belangrijke bijdrage, terwijl ook het belang van openluchtrecreatie en recreatief winkelen (zie ook direct hierna onder de figuur) aanzienlijk is. 28 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

29 Figuur 4.1 Samenstelling bestedingen tijdens dagtochten in Utrecht en Nederland in 2005 Uitgaan 34% Overig 7% Openluchtrecreatie 8% Waterrecreatie 3% Zelf sporten 11% Bezoek sportw edstrijden 3% Cultuur 16% Evenementenbezoek 3% Recreatief w inkelen 8% Attractiebezoek 5% Bestedingen (x mln. euro) Provincie Utrecht Nederland Openluchtrecreatie 68, ,8 Waterrecreatie 24,7 297,9 Zelf sporten 97, ,6 Bezoek sportwedstrijden 22,5 385,1 Recreatief winkelen 72,5 946,9 Attractiebezoek 48, ,0 Evenementenbezoek 35,7 501,1 Cultuur 147, ,5 Uitgaan 306, ,0 Overig 59,3 801,8 Totaal 884, ,7 Bron: CBS, bewerking ECORYS Uitgaven aan winkelaankopen: 430 miljoen euro Zoals op te maken uit de tekstbox hierboven over de afbakening van de dagrecreatieve activiteiten en bestedingen, laat het onderzoek Dagrecreatie van het CBS de winkelaankopen van dagjesmensen buiten beschouwing. In voorgaande berekeningen zijn omwille van de aansluiting van deze monitor (en de nulmeting) bij dit onderzoek deze uitgaven dan ook niet meegenomen. Echter, doordat het om een substantieel bedrag gaat, wordt hiermee het economisch belang van het dagtoeristische marktsegment voor de provincie onderschat. Uitgaande van gegevens over de gemiddelde bestedingen aan winkelaankopen naar bezoekmotief uit het ContinueVrijeTijdsOnderzoek (CVTO) dient rekening te worden gehouden met een additionele bestedingsimpuls voor de provincie Utrecht van bijna 430 miljoen euro. Daarmee komen de totale bestedingen voor het dagtochtensegment dus inclusief winkelaankopen voor Utrecht uit op ruim 1,3 miljard euro. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 29

30 4.3.2 Vakanties van Nederlanders Totale vakantie-uitgaven Nederlanders In 2004 gaven Nederlanders in totaal bijna 2,6 miljard euro uit aan vakanties ergens in Nederland. Deze cijfers zijn ontleend aan het Continu Vakantie Onderzoek (CVO) waarvan de resultaten jaarlijks verschijnen in de CBS-publicatie Vakanties van Nederlanders. Naast gegevens op nationaal niveau bevat deze publicatie tevens gegevens op het niveau van de provincie Utrecht. Op basis van deze gegevens kunnen de bestedingen die samenhangen met vakanties van Nederlanders in eigen land voor de provincie Utrecht becijferd worden op circa 61 miljoen euro. Met een marktaandeel in het landelijke totaal van 2,4% is de provincie Utrecht geen uitgesproken vakantiebestemming. Op nationaal niveau zijn vooral de Noordzeebadplaatsen (met name Zeeland en Noord-Holland) en de bosrijke gebieden (Veluwe, Twente en Oost- Brabant/Noord- en Midden-Limburg) populair als bestemming voor binnenlandse vakanties. Uitgaven naar accommodatievorm Onderstaande figuur geeft de opbouw van de uitgaven van vakanties van Nederlanders in de provincie Utrecht naar de verschillende logiesvormen weer. Daaruit is op te maken dat van alle bestedingen die samenhangen met dit segment ongeveer een kwart afkomstig is van personen met een eigen recreatiewoning of een caravan, tent of boot op een vaste seizoens- of jaarplaats (seizoensrecreatief: wit gemarkeerd in de figuur). De overige driekwart van de bestedingen hangt samen met de overnachtingen in toeristische logiesvormen (blauw gemarkeerd in de figuur). Daarvan is relatief gezien een belangrijk deel toe te schrijven aan het hotelsegment. Figuur 4.2 Uitgaven van Nederlandse verblijfstoeristen in Utrecht naar accommodatietype Overig toeristisch 2% Caravan, vouw w agen, camper 13% Jeugdherberg e.d. 7% Zomerhuisjes e.d. Kamperen 7% 9% Boot 6% Overig seisoensrecreatief 3% Tent 6% Zomerhuisjes e.d. 11% Pension, B&B 1% Hotel 27% Woning van een particulier 8% Bron: CBS, bewerking ECORYS 30 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

31 4.3.3 Buitenlanders in Nederland Bestedingen Nederland en Utrecht De totale bestedingen vanuit het inkomend toerisme in Nederland zijn voor 2004 geraamd op bijna 1,8 miljard euro. Van dit bedrag komt slechts circa 10 miljoen euro terecht in de provincie Utrecht, zodat dit deelsegment in de totale sector in de provincie van relatief ondergeschikte betekenis is. Uitgedrukt in marktaandeel wordt nog geen 1% van de landelijke bestedingen van buitenlandse vakantiegangers in Utrecht besteed. Afbakening inkomend toerisme en bestedingen Relevante bronnen voor de raming van het economisch belang van het inkomend op nationaal niveau zijn de Statistiek Inkomend Toerisme (SIT) en de Statistiek Logiesaccommodaties (SLA) van het CBS. Doordat de SIT tevens informatie bevat over het motief om Nederland te bezoeken kan gegeven het totale aantal overnachtingen van buitenlanders in ons land uit de SLA voor Nederland als geheel becijferd wat de omvang is van het inkomend toerisme. De benodigde informatie hiertoe voor de raming van het inkomend toerisme op provinciaal niveau is verkregen aan de hand van de ondernemersenquête. Afleiding van de bestedingen heeft vervolgens plaatsgevonden op vergelijkbare wijze als bij vakanties van Nederlanders in eigen land, daarbij gebruik makend van (geactualiseerde) gegevens over de gemiddelde uitgaven per vakantieganger tijdens een vakantieverblijf in Nederland uit het SIT. Uitgaven inkomend toerisme naar verblijfsaccommodatie Van de uitgaven van buitenlanders tijdens een vakantie in de provincie Utrecht is verreweg het grootste deel toe te schrijven aan overnachtingen in hotels. Daarnaast hebben ook de bungalowparken een relatief groot aandeel in de bestedingen. De bijdrage van kampeerterreinen en groepsaccommodaties aan het inkomend toerisme is verhoudingsgewijs klein. Figuur 4.3 Uitgaven inkomend toerisme naar type logiesaccommodatie 4% 24% 4% 68% Hotel, pension Bungalow, zomerhuisje Tent, caravan, camper Jeugd- en groepsaccommodatie Bron: CBS, bewerking ECORYS Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 31

32 4.3.4 Zakelijk toerisme Binnenlands zakelijk zonder overnachting Van de totale toeristische bestedingen in de provincie komt een fors deel voor rekening van eendaagse zakelijke bezoeken aan bijvoorbeeld dagcongressen, dagvergaderingen, cursussen in de provincie. De hiermee samenhangende bestedingen van ruim 1 miljard euro komen onder andere voor rekening van faciliteiten zoals de Jaarbeurs met de vele tentoonstellingen en beurzen, de opleidingscentra in de provincie, de vele vergaderfaciliteiten in onder andere de hotels en vergadercentra en de zakelijke bestedingen tijdens lunches en diners in de vele eet- en drinkgelegenheden. Voor het bepalen van de uitgaven van het niet-georganiseerde eendaagse zakelijke segment is onder meer gebruik gemaakt van het Onderzoek verplaatsingsgedrag (OVG) van het CBS. Dit onderzoek geeft onder andere inzicht in het mobiliteitspatroon van de Nederlandse bevolking (waaronder het aantal verplaatsingen met een zakelijk motief: zakelijke bezoeken in de werksfeer). Zakelijk toerisme met overnachting Hoewel het aandeel van het zakelijke motief in het totaal aantal overnachtingen in de provincie achterblijft bij het vakantiemotief (zie ook vorige hoofdstuk), genereren zakelijke bezoekers tijdens hun meerdaagse verblijf relatief veel bestedingen. Totaal voor het binnenlandse en buitenlandse zakelijke bezoek met overnachting gaat het om circa 180 miljoen euro op jaarbasis. De relatief hoge bestedingen in vergelijking met het aantal overnachtingen heeft vooral te maken met het feit dat een zakelijke verblijfstoerist per verblijfsdag veel meer uitgeeft in vergelijking met een vakantieganger. 4.4 Herkomst bestedingen Zoals aangegeven in paragraaf 4.2 worden de bestedingen die samenhangen met het toerisme en recreatie in de provincie Utrecht becijferd op circa 2,2 miljard euro. Interessant is vervolgens te kijken naar de herkomst van deze bestedingen. Onderstaande tabel geeft dit weer. Daarbij is op basis van de herkomst van de bezoekers een onderscheid gemaakt naar de bestedingen van inwoners uit de provincie zelf en bestedingen die zijn toe te schrijven aan dagjesmensen en verblijfstoeristen uit andere delen van Nederland en het buitenland. Te zien is dat de provincie Utrecht naar schatting in totaal voor een bedrag van circa 1,3 miljard aan toeristisch-recreatieve bestedingen aan heeft weten te trekken van buiten de provincie. Daarmee is naar schatting circa 61% van de bestedingen afkomstig van buiten de provincie. Voor een nadere toelichting op de gevolgde werkwijze voor het bepalen van het aandeel van de bestedingen dat afkomstig is van buiten de provincie wordt verwezen naar bijlage Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

33 Tabel 4.2 Herkomst bestedingen in de provincie Utrecht in 2005 Totale bestedingen (x mln. euro) Herkomst van buiten de provincie Bestedingen van buiten de provincie (x mln. euro) Dagtochten en vakanties % dagtochten in eigen land % vakanties in eigen land % buitenlanders in Nederland % 10 Zakelijk-toeristisch % binnenlands zakelijk zonder overnachting % binnenlands zakelijk met overnachting % buitenlands zakelijk met overnachting % 65 Totaal % Bron: CBS, bewerking ECORYS 4.5 Resumé Met een totaal bedrag van bijna 2,2 miljard aan toeristisch-recreatieve uitgaven heeft de provincie Utrecht een behoorlijk marktaandeel (7,9%) in de nationale bestedingen. Om dit aandeel in perspectief te plaatsen kan een vergelijking gemaakt worden met het bevolkingsaandeel van de provincie, dat zo n 7,2% bedraagt. Het aandeel van de toeristisch-recreatieve bestedingen ligt daarmee ruim een half procentpunt hoger dan op grond van dit bevolkingsaandeel verwacht zou mogen worden. Reden hiervoor is onder meer de sterke positie die de provincie zich heeft weten te verwerven op de zakelijk toeristische markt. Daarnaast heeft dit er zoals al eerder opgemerkt mee te maken dat Utrecht een bovengemiddeld aantal dagbezoekers van buiten de provincie weet aan te trekken. Resultaat hiervan is dat een fors deel (61%) van de toeristisch-recreatieve uitgaven die in Utrecht neerslaan, afkomstig zijn van buiten de provinciegrenzen. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 33

34 34 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

35 5 Economische betekenis toerisme & recreatie 5.1 Inleiding Dit hoofdstuk behandelt de economische betekenis van de vrijetijdsmarkt voor de provincie Utrecht. Uitgangspunt voor het bepalen van de economische effecten zijn de in het voorgaande hoofdstuk becijferde toeristisch-recreatieve uitgaven. Daarbij wordt allereerst ingegaan op de betekenis van deze bestedingen voor de werkgelegenheid en toegevoegde waarde (paragraaf 6.2). Het hoofdstuk sluit af met een overzicht van de bijdrage van de sector aan de provinciale economie (paragraaf 6.3). Tevens wordt een vergelijking gemaakt met enkele andere economische activiteiten. 5.2 Economische betekenis toerisme voor provinciale economie Directe toeristisch-recreatieve werkgelegenheid Onderstaande tabel 5.1 geeft een overzicht van de werkgelegenheid als direct gevolg van de bestedingen in toeristisch-recreatieve sector in Nederland als geheel en voor de provincie Utrecht in het bijzonder. Voor Nederland als geheel is de sector goed voor ongeveer voltijdbanen aan directe werkgelegenheid. Het dagtochtensegment en het zakelijk toerisme dragen hier in gelijke mate aan bij. Voor de provincie Utrecht komt de werkgelegenheid uit op rond de arbeidsjaren (voltijdbanen). In tegenstelling tot het landelijke beeld draagt het zakelijk toerisme hier in Utrecht meer dan gemiddeld toe bij. De toeristische werkgelegenheid kan worden afgeleid uit de in het voorgaande hoofdstuk becijferde bestedingen voor Nederland en de provincie Utrecht. De effecten op de werkgelegenheid zijn daarbij bepaald aan de hand van sectorale arbeidscoëfficiënten, die de relatie leggen tussen de productiewaarde (lees omzet) en de werkgelegenheid op macro-economisch niveau. Voor de afleiding ervan is gebruik gemaakt van productie- en arbeidsmarktstatistieken uit de Nationale Rekeningen. Op het niveau van de provincie is daarnaast rekening gehouden met regionale verschillen in de productiestructuur, zoals tot uitdrukking komend in de Regionaal economische jaarcijfers (REJ). Tabel 5.1 Directe werkgelegenheid naar marktsegment in de provincie Utrecht en Nederland (in voltijdbanen) Provincie Utrecht Nederland Dagtochten Vakanties Zakelijk-toeristisch Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 35

36 Indirect werkgelegenheidseffect Via de inkoop van allerlei goederen en diensten zorgen toeristische bedrijven ook voor extra werkgelegenheid bij allerlei toeleverende bedrijven. Deze indirecte effecten zijn het resultaat van de toeleveringen aan het toeristisch-recreatieve bedrijfsleven van bedrijven die al dan niet gevestigd zijn in de provincie. Dit type effecten is vastgesteld op basis van een zogenaamde input-output analyse. Samen met de directe werkgelegenheid geeft de indirecte werkgelegenheid het totale werkgelegenheidseffect dat is toe te schrijven aan de toeristisch-recreatieve bestedingen in de provincie. Een overzicht van de totale werkgelegenheid die als gevolg van de toeristische bestedingen neerslaat in Utrecht is samengevat in onderstaande tabel. In totaal gaat het dan om bijna circa voltijdbanen, waarvan ongeveer indirect bij toeleveranciers. Tabel 5.2 Totale werkgelegenheid naar marktsegment (in voltijdbanen) Provincie Utrecht Nederland Dagtochten Vakanties Zakelijk-toeristisch Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS Toegevoegde waarde Voor het bepalen van het belang van de sector is ook de toegevoegde waarde een goede indicator. Deze maatstaf weerspiegelt het inkomen dat met de activiteiten wordt gevormd. Het is gelijk aan het inkomen dat beschikbaar is voor de beloning van de betrokken productiefactoren. Grosso modo komt dit neer op de optelsom van de lonen, winsten en afschrijvingen. De toeristische bestedingen in de provincie Utrecht zorgen voor een directe toegevoegde waarde van circa 1 miljard euro bij het toeristische bedrijfsleven (zie tabel 5.3). Rekening houdend met de toegevoegde waarde die indirect bij toeleveranciers wordt gevormd, wordt het effect voor de provincie in zijn geheel geraamd op totaal circa 1,2 miljard euro (zie tabel 5.4). Tabel 5.3 Directe toegevoegde waarde naar marktsegment in de provincie Utrecht en Nederland (x mln. euro) Provincie Utrecht Nederland Dagtochten Vakanties Zakelijk-toeristisch Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS Tabel 5.4 Totale toegevoegde waarde naar marktsegment (x mln. euro) Provincie Utrecht Nederland Dagtochten Vakanties Zakelijk-toeristisch Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS 36 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

37 5.3 Vergelijking met andere economische sectoren Om de hiervoor becijferde toeristisch-recreatieve werkgelegenheid in de provincie Utrecht in perspectief te kunnen plaatsen, geeft onderstaande figuur het aandeel van de sector in de totale provinciale werkgelegenheid weer. Zoals uit de figuur kan worden afgeleid, draagt de sector bij aan circa 6% van de werkgelegenheid. Dit betekent dat van iedere 17 werkzame personen in Utrecht er ongeveer 1 werkzaam is in de toeristische sector. Daarmee is het belang van het toerisme voor de provincie in termen van werkgelegenheid bijvoorbeeld groter dan de landbouwsector en vergelijkbaar met sectoren als de industrie en bouwnijverheid. Figuur 5.1 Aandeel toerisme in totale werkgelegenheid provincie Utrecht 5,7% 1,8% 7,4% 6,2% 51,7% 27,3% Toerisme Landbouw Industrie Bouw Zakelijke diensten Overig Bron: Provinciaal Arbeidsplaatsen Register, ECORYS 5.4 Resumé Onderstaande tabellen geven samenvattend nog eens de betekenis van de toeristischrecreatieve sector voor de provincie Utrecht in termen van werkgelegenheid en toegevoegde waarde weer. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 37

38 Tabel 5.5 Werkgelegenheid toeristisch-recreatieve sector provincie Utrecht (voltijdbanen) Direct Indirect Totaal Dagtochten Vakanties Zakelijk-toeristisch Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS Tabel 5.6 Toegevoegde waarde toeristisch-recreatieve sector provincie Utrecht (x mln. euro) Direct Indirect Totaal Dagtochten Vakanties Zakelijk-toeristisch Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS 38 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

39 6 Beeld per bestemmingsregio 6.1 Inleiding De provincie Utrecht is verder onderverdeeld in een vijftal toeristische bestemmingsregio s. Dit hoofdstuk rapporteert op het niveau van deze gebieden over de omvang en het belang van het toerisme. Per bestemmingsregio kijken we naar de omvang van de sector in termen van dagtochten en overnachtingen, de directe en afgeleide bestedingen en de werkgelegenheid die hiermee samenhangt. Evenals in het voorgaande hoofdstuk hanteren we hierbij een onderscheid naar dagtochten (paragraaf 7.2), vakanties (paragraaf 7.3) en zakelijk toerisme (paragraaf 7.4). Ook de indirecte werkgelegenheid en toegevoegde waarde wordt in dit hoofdstuk verder geregionaliseerd (paragraaf 7.5). Het hoofdstuk sluit af met een totaalbeeld voor de verschillende bestemmingsregio s (paragraaf 7.6). 6.2 Directe economische betekenis dagtochten naar bestemmingsregio Dagtochten per bestemmingsregio Van het totaal van ruim 70 miljoen dagtochten komt circa een derde voor rekening van de stad Utrecht (circa 24 miljoen dagtochten), die daarmee koploper is binnen het dagtochtensegment. De Utrechtse Heuvelrug is een goede tweede met 21 miljoen dagtochten. Daar waar voor de stad Utrecht uitgaan, cultuurbezoek en funshoppen de belangrijkste bezoekmotieven zijn, is de Utrechtse Heuvelrug de bestemming als het op openluchtrecreatie aankomt. Maar ook met Ouwehands Dierenpark Rhenen heeft de Utrechtse Heuvelrug een belangrijke trekker binnen het dagtochtensegment in huis. Ditzelfde geldt voor de regio Amersfoort e.o. met het Dierenpark Amersfoort, terwijl deze regio ook een aanzienlijk deel van de evenementenbezoekers naar zich toe weet te trekken. Voor de regio Vecht en Plassen is vooral het relatief grote aandeel waterrecreatieve tochten in het totale aantal dagtochten in het gebied onderscheidend, terwijl het gebied Overig Utrecht eigenlijk geen noemenswaardige verschillen dan wel uitschieters laat zien. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 39

40 Figuur 6.1 Dagtochten naar bestemmingsregio en bezoekmotief Bestemmingsregio Aantal dagtochten (x mln.) Aandeel (in %) Stad Utrecht 23,7 33,7 % Amersfoort e.o. 9,1 12,9 % Utrechtse Heuvelrug 20,7 29,4 % Vecht en Plassen 4,8 6,8 % Overig Utrecht 12,0 17,1 % Totaal 70,3 100,0 % Bron: CBS, bewerking ECORYS Bestedingen tijdens dagtochten De dagtochten leverden de provincie Utrecht in 2005 in totaal 885 miljoen euro aan bestedingen op. Onderstaande tabel geeft inzicht in de directe en afgeleide bestedingen per bestemmingsregio. De directe bestedingen zijn daarbij bepaald door vermenigvuldiging van het aantal dagtochten per regio met het gemiddeld bestede bedrag aan entreegelden, deelnamekosten en reiskosten. Tot de afgeleide bestedingen behoren de consumptieve bestedingen aan bijvoorbeeld eten en drinken. Te zien is dat de afgeleide consumptieve bestedingen in alle bestemmingsregio s omvangrijker zijn dan de directe bestedingen. Dat komt doordat de consumptieve uitgaven van dagjesmensen aan drinken, lunchen en/of dineren veelal de directe besteding (bijvoorbeeld aankoop entreebewijs) overtreffen. 40 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

41 Tabel 6.1 Bestedingen tijdens dagtochten per bestemmingsregio (x mln. euro) Direct Afgeleid Totaal Stad Utrecht 142,7 205,8 348,5 Amersfoort e.o. 56,3 64,3 120,6 Utrechtse Heuvelrug 91,8 135,6 227,4 Vecht en Plassen 22,1 33,5 55,6 Overig Utrecht 58,4 74,1 132,5 Totaal 371,3 513,3 884,6 Bron: CBS, bewerking ECORYS Werkgelegenheid en toegevoegde waarde Op basis van de bestedingsimpulsen per bestemmingsregio staat in onderstaande tabel een overzicht van de directe werkgelegenheid en de verdeling van de toegevoegde waarde over de verschillende bestemmingsregio s. Tabel 6.2 Directe werkgelegenheid en toegevoegde waarde dagtochten per bestemmingsregio in 2005 Directe werkgelegenheid (voltijdbanen) Directe toegevoegde waarde (x mln. euro) Stad Utrecht Amersfoort e.o Utrechtse Heuvelrug Vecht en Plassen Overig Utrecht Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS 6.3 Directe economische betekenis vakanties naar bestemmingsregio Vakantieovernachtingen per bestemmingsregio Relevant voor de verdeling van het economische belang van het vakantiesegment per bestemmingsregio is niet alleen de verdeling van het aantal overnachtingen, maar ook het type overnachtingen. Zo verschilt het uitgavenpatroon van vaste standplaatshouders op een kampeerterrein aanzienlijk van dat van toeristen die in een hotel verblijven. Onderstaand figuur geeft inzicht in de omvang en structuur van de vakantiemarkt in termen van overnachtingen en type accommodatie waarin overnacht wordt. Te zien is dat in de stad Utrecht en de regio Overig Utrecht vooral de hotels de verblijfsmarkt domineren. In het Utrechtse Heuvelrug gebied daarentegen springt vooral het verblijf in de omgeving van natuur op kampeer- en huisjesterreinen eruit. In de gebieden Amersfoort e.o. en Vecht en Plassen wordt relatief gezien veel overnacht in overige logiesaccommodaties, waaronder de boot of een woning van een particulier. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 41

42 Figuur 6.2 Aantal overnachtingen naar regio en type accommodatie Aantal Hotel/ Kampeerterreinewoningeaccommo- Recreatie- Groeps- Overig Totaal overnachtingen (x 1.000) pensions daties Stad Utrecht Amersfoort e.o Utrechtse Heuvelrug Vecht en Plassen Overig Utrecht Totaal Bron: CBS, CVO, bewerking ECORYS Vakantiebestedingen naar bestemmingsregio Wordt gekeken naar de bestedingen die samenhangen met de vakanties die Nederlanders en buitenlanders doorbrengen in de verschillende bestemmingsregio s in de provincie, dan levert dit het beeld op zoals opgenomen in onderstaande tabel. Te zien is dat het beeld her en der afwijkt van het patroon op de dagtochtenmarkt. Zo is het belang van het vakantiesegment voor een stad als Utrecht relatief gering, terwijl de regio Vecht en Plassen voor dit segment geredeneerd vanuit provinciaal perspectief juist aan belang wint. De Utrechtse Heuvelrug trekt van alle regio s veruit de meeste uitgaven naar zich toe. 42 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

43 Tabel 6.3 Bestedingen tijdens vakanties van Nederlanders en buitenlanders per bestemmingsregio in 2004 Direct Afgeleid Totaal Stad Utrecht 8,2 2,0 10,2 Amersfoort e.o. 5,5 1,6 7,2 Utrechtse Heuvelrug 30,3 9,3 39,6 Vecht en Plassen 8,7 2,7 11,5 Overig Utrecht 1,9 0,6 2,5 Totaal 54,7 16,3 71,0 Bron: CBS, bewerking ECORYS Werkgelegenheid en toegevoegde waarde De geregionaliseerde vakantiebestedingen zijn in onderstaande tabel vertaald naar werkgelegenheid en toegevoegde waarde. Het beeld dat hieruit naar voren komt, komt in grote lijnen overeen met het beeld dat naar voren komt uit de bestedingen. Tabel 6.4 Directe werkgelegenheid en toegevoegde waarde vakanties per bestemmingsregio Directe werkgelegenheid (voltijdbanen) Directe toegevoegde waarde (x mln. euro) Stad Utrecht Amersfoort e.o Utrechtse Heuvelrug Vecht en Plassen Overig Utrecht 30 1 Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS 6.4 Directe economische betekenis zakelijk toerisme naar bestemmingsregio Zakelijke overnachtingen Onderstaande tabel geeft per bestemmingsregio inzicht in het aantal overnachtingen van Nederlanders en buitenlanders in logiesaccommodaties tijdens zakenreizen in de provincie Utrecht. Te zien is dat bijna tweederde van de overnachtingen plaatsvindt in een hotel of pension, waarbij vooral in de stad Utrecht en Amersfoort en omgeving relatief veel in dit type accommodatievormen wordt overnacht. Daarnaast wordt overnacht in een andere toeristische accommodatie, bij relaties en vrienden of in een congres-/opleidingscentrum. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 43

44 Tabel 6.5 Aantal zakelijke overnachtingen per bestemmingsregio Hotel/ pensions Overige Totaal logiesaccommodaties Stad Utrecht Amersfoort e.o Utrechtse Heuvelrug Vecht en Plassen Overig Utrecht Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS Belang zakelijk toerisme voor hotelwezen Gelet op het belang van het zakelijke segment voor het hotelwezen in de provincie, geeft onderstaand figuur het aandeel zakelijke hotelovernachtingen in het totale aantal overnachtingen in hotels per bestemmingsregio weer. Te zien is dat voor de provincie als geheel ongeveer 60% van alle overnachtingen in hotels een zakelijk motief heeft. Voor de stad Utrecht en de regio Amersfoort en omgeving bedraagt dit percentage zelfs 82%. In de hotels in de overige gebieden komt gemiddeld genomen een kleiner aandeel van de overnachtingen voor rekening van zakenreizigers. Figuur 6.3 Aandeel zakelijke hotelovernachtingen in totale aantal overnachtingen in hotels 44 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

45 Bestedingen per bestemmingsregio Onderstaande tabel geeft inzicht in de directe en afgeleide bestedingen per bestemmingsregio. Daaruit komt naar voren dat van alle bestedingen die samenhangen met het binnenlands en buitenlands zakelijk toerisme in de provincie, bijna 45% neerslaat in de stad Utrecht. Maar ook in de regio s Utrechtse Heuvelrug en overig Utrecht levert het zakelijk toerisme een belangrijke impuls aan de economie. Meest bescheiden is de positie van de regio Vecht en Plassen met een aandeel in de totale bestedingen van rond de 4%. Tabel 6.6 Bestedingen zakelijk toerisme per bestemmingsregio Direct Afgeleid Totaal Stad Utrecht Amersfoort e.o Utrechtse Heuvelrug Vecht en Plassen Overig Utrecht Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS Werkgelegenheid en toegevoegde waarde De werkgelegenheid die samenhangt met het zakelijk toerisme in de provincie is circa voltijdbanen. Onderstaande tabel geeft weer waar (in welke regio s) deze neerslaat. Tevens opgenomen is de toegevoegde waarde per bestemmingsregio. Tabel 6.7 Directe werkgelegenheid en toegevoegde waarde zakelijk toerisme per bestemmingsregio in 2005 Directe werkgelegenheid (voltijdbanen) Directe toegevoegde waarde (x mln. euro) Stad Utrecht Amersfoort e.o Utrechtse Heuvelrug Vecht en Plassen Overig Utrecht Totaal Bron: CBS, bewerking ECORYS 6.5 Indirecte effecten per bestemmingsregio De toeleveranciers van toeristische bedrijven bestaan uit een veelheid van bedrijven. Waar de indirecte effecten van de toeristische bestedingen in de provincie Utrecht terechtkomen, is dan ook afhankelijk van de sectorstructuur per regio en de omvang van de verschillende sectoren per regio. In bijlage 3 wordt uiteengezet hoe gekomen is tot de indirecte effecten. Op basis van deze sectorstructuur en een onderverdeling van indirecte effecten naar sectoren ontstaat voor de indirecte effecten het volgende geregionaliseerde beeld: Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 45

46 Tabel 6.8 Indirecte werkgelegenheid en toegevoegde waarde per toeristengebied Indirecte werkgelegenheid Indirecte toegevoegde waarde Voltijdbanen % x mln. euro % Stad Utrecht ,6% 60,4 32,5% Amersfoort e.o ,3% 30,2 16,3% Utrechtse Heuvelrug ,1% 42,8 23,0% Vecht en Plassen 220 5,7% 10,8 5,8% Overig Utrecht ,3% 41,5 22,4% Totaal ,0% 185,7 100,0% Bron: CBS, bewerking ECORYS Te zien is dat de indirecte effecten van de toeristische bestedingen vooral terechtkomen in de regio s met een groot aandeel in de provinciale werkgelegenheid. Dat soms meer of minder indirecte werkgelegenheid terecht komt dan op basis van het werkgelegenheidsaandeel verwacht mag worden, heeft vooral te maken met de sectorstructuur per regio. Daar relatief veel van de indirecte effecten terechtkomen in de sector overige- en zakelijke dienstverlening, profiteren regio s waarin deze sectoren een hoger dan gemiddeld aandeel hebben meer van gemiddeld van de indirecte uitstralingsaffecten van toerisme. 6.6 Totaalbeeld bestemmingsregio s Opbouw bestedingen per bestemmingsregio Uit het voorgaande kan worden afgeleid dat het economisch belang van toerisme per bestemmingsregio aanzienlijk verschilt, waarbij naast verschillen in de omvang van de toeristisch-recreatieve sector ook de samenstelling van de toeristisch-recreatieve bestedingen verschilt per regio. In onderstaand figuur is een en ander grafisch weergegeven. Per bestemmingsregio is de herkomst van de directe en afgeleide bestedingen weergegeven, waarbij een onderscheid is gemaakt tussen bestedingen die afkomstig zijn van dagjesmensen, vakantiegangers en gasten die het gebied bezoeken met een zakelijk motief. Uit de hoogte van de staafjes kan daarbij worden afgeleid hoe groot deze bestedingen zijn. Uit dit figuur blijkt dat de toeristische bestedingen voor een belangrijk deel neerslaan in de stad Utrecht. Vooral op de dagtochten- en zakelijke markt is de positie van Utrecht dominant. Anders ligt dit voor het verblijfstoerisme in de provincie, dat zich in belangrijke mate concentreert binnen de regio Utrechtse Heuvelrug. 46 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

47 Figuur 6.4 Samenstelling bestedingen per bestemmingsregio Bijdrage aan regionale economie Om de afhankelijkheid van de regio s van het toerisme inzichtelijk te maken, geeft onderstaande figuur inzicht in het aandeel van de directe en afgeleide toeristische werkgelegenheid in de totale werkgelegenheid per bestemmingsregio. Deze werkgelegenheid komt terecht in tal van sectoren zoals de horeca, de detailhandel en de vervoersector. Te zien is dat het belang van het toerisme relatief het grootst is in de stad Utrecht. Maar ook in de regio Utrechtse Heuvelrug is een behoorlijk gedeelte afhankelijk van de met toerisme en recreatie samenhangende bestedingen. Voor de genoemde regio s komt respectievelijk circa 1 op de 14 en 1 op de 16 banen voor rekening van het toerisme. De regio Amersfoort en omgeving leunt verhoudingsgewijs wat minder op het toerisme. In dit gebied ligt deze verhouding op ongeveer 1:27. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 47

48 Figuur 6.5 Aandeel toerisme in totale werkgelegenheid 48 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

49 7 Tenslotte Nulmeting: het beeld staat In dit rapport zijn de resultaten van de nulmeting van de economische betekenis van de toeristisch-recreatieve sector in de provincie Utrecht gepresenteerd. De uitkomsten geven een eerste beeld van het belang van de sector voor de provinciale economie. Daarnaast geeft de meting inzicht in de omvang van de sector voor de verschillende toeristische bestemmingsregio s. Door de monitor periodiek te herhalen is het mogelijk de belangrijkste ontwikkelingen die zich op toeristisch-recreatief vlak voordoen zichtbaar te maken. De monitor kan daarbij een nuttig bijdrage leveren voor beleidsevaluatie en beleidsvorming. Actuele informatie is niet alleen nuttig als onderbouwing van het beleid, maar biedt tevens de mogelijkheid om een vinger aan de pols te houden bij de voortgang op de in het kader van het actieplan afgesproken prestatie-indicatoren. Belang toerisme voor provincie groot Met een totaal bedrag van bijna 2,2 miljard aan toeristisch-recreatieve uitgaven heeft de provincie Utrecht een behoorlijk marktaandeel (7,9%) in de nationale toeristischrecreatieve markt. Om dit aandeel in perspectief te plaatsen kan een vergelijking gemaakt worden met het bevolkingsaandeel van de provincie, dat zo n 7,2% bedraagt. Het aandeel van de toeristisch-recreatieve bestedingen ligt daarmee ruim een half procentpunt hoger dan op grond van dit bevolkingsaandeel verwacht zou mogen worden. Reden hiervoor is onder meer de sterke positie die de provincie zich heeft weten te verwerven op de zakelijk toeristische markt. Daarnaast weet Utrecht in vergelijking met andere provincies relatief veel dagbezoekers van buiten de provincie aan te trekken. Naast de centrale ligging en de goede bereikbaarheid van de provincie, dragen ook het gevarieerde aanbod van vrijetijdsvoorzieningen en de aanwezigheid van ruimte en rust hier toe bij. Resultaat is dat een fors deel (61%) van de toeristisch-recreatieve uitgaven die in Utrecht neerslaan, afkomstig is van buiten de provinciegrenzen. Beeld verschilt per bestemmingsregio Het belang van toerisme voor de verschillende bestemmingsregio s verschilt aanzienlijk. Niet alleen zijn er verschillen in omvang van de toeristisch-recreatieve sector, maar ook de samenstelling van de toeristisch-recreatieve bestedingen verschilt per regio. Het belang van toerisme is daarbij het grootst voor de stad Utrecht en de regio Utrechtse Heuvelrug. Voor deze gebieden komt respectievelijk 1 op de 14 en 1 op de16 banen voor rekening van het toerisme. Voor de stad Utrecht geldt daarbij dat vooral op de dagtochten- en zakelijke markt de positie van de stad dominant is. Anders ligt dit voor het verblijfstoerisme in de provincie, dat zich in belangrijke mate concentreert in regio Utrechtse Heuvelrug. De overige regio s leunen verhoudingsgewijs minder zwaar op het toerisme. Zo ligt deze verhouding voor Amersfoort en omgeving op ongeveer 1:27. Voor het gebied Vecht en Plassen en de regio overig Utrecht op circa 1:20. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 49

50 50 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

51 Geraadpleegde bronnen Nederland (basisgegevens) Centraal Bureau voor de Statistiek, Buitenlandse toeristen in Nederland 1993/ 94, Voorburg/Heerlen. Centraal Bureau voor de Statistiek, Buitenlandse toeristen in Nederland 1999, Voorburg/Heerlen. Centraal Bureau voor de Statistiek, Dagrecreatie 2001/ 02, Voorburg/Heerlen. Centraal Bureau voor de Statistiek, Toerisme en recreatie in cijfers, Voorburg/Heerlen. Centraal Bureau voor de Statistiek, Vakanties van Nederlanders, Voorburg/Heerlen. Centraal Bureau voor de Statistiek, Toerisme in Nederland. Het gebruik van logiesaccommodaties, Voorburg/Heerlen. Centraal Bureau voor de Statistiek, Consumentenprijsindex (CPI), Voorburg/Heerlen. Centraal Bureau voor de Statistiek, Nationale rekeningen, Voorburg/Heerlen. Centraal Bureau voor de Statistiek, Regionale economische jaarcijfers, Voorburg/Heerlen. De Nederlandsche Bank, CBS, Dienstenbalans van Nederland, Amsterdam. NBTC, International Convention Calendar, Amsterdam. NBTC e.a., Toeristisch bezoek aan steden, Amsterdam. NBTC e.a., ContinueVrijeTijdsOnderzoek 2004/2005, Amsterdam. NBTC e.a., Binnenlandse zakelijke reizen 2004, Amsterdam. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 51

52 Nederland (specifiek) Bedrijfschap Horeca, Horeca in cijfers, Zoetermeer. HISWA-vereniging (diverse jaargangen), Conjunctuurmeting Watersport, Edam. Holland Casino, Feiten en cijfers, Utrecht. Locatus, Retailhandboek. Kengetallen voor de detailhandel, Woerden. Nederlands Federatie van de Cinematografie, Statistieken, Amsterdam. NRIT, Kennis van Zalen III, Breda. Kluwer, Vergaderaccommodaties, Alphen aan den Rijn. SCP, Sociaal en cultureel rapport, Den Haag. SCP, Trends en determinanten in de sport, Den Haag. NBTC, Bezoekers aan toeristische attracties en evenementen, Leidschendam. Goudappel Coffeng, Koopstromenonderzoek Randstad 2004, Den Haag. Provincie Utrecht Gemeente Utrecht, Utrecht Monitor 2006, Utrecht. Utrecht Toerisme & Recreatie, Bezoek aan attracties en evenementen provincie Utrecht, Utrecht. Utrecht Congres Bureau, Congreshandboek, Utrecht. Provincie Utrecht, Banen en vestigingen Recreatie en Toerisme, Utrecht. Provincie Utrecht, Uit en thuis in de provincie Utrecht , Utrecht. Provincie Utrecht, Marktonderzoek plattelandstoerisme provincie Utrecht 2006, Utrecht. Aanvulling: Ondernemersenquête + data pintransacties Rabobank 52 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

53 Bijlagen Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 53

54 Bijlage 1 Begrippenlijst Arbeidsjaar De gemiddelde contractuele arbeidsduur van een voltijdsbaan van werknemers op jaarbasis. Bruto productiewaarde De marktwaarde van de afgezette goederen en diensten, vermeerderd met de waarde van de goederen die aan de voorraad zijn toegevoegd. Effecten, afgeleid Effecten die samenhangen met bestedingen die een gevolg zijn van de aanwezigheid van toerist of dagtochtganger in een bepaalde regio zonder dat die bestedingen een directe relatie hebben met de bestemming van de dagtocht of vakantie. Effecten, direct Effecten die het gevolg zijn van bestedingen van de toerist of dagtochtganger die een rechtstreekse relatie hebben met de bestemming of doel van de dagtocht of vakantie. Met andere woorden: zonder die bestedingen zou de verrichte activiteit niet hebben plaatsgevonden. Effecten, indirect Effecten die optreden bij sectoren die goederen of diensten leveren aan bedrijven die via directe of afgeleide bestedingen in meer of minder mate afhankelijk zijn van het toeristisch-recreatief bezoek in de provincie. Bestedingen bij toeristisch- recreatieve bedrijven zorgen er voor dat de bedrijven waar deze bestedingen terechtkomen op hun beurt weer andere bedrijven moeten inschakelen om hun product te leveren. Input-output tabel Een systematisch overzicht van enerzijds de afzet van goederen en diensten van bedrijfsklassen aan bedrijfsklassen en finale bestedingscategorieën (export, consumptie, e.d.) en anderzijds de inzet van grond- en hulpstoffen, diensten en productiefactoren, welke voor deze bedrijfsklassen noodzakelijk zijn om deze afzet te kunnen produceren (zie ook bijlage 3). Multiplier Vermenigvuldigingsfactor die de mate van doorwerking of uitstraling weergeeft van een bepaald effect. Een multiplier van bijvoorbeeld 1,5 geeft aan dat er behalve het oorspronkelijk directe effect ter grootte van 1 nog een additioneel indirect effect van 0,5 optreedt. Multiplier, productie De verhouding tussen het totale productie effect in een regio en de toeristische bestedingen bij de bedrijven in de regio. 54 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

55 Multiplier, toegevoegde waarde De verhouding tussen het totale toegevoegde waarde effect in de regio (bijdrage aan het regionale product) en de directe + afgeleide toegevoegde waarde als gevolg van de toeristische bestedingen bij bedrijven in de regio. Multiplier, werkgelegenheid De verhouding tussen het totale werkgelegenheidseffect in de regio (bijdrage aan het regionale werkgelegenheid) en de directe + afgeleide werkgelegenheid als gevolg van de toeristische bestedingen bij bedrijven in de regio. Toegevoegde waarde Het verschil tussen de productiewaarde (omzet) en de waarde van het verbruik (inkoop van goederen) in het productieproces. Toeristische omzet Omzet gegenereerd door toeristisch-recreatief bezoek. Omdat de meeste bedrijven niet volledig afhankelijk zijn van dit bezoek en er doorgaans ook andere inkomsten zijn (bijvoorbeeld door leveringen aan de eigen bevolking) is de toeristische omzet van een bedrijf altijd lager dan de totale omzet. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 55

56 Bijlage 2 Onderzoeksverantwoording In deze bijlage volgt een nadere toelichting bij de gehanteerde methodiek. Daarbij wordt achtereenvolgens ingegaan op: de afbakening van de toeristisch-recreatieve sector; de afbakening naar bestemmingsregio s; de wijze van dataverzameling. Afbakening sector Vraaggerichte benadering als uitgangspunt Voor het afbakenen van de toeristisch-recreatieve markt doet zich het probleem voor dat de economische betekenis van de sector niet eenduidig kan worden teruggevoerd tot de productieve inspanning van een bepaalde sector zoals de horeca, de detailhandel of de transportsector: uitgaven komen bij meerdere sectoren terecht en sectoren zijn maar voor een (beperkt) deel afhankelijk van de bestedingen door toeristen en/of recreanten. Om die reden is de toeristisch-recreatieve sector niet als zodanig terug te vinden in de reguliere productiestatistieken van het CBS. Om dit probleem te omzeilen wordt de sector doorgaans afgebakend op basis van de consumptieve bestedingen van de toerist. Door deze bestedingen te specificeren naar sector kan vervolgens worden vastgesteld wat het belang is per sector. Bij het opstellen van de voorliggende monitor is aangesloten bij deze vraagbenadering. Dit betekent dat het onderzoek uitgaat van een afbakening van het onderzoek op basis van specifieke toeristisch-recreatieve marktsegmenten in plaats van een sbi-indeling. Uitwerking deelbranches Het onderzoek gaat uit van de volgende hoofdbranches: dagtoerisme; vakanties; zakelijk toerisme. Een nadere beschrijving van de activiteiten die per hoofdbranche zijn meegenomen, is opgenomen in onderstaande tabel. 56 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht

57 Tabel b.1 Activiteiten per hoofdbranche Hoofdbranche Omschrijving Relevante activiteiten Dagtoerisme Alle recreatieve activiteiten waarvoor men minimaal 2 uur van huis is zonder dat daarbij een overnachting plaatsvindt. Niet inbegrepen zijn bezoek aan familie en kennissen en dagtochten vanuit het buitenland of het vakantieadres. 1. openluchtrecreatie, 2. waterrecreatie, 3. zelf sporten, 4. bezoek sportwedstrijden, 5. recreatief winkelen, 6. attractiebezoek, 7. evenementenbezoek, 8. cultuur, 9. uitgaan, 10. overig (verenigingen, hobby s) Vakanties Alle korte en lange vakanties van Nederlanders en buitenlanders in (geregistreerde) seizoensrecreatie en toeristische accommodaties 1. hotels (hotels, pensions, B&B), 2. kampeerterreinen (vast, toeristisch), 3. recreatiewoningen (verhuurbungalows, appartementencomplexen), 4. overige logies (groepsaccommodaties, jeugdherbergen), 5. watersport (jachthavens, passantenhavens, verhuurboten) Zakelijk toerisme Het totaal aan binnenlands en inkomende (georganiseerde en nietgeorganiseerde) zakelijke reizen, zonder of met overnachting in hiervoor geschikte accommodatie 1. congresbezoek, 2. tentoonstelling- en/of beursbezoek, 3. opleiding/ training, 4. vergadering, 5. overig zakelijk bezoek Regioafbakening Naast een overzicht van het economische belang van de sector op provinciaal niveau, zijn de resultaten van de monitor tevens toegespitst op een aantal toeristische bestemmingsregio s. Daarbij is in overleg met de begeleidingscommissie (en gebaseerd op de toeristische bestemmingsgebieden van UTR) uitgegaan van de volgende regioindeling: Stad Utrecht; Utrechtse Heuvelrug; Amersfoort; Vecht en plassen; Overig Utrecht. De resultaten per gebied zijn daarbij bottom up opgebouwd vanuit de onderliggende gemeenten (zie figuur b.1). Voordeel hiervan is dat op relatief eenvoudige wijze ook getallen voor elke alternatieve subset van gemeenten kunnen worden geproduceerd. Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht 57

58 Figuur b.1 Afbakening toeristische bestemmingsregio s provincie Utrecht Wijze van dataverzameling Om de huidige economische betekenis van toerisme en recreatie voor de provincie Utrecht in kaart te brengen, is een aantal onderling samenhangende onderzoeksactiviteiten uitgevoerd. Aan de hand daarvan is de voor het onderzoek benodigde informatie verzameld, bewerkt, geanalyseerd en vervolgens in dit rapport verwerkt. Concreet gaat het om de volgende onderzoeksactiviteiten: deskresearch; ondernemersenquête; analyse pintransacties Rabobank. Deskresearch Bij aanvang van het onderzoek is een overzicht opgesteld met voor het onderzoek relevante bronnen. Daartoe behoren naast een aantal statistieken met basisgegevens over de vraagzijde van de toeristisch-recreatieve sector op landelijk en provinciaal niveau (CBS-statistiek Dagrecreatie 2001/ 02, Continue Vakantie Onderzoek, Statistiek Logiesaccommodaties, Statistiek Inkomend Toerisme, NBTC-themarapport Markt voor binnenlandse zakelijke reizen 2004, bezoekgegevens attracties, bioscopen e.d.) tevens diverse aanbodgerelateerde databestanden van onder meer het Bedrijfschap Horeca, VVV Utrecht, Locatus en de Provincie Utrecht. Voor een meer volledig overzicht van geraadpleegde bronnen wordt verwezen naar de geraadpleegde bronnen van dit rapport. 58 Economische betekenis van recreatie en toerisme in de provincie Utrecht