Is Online Therapie een Adequate Vervanger van Traditionele Face-to-Face Therapie? Nikolaas Scholten
|
|
- Pieter-Jan Vincent Hendriks
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Is Online Therapie een Adequate Vervanger van Traditionele Face-to-Face Therapie? Nikolaas Scholten Nikolaas Scholten Universiteit van Amsterdam Begeleider: C. Adriaens Aantal woorden:5415 Aantal woorden abstract: 91 Studentnummer:
2 Abstract Online therapie zou een goedkoper een laagdrempeliger alternatief voor traditionele face-to-face kunnen zijn die het makkelijker maakt om psychologische zorg te verlenen. Het is echter onduidelijk of online therapie een geschikte vervanger is van traditionele face-to-face therapie. In dit literatuuroverzicht zal daarom worden gekeken naar het contact tussen de patiënt en de therapeut in online therapie en voor wie online therapie geschikt zou kunnen zijn. Het blijkt dat online therapie een adequate vervanger van face-to-face therapie kan zijn voor angst- en stemmingsstoornissen mits er frequente begeleiding is via of telefoon. 2
3 Inhoudsopgave Inleiding 4 Begeleiding 5 Communicatievorm 6 Frequentie 7 Expertise 8 Werkrelatie 9 De patiënt 11 Diagnose 11 Comorbiditeit 14 Persoonlijkheid 16 Conclusie & Discussie 17 Literatuur 20 3
4 ONLINE THERAPIE In Nederland krijgt 40 % van de mensen in zijn leven te maken met mentale problemen (Trimbos Instituut, 2012). Echter niet iedereen krijgt adequate psychologische zorg, omdat traditionele face-to-face therapie duur is en erg hoog drempelig. Mensen met mentale problemen gaan vaak uit angst en schaamte niet zo snel naar een psycholoog (Clark, 1999). Een ander probleem van de huidige psychologische zorg is dat er veel wachtlijsten zijn waardoor het lang duurt voordat iemand kan beginnen aan een behandeling (Folkers, Bos & Appelo, 2009). Ook voor de maatschappij is de psychologische zorg een probleem, omdat het door ziekteverzuim een grote kostenpost is (Spek et. Al, 2006). Een oplossing voor dit probleem is om een vorm van zorg te vinden die goedkoper en toegankelijker is dan de huidige psychologische zorg. Oplossingen zouden kunnen liggen bij online therapie, omdat online therapie minder tijd consumeert, goedkoper en laag drempeliger is dan traditionele therapie(griffiths & Cooper, 2003). Onderzocht wordt of online therapie wel een geschikt alternatief kan zijn voor de traditionele face-to-face therapie. Online therapie kan gedefinieerd worden als de behandeling van een cliënt middels het gebruik van een behandelprogramma op het internet (Abott, Klein & Chiechomski, 2008). In de literatuur over online therapie varieert echter de vorm van begeleiding tijdens deze online therapie. De begeleiding tijdens online therapie kan plaatsvinden op een synchrone manier of een asynchrone manier. Synchrone communicatie wil zeggen dat de cliënt en therapeut tegelijk met elkaar kunnen communiceren terwijl er bij asynchrone communicatie sprake is van enige vertraging tussen de reacties van de cliënt en de therapeut. In online therapie vindt vaak asynchrone communicatie plaats in de vorm van contact tussen de therapeut en de cliënt. Sommige vormen van online therapie maken gebruiken van synchrone communicatie in de vorm van telefoon contact of contact via chat gesprekken (Grohol, 2004). Het kan vele voordelen met zich meebrengen voor de cliënt, de therapeut en de maatschappij om online therapie te gebruiken in plaats van face-to-face therapie. 4
5 Ten eerste is het efficiënter omdat psychologen nu meer cliënten kunnen behandelen in hetzelfde tijdbestek. Dit zorgt voor kostenbesparing voor de psychologen, maar ook voor de cliënt omdat deze niet meer elke sessie naar de therapeut hoeft af te reizen. Het wordt dus psychologische hulpverleners makkelijker om meer mensen te behandelen en voor cliënten wordt het makkelijker om de stap te makken naar psychologische hulpverlening omdat het goedkoper is (Griffiths & Cooper, 2003). Naast het financiële voordeel draagt online therapie ook op een andere manier bij aan de toegankelijkheid van psychologische hulpverlening. Online therapie opent deuren voor mensen die geen gebruik kunnen of willen maken van traditionele face-to-face therapie. Psychologische hulpverlening wordt gemakkelijker voor mensen die niet mobiel zijn, omdat ze niet meer hoeven te reizen naar hun consult. Daarnaast wordt ook de drempel verlaagd om naar de psycholoog te stappen omdat er een gevoel is van anonimiteit (Cook & Doyle, 2002). Dit kan een groot voordeel zijn voor mensen met een angststoornis, omdat deze cliënten uit angst vaak geen hulp zoeken of pas na vele jaren lijden (Clark, 1999) of voor mensen met stoornissen waarbij schaamte een grote rol speelt zoals eetstoornissen. Een ander voordeel is dat online therapie erg flexibel is ten opzichte van traditionele face-to-face therapie. Online therapie biedt cliënten de mogelijkheid om in hun eigen tempo de behandeling te volgen en hier zelf een tijdstip voor te kiezen wat voor hen het beste uitkomt. Dit biedt een mogelijkheid voor het probleem dat veel mensen niet naar een psycholoog kunnen of mogen gaan, omdat het onder werktijd valt. Daarnaast vermijden mensen het negatieve sociale stigma dat komt kijken op het moment dat men naar een psycholoog gaat. Ook voor de therapeut zit er een voordeel aan online therapie, omdat de kans minder groot is dat de therapeut persoonlijk betrokken raakt bij de cliënt, waardoor hij makkelijker afstand kan nemen van de casus. Het nadeel van online therapie is echter de afwezigheid van non-verbale informatie door scheiding tussen cliënt en therapeut doordat ze geografisch gescheiden zijn (Cook & Doyle, 2002). Volgens Alleman(2002) is non-verbale informatie zeer belangrijk voor het ontwikkelen van een goede relatie tussen de cliënt en de therapeut, omdat de non-verbale informatie vaak aangeeft of en 5
6 hoe een boodschap van de therapeut is ontvangen. Wanneer deze informatie ontbreekt, kan de therapeut niet zien hoe de cliënt op een boodschap reageert. De therapeut heeft enkel de verbale reactie tot zijn beschikking, terwijl niet iedereen alles verbaal uit. Wanneer er wel non-verbale informatie aanwezig is, kan geobserveerd worden hoe een cliënt reageert op een bepaalde boodschap of situatie en daar kan de therapeut dan vervolgens op anticiperen. Bij online therapie ontbreekt deze informatie dus en kan de therapeut geen directe aanpassingen meer maken aan de therapeutische relatie. Daarnaast is het voor de therapeut erg moeilijk, zoniet onmogelijk, om te reageren op een crisis situatie. Online therapie kan dus vele voordelen bieden, maar de vraag is of deze voordelen werkelijk gerealiseerd kunnen worden, omdat het nog niet duidelijk is of online therapie de traditionele faceto-face therapie kan vervangen. Om dit te onderzoeken, zal in de eerste paragraaf gekeken worden naar wat effectieve begeleiding is wil online therapie een geschikte vervanger zijn van traditionele face-to-face therapie. Vervolgens zal worden gekeken voor wie online therapie al dan niet geschikt is. BEGELEIDING Goede begeleiding zorgt er voor dat de kans groter is dat een behandeling succesvol is. Er is sprake van goede begeleiding als de cliënt en de begeleider elkaar vertrouwen en goed met elkaar kunnen communiceren (Andersson, Carlbring, Berger, Almlo & Cuijpers, 2009). In traditionele faceto-face therapie verloopt communicatie tussen de patiënt en de therapeut via een verbaal en nonverbaal kanaal. Er is hier sprake van synchrone communicatie. In de definitie van online therapie staat dat begeleiding bestaat uit contact tussen de cliënt en de therapeut via , telefoon of chat waarbij de non-verbale communicatie ontbreekt. Dit kan problematisch zijn voor de online therapie omdat er belangrijke non-verbale signalen gemist kunnen worden. Daarnaast is er bij online therapie geen sprake van synchrone communicatie als de interactie plaatsvindt via . Dit kan een probleem vormen voor de online therapie, omdat de reacties van de cliënt en de therapeut niet adequaat- of zelfs niet meer aan de orde zijn. Ook is de tijd die cliënten en therapeuten met elkaar communiceren korter dan bij traditionele face-to-face therapie. 6
7 Door het korte contact tussen de therapeut en de cliënt is het misschien niet mogelijk om een goed relatie op te bouwen wat de effectiviteit van de behandeling niet ten goede komt. Om te bepalen of online therapie een geschikte vervanger is van face-to-face therapie is het belangrijk om te kijken of deze verschillen in communicatie tussen face-to-face therapie en online therapie van invloed zijn op de effectiviteit van online therapie. Daarom zal in deze paragraaf worden gekeken naar de rol die deze verschillen spelen. COMMUNICATIEVORM Schneider, Cols, Marks en Bachofen (2005) onderzochten of de communicatievorm van invloed was op de effectiviteit van de behandeling. Zij vonden dat online therapie met telefonische begeleiding van de therapeut even effectief was als een face-to-face behandeling. Begeleiding doormiddel van bleek ook even effectief te zijn als een face-to-face behandeling. Het is echter niet zo dat online therapie effectiever was als er begeleiding plaatsvond middels èn telefoon lieten Carlbring, Nordgren, Furmark en Andersson(2009) zien. Uit een studie van Schneider, Cols, Marks en Bachofen (2005) bleek wel dat begeleiding middels contact meer tijd consumeerde en als minder persoonlijk werd ervaren door de cliënten. Deze resultaten suggereren dat begeleiding via telefoon de voorkeur lijkt te krijgen van cliënten alsmede van therapeuten. Dit moet echter met voorzichtigheid gezegd worden aangezien het enkel naar voren kwam in één onderzoek. FREQUENTIE Diverse studies onderzochten de relatie tussen de frequentie van de begeleiding en de effectiviteit van de online therapie van Spek et. al (2006) en Klein, Richards en Austin(2005) bleek dat cliënten die veel begeleiding kregen tijdens de online behandeling meer baat hadden bij de behandeling dan online behandelingen waarbij er geen of weinig begeleiding was. Klein et al. (2009) lieten echter zien dat het niet uitmaakte voor de effectiviteit van online therapie of de therapeuten eenmaal of driemaal per week een stuurden naar de cliënt. In de studie van (Palmqvist, Carlbring & Andersson, 2007) werd een positief verband gevonden tussen het aantal minuten dat de therapeut contact had met de cliënt en het behandeleffect. 7
8 Dit wordt ondersteund door de resultaten uit een onderzoek van Christensen et al. (2006) waaruit bleek dat in online behandelingen waarbij er geen enkele vorm van begeleiding was, dat de behandeleffecten vele male lager waren dan online behandelingen waarbij wel begeleiding was. Daarnaast bleek dat het aantal cliënten dat de online behandeling niet afmaakte groter was als er geen begeleiding was. Bovenstaande studies lijken aan te geven dat online behandeling effectief is wanneer er frequente begeleiding is. Hierbij lijkt het zo te zijn dat het behandeleffect groter is naarmate er meer telefonisch contact is tussen de cliënt en de therapeut. Dit effect lijkt niet aanwezig te zijn als er gebruik gemaakt wordt van contact. Dit verschil kan mogelijk verklaard worden door het feit de therapeuten die maar één mail per week sturen dit weinige contact compenseerden door langere en uitgebreidere s te sturen dan de therapeuten die meerdere s stuurden per week. In dat kader zouden de resultaten van Klein et al. (2009) meer in lijn zin met de resultaten van de studie van Palmqvist et al. (2007). EXPERTISE Volgens Wampold(2001) zijn individuele factoren zoals de leeftijd en ervaring van een therapeut van groot belang bij traditionele face-to-face therapie. Hij vond namelijk een positieve correlatie tussen de ervaring van de therapeut en het behandeleffect. Voor online therapie hoeft dit echter niet zo te zijn, omdat online therapie gepaard kan bestaan uit asynchrone communicatie. Dit biedt de therapeut de mogelijkheid om even na te denken over een interventie en desnoods advies te vragen aan een meer ervaren supervisor. Daarnaast zou een behandeling ook geprotocolleerd en helemaal uitgeschreven kunnen worden, waardoor het minder vraagt van de therapeut zelf. Uit een studie van Titov et. al (2009) bleek dat er geen verschil was in effectiviteit van een online behandeling voor depressie als de begeleider een ervaren therapeut was of een technisch assistent. Een later onderzoek van Titov et. al (2010) naar de effectiviteit van een online behandeling bij een gegeneraliseerde angststoornis liet dezelfde resultaten zien. 8
9 Deze resultaten lijken te suggereren dat er bij online therapie minder ervaren therapeuten ingezet kunnen worden, wat een bijdrage zou kunnen leveren aan een oplossing voor de lange wachtlijsten. WERKRELATIE Een belangrijk aspect van de begeleiding bij een traditionele face-to-face behandeling is de werkrelatie. Gebleken is dat bij face-to-face therapie een goede werkrelatie bij de begeleiding direct invloed heeft op de afname van de klachten (Knaevelsrud & Maercker, 2006). De werkrelatie is de mate waarin de cliënt en de therapeut emotioneel met elkaar verbonden zijn en goed samen kunnen werken om een doel te kunnen bereiken (Leibert, Archer, Munson, & York). Bij online therapie is eerder al gebleken dat de frequentie van de begeleiding van invloed is op de effectiviteit. Het contact bij online therapie is echter korter dan bij traditionele faceto-face therapie. Bovendien ontbreekt non-verbale informatie. Dit zou mogelijk een negatieve invloed op de werkrelatie kunnen hebben en daarmee op de effectiviteit. Leibert, Archer en Munson(2006) vonden echter, dat bij een online behandeling de patiënten een zeer hoge tevredenheid lieten zien over de werkrelatie bij de begeleiding. De werkrelatie kan echter beoordeeld worden vanuit de cliënt èn de therapeut(cook & Doyle, 2002). Ook de therapeuten lieten een hoge tevredenheid zien over de werkrelatie in online therapie tijdens een onderzoek van Knaevelsrud en Maercker(2006). Uit onderzoek van Cook en Doyle(2002) bleek dat de tevredenheid bij online therapie zelfs hoger was dan bij traditionele face-to-face therapie. Als mogelijke verklaring wordt hievoor gegeven dat er in online- en traditionele face-toface therapie afspraken worden gemaakt over doelen van de cliënt. Bj online therapie is het makkelijker om uiteindelijk te reflecteren op deze doelen omdat het zwart op wit staat waardoor er minder kans is op ambivalentie over de gewenste doelen en het behaalde resultaat dan bij traditionele face-to-face therapie. Bij traditionele face-to-face therapie worden deze doelen namelijk vaak verbaal afgesproken. Knaevelstrud en Maercker(2006) lieten zien dat de werkrelatie geen voorspeller is van de effectiviteit van een internet behandeling. 9
10 Knaevelstrud en Maercker(2007) vonden echter in een andere studie dat de werkrelatie wel een voorspeller is van de effectiviteit van de internet behandeling. Deze discrepantie kan mogelijk verklaard worden door het feit dat in de studie van Knaevelstrud en Maercker(2007) de werkrelatie na afloop beoordeeld werd door de patiënten. Hierdoor kan een verstoring van de uitkomst optreden doordat de patiënten hun werkrelatie beoordelen op basis van de uitkomst van hun behandeling in plaats van de kwaliteit van hun relatie met de therapeut. Deze resultaten suggereren dat er bij online therapie een prima werkrelatie opgebouwd kan worden, maar dat het onduidelijk is of de werkrelatie een voorspeller is van de effectiviteit van online therapie. Concluderend kan gezegd worden dat online therapie effectief is wanneer er wekelijks begeleiding via of telefoon plaats vindt, omdat bij online behandeling zonder begeleiding minder effectief is en meer drop-outs kent. De telefoon lijkt van de cliënt en de therapeut de voorkeur te krijgen als vorm van contact, omdat dit minder tijd in beslag en als persoonlijker wordt ervaren dan de andere interactiemethoden. Daarnaast lijkt ervaring van de therapeut geen grote rol te spelen in de begeleiding van de cliënt en biedt dit de mogelijkheid om minder ervaren therapeuten in te zetten tijdens de begeleiding van online therapie. Tot slot bleek dat er tijdens online therapie, ondanks de afwezigheid van non verbale informatie, toch een goede werkrelatie tussen de cliënt en de therapeut kan worden opgebouwd. Het blijft echter onduidelijk of deze werkrelatie een voorspeller is van behandeleffectiviteit zoals het geval is in traditionele face-to-face therapie. Online therapie lijkt dus effectief te zijn mits de communicatievorm en de frequentie van het contact goed is. Mensen verschillen echter op diverse gebieden en wat voor de een effectief is werkt voor een ander misschien niet. In de volgende paragraaf zal worden gekeken of online therapie geschikt is voor iedereen. 10
11 DE PATIENT In de psychopathologie bestaan er vele verschillende stoornissen (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 4th ed., text rev.; American Psychiatric association, 2000). Sommige stoornissen kunnen bij elkaar in een groep ingedeeld worden op basis van gemeenschappelijke symptomen zoals angst stoornissen en stemmingsstoornissen. Voor elke stoornis is er een behandelprotocol opgesteld dat verschilt van het behandelprotocol van een andere stoornis (Chambles & Ollendick, 2006). De vraag is of het mogelijk is om elke stoornis te behandelen via online therapie. Eerder is gebleken dat online therapie effectief is, maar in sommig gevallen ook gepaard gaat met hoge drop-out aantallen. Daarnaast vereist online therapie een grote mate van zelfstandigheid van de patiënt. Om uit te zoeken voor wie online therapie effectief is, zal in deze paragraaf worden gekeken naar het effect van online therapie bij twee van de meest voorkomende groepen stoornissen, namelijk de angst en de stemmingsstoornissen. Daarnaast zal worden gekeken of online therapie geschikten is voor patiënt met meer dan een stoornis en wordt er onderzocht of er een relatie is tussen persoonlijkheidskenmerken en de behandeluitkomst. DIAGNOSE Een van de meestvoorkomende stoornissen is de groep van angstoornissen. Deze komt in Nederland bij 20 % van de bevolking voor (Trimbos Instituut, 2012). Angststoornissen zijn een van de eerste stoornissen waarbij is onderzocht of online therapie effectief kan zijn. Patiënten met een angststoornis zoeken uit angst vaak geen psychologische hulp of doen dit pas na jaren geleden te hebben (Clark, 1999). Online therapie zou voor deze mensen een uitkomst bieden aangezien de drempel op psychologische hulp te zoeken aanzienlijk wordt verlaagd. In een onderzoek van Spek et al. (2006) naar de effectiviteit van online therapie bij patiënten met een gegeneraliseerde angststoornis bleek dat online therapie hiervoor effectief was. Ook voor een fobie bleek online therapie effectief te zijn (Schneider et al., 2005). Bovendien lijken de effecten ook op langere termijn behouden. 11
12 In een onderzoek van Bergstrom et. Al (2008) bleek dat het behandeleffect van online therapie bij een sociale fobie nog 30 maanden na behandeling zichtbaar was. In een onderzoek van Knaevelsrud en Maercker (2007) is laten zien dat online therapie ook effectief is bij posttraumatische stressstoornis en ook voor een paniekstoornis (Klein, Richards & Austin, 2008). Het bleek echter wel dat kenmerken van de persoonlijkheidsstoornis van het angstige cluster een slechte effectiviteit voorspelde voor online therapie, terwijl dit niet het geval is voor traditionele face-to-face therapie (Andersson, Carlbring & Grimlund, 2008). Dit zou verklaard kunnen worden door het feit dat er bij online therapie minder contact is dan bij face-to-face therapie alsmede omdat de non verbale informatie bij online therapie niet kan worden waargenomen. Hierdoor is er bij online therapie geen mogelijk mogelijkheid om fouten in de communicatie te herstellen. Hierbij wordt er vanuit gegaan dat patiënten met kenmerken van persoonlijkheidsstoornissen gevoeliger zijn voor fouten in de communicatie dan patiënten zonder deze kenmerken (Andersson, Carlbring & Grimlund, 2008). Daarentegen bleek echter dat patiënten die agorafobische vermijding lieten zien een positiever behandeleffect konden verwachten in online therapie, terwijl agorafobische vermijding een voorspeller was van een negatief behandeleffect in traditionele face-to-face therapie. Agorafobie is de angst van een patiënt om in een situatie te zijn waar ze niet makkelijk kunnen wegkomen, waarbij het weg gaan uit deze situatie schaamtevol is of waarin het hulp niet voor handen is in het mogelijk geval dat de patiënt een paniekaanval krijgt. Agorafobische vermijding is het gedrag dat de patiënt laat zien om de hiervoor beschreven situaties te vermijden om op die manier de negatieve consequenties ervan te voorkomen (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 4th ed., text rev.; American Psychiatric association, 2000). Een mogelijke verklaring voor het positievere behandeleffect in online therapie is dat de agorafobische vermijding interfereert met de behandeling in face-to-face therapie. Voor deze patiënten is het al erg moeilijk om naar de eerste behandelsessie te komen en fungeert dit als grote vorm van exposure waardoor het begin van de behandeling voor deze patiënten moeilijk zijn omdat ze gelijk worden geconfronteerd met sterke exposure. 12
13 Dit kan er voor zorgen dat patiënten van traditionele face-to-face therapie een grote weerstand hebben om te beginnen bij de behandeling, omdat het begin erg extreem en overweldigend kan zijn. Bij online therapie is hier geen sprake van, omdat de patiënten in de anonimiteit van hun eigen huis rustig kunnen beginnen met de behandeling. Hierdoor hebben zij mogelijk voordeel ten opzichte van de patiënten die face-to-face therapie krijgen. De resultaten suggereren dat online therapie waarschijnlijk effectief is voor diverse angststoornissen, maar moet er wel in acht worden genomen dat patiënten met kenmerken van persoonlijkheidsstoornissen van het angstige cluster waarschijnlijker beter geholpen kunnen worden middels traditionele face-to-face therapie. Een van de andere meest voorkomende stoornissen is de groep van stemmingsstoornissen. (Ebmeier, Donaghey & Steele, 2006). Circa 20,1 % van de mensen in Nederland heeft te maken met een stemmings stoornis (Trimbos Instituut, 2012). Depressie reageert goed op diverse vormen van psychologische zorg, mits deze depressie licht tot matig is. Psychotherapie, cognitieve gedrag therapie alsmede zelf- hulp boeken zijn allemaal effectief gebleken in het verleden (Cuijpers, 1997). Gezien het succes van de diverse behandelvormen zou online therapie ook een goed alternatief voor traditionele face-to-face therapie bij de behandeling van depressie kunnen zijn. Uit studies van Andersson(2006) en Spek et. Al(2007) naar de effectiviteit van online therapie bij patiënten met depressieve klachten bleek dat online therapie effectief was in het verminderen van depressieve symptomen. Deze onderzoeken bestonden echter allemaal uit online therapie met daarin begeleiding van een therapeut. Christensen, Griffiths, Mackinson en Brittlife (2006) toonden namelijk aan dat het effect van online therapie bij depressieve patiënten veel lager is wanneer er geen sprake is van begeleiding bij de online therapie door een therapeut. Daarnaast vonden zij dat de drop-out bij een online behandeling voor depressie zonder begeleiding zeer hoog was. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat er in de voorgaande onderzoeken patiënten deelnamen die last hadden van lichte tot milde depressieve symptomen terwijl er in het als laatste besproken onderzoek van Christensen, Griffiths, Mackinson en Brittlife patiënten deelnamen met 13
14 een ernstige depressieve stoornis. De resultaten suggereren dat dat online therapie weliswaar effectief is voor depressie, maar dat er voor ernstige depressies intensievere begeleiding vereist is. COMORBIDITEIT Gebleken is dat online therapie effectief kan zijn voor angst- en stemmingsstoornissen. Uit onderzoek is echter naar voren gekomen dat dat meer dan de helft van de patiënten die een sociale fobie heeft daarnaast ook voldoet aan de criteria voor een tweede mentale stoornis (Kessler et. Al, 1994). Dit wordt een comorbide stoornis genoemd. Een comorbide stoornis wil zeggen dat een patiënt twee of meerdere stoornissen heeft en deze comorbide stoornissen zijn eerder regel dan uitzondering onder stemmings- en angststoornissen (Barlow, 2002). Voor het bepalen van de geschiktheid van online therapie als vervanger van face-to-face therapie is dit van belang, omdat patiënten met een comorbide stoornis over het algemeen meer beperkingen hebben, meer klachten ervaren als gevolg van hun aandoening en daarnaast moeilijker te behandelen zijn dan patiënten met een enkele stoornis (Sanderson & Andrews, 2002). Uit een studie van Titov, Gibson, Andrews en McEvoy(2010) bleek echter dat een online behandeling voor sociale fobie in staat bleek om symptomen van een depressieve stoornis van dezelfde patiënt te verminderen. Daarnaast bleek een online behandeling voor sociale fobie ook symptomen van een gegeneraliseerd angststoornis te verminderen bij eenzelfde patiënt. Deze resultaten lijken te suggereren dat online therapie perspectief biedt voor het behandelen van comorbide patiënten en openen mogelijk de deur naar transdiagnostische behandelingen. Een transdiagnostische behandeling is een behandeling gebaseerd op diverse gemeenschappelijke symptomen en elementen van verschillende stoornissen. Er wordt één behandeling opgesteld die wordt gebruikt voor verschillende patiënten met verschillende diagnoses in tegenstelling tot de behandelingen uit de eerder besproken studies waarin er voor elke diagnose een andere behandeling werd gemaakt (Barlow, Allen & Choate, 2004). Uit eerder onderzoek van Norton & Price (2007) is gebleken dat transdiagnostische behandelingen effectief zijn voor de traditionele face-to-face behandelingen van angststoornissen en voor patiënten met een depressie. 14
15 De vraag is of een transdiagnostische behandeling ook via het internet is uit te voeren. Dit is interessant om te bekijken omdat het voordelen kan bieden voor comorbide patiënten omdat ze in één behandeling worden geholpen aan beide stoornissen in plaats van het focussen op een stoornis terwijl iemand ook nog andere klachten heeft. Comorbide patiënten behoeven vaak wel een op maat gemaakte behandeling terwijl online therapie vaak sterk geprotocolleerd is. Titov, Andrews, Johnston, Robinson en Spence(2010) lieten echter zien dat één transdiagnostische behandeling effectief was in het verminderen van symptomen van een paniekstoornis, gegeneraliseerde angststoornis en een fobie. Een belangrijke kanttekening was echter dat het resultaat pas zichtbaar was na het modificeren van de therapie naar aanleiding van de feedback van een eerste behandelgroep. Als verklaring werd geopperd dat men naar aanleiding van de feedback de volgorde van de behandeling alsmede de inhoud heeft veranderd. Dit leidde tot meer uitdagende oefeningen aan het begin van de behandeling waardoor het enthousiasme en de motivatie van de deelnemers waarschijnlijk behouden bleef. De resultaten lijken aan te geven dat transdiagnostische behandelingen online kunnen worden aangeboden en zo efficiënter patiënten te kunnen behandelen dan stoornis specifieke online therapie. Het blijft echter onduidelijk of transdiagnostische online therapie een groter behandeleffect heeft dan stoornis specifieke online therapie. Een andere optie om comorbide patiënten te behandelen is om de therapie voor deze patiënten op maat te maken. Dat wil zeggen dat de online therapie specifiek per patiënt op het klachtenpatroon van de patiënt wordt afgesteld. Deze vorm van online therapie biedt in tegenstelling tot de sterk geprotocolleerde transdiagnostiche behandeling de patiënt en de therapeut de mogelijkheid om hun voorkeur te verwerken in de therapie alsmede om het verloop van de behandeling aan te passen. Op deze vorm van casus conceptualisatie wordt in de training van cognitieve gedragstherapie veel nadruk gelegd (Persons & Davidson, 2001), maar is in de tot nog toe besproken artikelen niet aan de orde geweest. 15
16 Carlbring et al. (2011) lieten zien dat een op maat gemaakte online therapie voor angstklachten zeer effectief was in het verminderen van klachten van meerdere stoornissen. Deze resultaten wekken de suggestie dat op maat gemaakte therapie effectief kan zijn in het verminderen van klachten bij comorbide patiënten. Het voordeel van deze therapie is dat het de motivatie van de patiënt ten goede kan komen doordat de behandeling meer op de patiënt is afgestemd. Een vergrote motivatie kan zorgen voor een lager aantal drop-outs alsmede voor een groter behandeleffect (Christensen, Griffiths, Mackinson & Brittlife, 2006). Het blijft echter onduidelijk of deze online behandeling beter werkt dan een online transdiagnostische behandeling. PERSOONLIJKHEID Uit eerdere studies van een traditionele face-to-face behandeling is gebleken dat de persoonlijkheidskenmerken extraversie en neuroticisme van invloed zijn op het behandeleffect (Cuijpers et al., 2005). Neuroticisme bleek gepaard te gaan met een slechtere behandeluitkomst(mulder, 2002) en extraversie met een betere behandeluitkomst (Zuckerman et. Al., 1980). Voor de andere twee persoonlijkheidskenmerken van de vijf hoofd persoonlijkheidskenmerken, zorgvuldigheid en openheid, werden geen resultaten gevonden (Spek et al. 2008). Het is mogelijk dat bepaalde persoonlijkheidskenmerken ook bij online therapie een positieve of negatieve, bijdrage leveren aan het behandeleffect. Uit een studie van Spek, Nyklicek, Cuijpers en Pop ( 2008) bleek dat online therapie minder effectief was voor patiënten die hoog scoorden op neuroticisme alsmede voor patiënten die hoog scoorden op altruïsme. Deze resultaten lijken te suggereren dat patiënten die neurotisch en altruïstisch zijn minder baat hebben bij online therapie en beter behandeld kunnen worden met traditionele face-to-face therapie. Een mogelijke verklaring hiervoor kan zijn dat patiënten die erg altruïstisch zich meer op hun gemak voelen in een groep en meer steun ervaren in deze groep dan wanneer zij alleen een behandeling moeten volgen. Voor neurotische patiënten geldt mogelijk dat zij niet goed in staat zijn om de discipline op te brengen om zelfstandig te behandeling te volgen waardoor het behandeleffect afneemt. 16
17 Concluderend gezegd lijkt online therapie effectief te zijn voor diverse angst- en stemmingsstoornissen, maar zouden patiënten met persoonlijkheidstoornis kenmerken van het angstige cluster meer baat kunnen hebben van traditionele face-to-face therapie en hebben patiënten met zware depressies intensievere begeleiding nodig. Daarnaast bleek dat online therapie de mogelijkheid biedt om meerdere stoornissen tegelijk te kunnen behandelen via transdiagnostische- en individueel op maat gemaakte behandelingen. Onduidelijk is echter welke van de twee behandelmogelijkheden beter is in het behandelen van comorbiditeit. Ten slotte lijkt online therapie niet geschikt te zijn voor altruïstische en neurotische patiënten. CONCLUSIE & DISCUSSIE Online therapie lijkt voor angst- en stemmingsstoornissen een adequate vervanger te zijn van traditionele face-to-face therapie mits de communicatievorm en de frequentie van de begeleiding goed is. Uit de besproken onderzoeken komt naar voren dat online therapie effectief is bij angst- en stemmingsstoornissen wanneer er wekelijks begeleiding plaatsvindt in de vorm van of telefonisch contact met een begeleider. Daarnaast bleek dat het effect van online therapie ook na lange termijn nog zichtbaar was. Ook bleek dat de afwezigheid van non-verbale informatie geen belemmering vormt voor een goede werkrelatie bij online therapie. Onbekend is echter nog of de werkrelatie bij online therapie een voorspeller is van de behandeleffectiviteit bij online therapie. Daarnaast bleek dat online therapie ook geschikt is voor het behandelen van patiënten met een comorbide diagnose middels een transdiagnostische of een op maat gemaakte behandeling. Het is echter nog onduidelijk welke behandeling beter is. Voor de effectiviteit van de online therapie leek de ervaring van de begeleider geen grote rol te spelen. Dit biedt mogelijkheden om de in de inleiding aangehaalde problemen op te lossen, omdat de resultaten lijken aan te geven dat er onervaren therapeuten ingezet kunnen worden waardoor het wachtlijst probleem alsmede het kosten probleem aangepakt kunnen worden. 17
18 Online therapie is echter niet geschikt voor patiënten met persoonlijkheidsstoornis kenmerken van het angstige cluster, agorafobische vermijding en patiënten die hoog scoren op altruïsme en neuroticisme, lijken minder baat te hebben bij online therapie en voor deze patiënten is het mogelijk beter om behandeld te worden middels traditionele face-to-face therapie. Wat echter onduidelijk blijft na de in dit literatuuroverzicht besproken studies is welke rol de frequentie van het contact speelt bij online therapie. Uit de studie van Palmqvist et al. (2007) bleek een positieve correlatie tussen het aantal minuten contact in de online behandeling en het effect van de online behandeling, terwijl uit onderzoek van Klein et al. (2009) bleek dat het niet uitmaakte of de therapeut een of meerdere s per week stuurde naar de cliënt. Wat hier bij aan sluit is dat het vaak onduidelijk is welke factor zorgt voor de effectiviteit van een behandeling. In de empirische studies naar het effect van online therapie wordt namelijk niet expliciet beschreven hoe een cliënt wordt begeleid waardoor het lastig is om vast te stellen hoe de begeleiding van de patiënt er precies heeft uitgezien. Hierdoor is het moeilijk om te zien of elke cliënt evenveel begeleiding heeft gehad. Een suggestie voor vervolgonderzoek is dan ook dat bij er duidelijk beschreven dient te worden wat voor ondersteuning er wordt geboden aan de cliënt. Vindt dit contact plaats middels e- mail of telefoon, is er een protocol voor de begeleiding of haalt de begeleider dit uit zijn ervaring, is de begeleiding gepland of vindt het contact plaats op het moment dat de cliënt erom vraagt en ten slotte het aantal minuten dat de begeleiding duurt. Een andere optie is om het contact te standaardiseren. Dit houdt in dat elke cliënt dezelfde duur en frequentie van behandeling krijgt en dat deze voor iedereen op dezelfde manier plaatsvindt. Deze beide opties zorgen ervoor dat er beter vergeleken kan worden of de frequentie van contact een rol speelt in de effectiviteit van online therapie. De kennis die hier uit voor komt kan een rol spelen in het opstellen van de beste en meest efficiënte online therapie waardoor het bijdraagt aan het oplossen van het kostenprobleem en de wachtlijsten. Een derde opmerking is dat de deelnemers in de in dit overzicht besproken studies veelal erg bekwaam waren met een computer en het internet. 18
19 Door deze selectie van deelnemers is het echter niet te zeggen of online therapie ook geschikt is voor mensen die niet of minder goed overweg kunnen met een computer. Op dit moment lijkt dit te suggereren dat online therapie effectief is voor cliënten die goed overweg kunnen met een computer en het internet, maar vervolg onderzoek zou dus moeten uitwijzen of mensen die minder goed overweg kunnen met computers ook gebaat zijn bij online therapie. Een ander discussiepunt is dat de deelnemers in dit overzicht besproken studies veelal bestonden gemaakt hebben van cliënten met licht tot milde klachten. Er zijn maar enkele studies waarin deelnemers zware problematiek hadden zoals patiënten met een comorbide diagnose. Ook hier geldt dat er veel meer onderzoek nodig is naar het effect van online therapie op zwaardere problematiek voordat er een eenduidig conclusie kan worden getrokken over de geschiktheid van online therapie. Een kanttekening van dit literatuuroverzicht is echter dat niet het effect van online therapie bij alle stoornissen is besproken. Voor dit literatuuroverzicht zijn de stemmings- en angststoornissen gekozen omdat deze de meest voorkomende stoornissen zijn en hier het meeste onderzoek naar is gedaan wat betreft online therapie. Er zijn echter nog vele andere onderzoeken waarbij is gekeken of online therapie effectief is voor stoornissen zoals somatoforme-, eet-, en slaapstoornissen. Door deze keuze moet de conclusie over online therapie als adequate vervanger van online therapie wat betreft diagnose beperkt blijven tot de angst- en stemmingsstoornissen Concluderend kan gezegd worden dat online therapie lijkt te werken voor een aantal stoornissen en patiënten, maar dat er nog veel meer onderzoek nodig is om hier een algemeen en definitief oordeel over te vellen. De toekomst voor online therapie ziet er echter gunstig uit en gezien de snelle technologische ontwikkelingen is het niet ondenkbaar dat online therapie in de toekomst een grotere rol gaat spelen omdat de technische mogelijkheden steeds beter worden. Een online therapie die goedkoper, efficiënter en toegankelijker is dan traditionele face-to-face therapie zou een uitkomst zijn en een mogelijke bijdrage kunnen leveren aan het oplossen van wachtlijsten en de kosten van psychologische zorg omlaag kunnen brengen. 19
20 Literatuurlijst American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4 th ed., text revision). Washington, D.C.: Author. Andersson, G., Carlbring, P., & Grimlund, A. (2008). Predicting treatment outcome in internet versus face to face treatment of panic disorder. Computers in Human Behavior, 24, Barlow, D. H., Allen, L. B., & Choate, M. L. (2004). Toward a unified treatment for emotional disorders. Behavior Therapy, 35, Bergstrom, J., Andersson, G., Karlsson, A., Andréewitch, S., Ruck, C., Carlbring., et al. (2009).An open study of the effectiveness of internet treatment for panic disorder delivered in a psychiatric setting. Nord Journal Psychiatry, 63, 1-44 Bergstrom, J., Andersson, G., Karlsson, A., Andréewitch, S., Ruck, C., Carlbring., et al. (2010). Internet- versus group-administered cognitive behavior therapy for panic disorder in a psychiatric setting: a randomized trial. BMC Psychiatry, 10:54 Carlbring, P., Nordgren, L. B., Furmark, T., & Andersson, G. (2009). Long-term outcome of internetdelivered cognitive-behavioural therapy for social phobia: A 30-month follow-up. Behaviour Research and Therapy, 47, Carlbring, P., Nilsson-Ihrfelt, E., Waara, J., Kollenstam, C., Buhrman, M., Kaldo, V., et al. (2005). Treatment of panic disorder: Live therapy vs. Self-help via the Internet. Behaviour Research and Therapy, 43, Carlbring, P., Maurin, L., Torngren, C., Linna, E., Eriksson, T., Sparthan, E., et al. (2011). Individuallytailored, internet-based treatment for anxiety disorders: A randomized controlled trial. Behaviour Research and therapy, 49, Chambless, D.L., & Ollendick, T.H. (2001). Empirically supported psychological interventions: Controversies and evidence. Annu Rev Psychology, 52: Christensen, H., Griffiths, K. M., Mackinnon, A. J., & Brittliffe, K. (2006). Online randomized controlled trial of brief and full cognitive behavior therapy for depression. Psychological 20
21 Medicine, 36, Clark, D.M. (1999). Anxiety orders. Why they persist and how to treat them. Behaviour Research and therapy, 37, S5-S27 Cook, J. E., & Doyle, C. (2002). Working alliance in online therapy as compared to face-to-face therapy: Preliminary results. Cyber psychology & Behavior, 5/2, Cuijpers, P. (1997) Bibliotherapy in unipolar depression: a meta-analysis. Journal of behaviour therapy and experimental Psychiatry, 28, Cuijpers, P., Van Straten, A., & Donker, M., (2005). Personality traits of patients with mood and anxiety disorders. Psychiatry Res. 133, Ebmeier, K.P., Donaghey, C., & Steele, J. D. (2006). Recent developments and current controversies in depression. Lancet, 367, Folkers, K., Bos, E. H., & Appelo, M. T. (2009). Een groepsgewijze cognitief gedragstherapeutische training voor heterogene groepen met milde klachten. Directieve therapie, 29, Kessler R.C., McGonagle KA, & Zhao, S. (1994). Lifetime and 12-month Prevalence of DSM-III-R Psychiatric disorders in the United states. Archives of General Psychiatry, 51:8-19 Klein, B., Richards, J. C., & Austin, D. W. (2006). Efficacy of internet therapy for panic disorder. Journal of Behaviour Therapy and Experimental Psychiatry, 37, Klein, B., Austin, D., Pier, C., Kiropoulos, L., Shandley, K., Mitchel., et al. (2009). Internet-Based Treatment for panic disorder: Does frequency of therapist contact make a difference? Cognitive Behaviour Therapy, 38/2, Knaevelsrud, C., & Maercker, A. (2006). Does the quality of the working alliance predict treatment outcome in online psychotherapy of traumatized patients? Journal of medical internet research, 8, Knaevelsrud, C., & Maercker, A. (2007). Internet-based treatment for PTSD reduces distress and facilitates the development of a strong therapeutic alliance: a randomized controlled clinical trial. BMC Psychiatry, 7:13 21
22 Leibert, T., Archer, J., Munson, J., & York, G. (2006). An exploratory study of client perceptions of internet counseling and the therapeutic alliance. Journal of mental health counseling, 28/1, Grifiths, M., & Cooper, G. (2003). Online therapy: implications for problem gamblers and clinicians. British journal of guidance and counselling, 31-5 Palmqvist, B., Carlbring, P., & Andersson, G. (2007). Internet-delivered treatments with or without therapist input: Does the therapist factor have implications for efficacy and cost? Expert Review of Pharmacoeconomics and Outcomes Research, 7, Robinson, E., Titov, N., Andrews, G., Davies,. M., McIntyre, K., Solley, K. (2010). Internet treatment for generalized anxiety disorder: A randomized controlled trial comparing clinician vs. Technician assistance. Plos one, 5/6 Sanderson, K., & Andrews, G. (2002). Prevalence and severity of mental health-related disability and relationship to diagnosis. Psychiatr services, 53: Schneider, A. K., Mataix-Cols, D., Marks, I. M., & Bachofen, M. (2005). Internet-Guided Self-Help with or without exposure therapy for phobic and panic disorders. Psychother Psychosome, 74, Spek, V., Nyklicek, I., Cuijpers.,& Pop, V. (2008). Predictors of outcome of group and internet-based cognitive behavior therapy. Journal of Affective Disorders, 105, Spek, V., Cuijpers, P., Nyklicek, I., Riper, H., Keyzer, J., & Pop, V. (2007). Internet-based cognitive behaviour therapy for symptoms of depression and anxiety. Psychological Medicine, 37, Titov, N., Gibson, M., Andrews, G., McEvoy, P (2009). Internet treatment for social phobia reduces comorbity. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 43, Titov, N., Andrews, G., Johnston, L., Robinson, E., & Spence, J. (2010).Transdiagnostic Internet Treatment for anxiety disorders: A randomized controlled trial. Behaviour Research and Therapy, 48,
23 Titov, N., Andrews, G., Davies,. M., McIntyre, K., Robinson, E., Solley, K. (2010). Internet treatment for depression: A randomized controlled trial comparing clinician vs. Technician assistance. Plos one, 5/6 Wampold, B.E., & Brown, G.S. (2005). Estimating variability in outcomes attributable to therapists: A naturalistic study of outcomes in managed care. Journal of Consulting and clinical psychology, 73,
Screening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg
Screening en behandeling van psychische problemen via internet Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Online screening Online behandeling - Effectiviteit
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatie100% ONLINE CGT GOOI HET KIND NIET MET HET BADWATER WEG! DR. JEROEN RUWAARD
100% ONLINE CGT GOOI HET KIND NIET MET HET BADWATER WEG! DR. JEROEN RUWAARD ONLINE COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE 2 100% Online CGT E-BOOMING? 3 100% Online CGT MIND THE GAP! 4 100% Online CGT EFFECTEN ONLINE
Nadere informatieOnline CGT voor Adolescenten?
Online CGT voor Adolescenten? Prima te doen, maar houd uw hoofd erbij! Dr Jeroen Ruwaard (Amsterdam UMC / GGz InGeest) studiedag ZNA UKJA, 'e-psy 2.0 digitalisering in de zorg #adolescenten, 21 september
Nadere informatieMindfulness binnen de (psycho) oncologie. Else Bisseling, 16 mei 2014
Mindfulness binnen de (psycho) oncologie Else Bisseling, 16 mei 2014 (Online) Mindfulness-Based Cognitieve Therapie voor kankerpatiënten. (Cost)effectiveness of Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT)
Nadere informatieSupershrinks Bestaan ze?
Supershrinks Bestaan ze? drs. Mark P.M. Crouzen klinisch psycholoog / psychotherapeut mcrouzen@diakhuis.nl 030-2566853 Bestaan ze? Wie zijn ze? Hoe leven ze? Ricks 1974 Kunnen wij iets van ze leren? Pseudoshrinks
Nadere informatieVroeginterventie via het internet voor depressie en angst
Samenvatting 141 Vroeginterventie via het internet voor depressie en angst Hoofdstuk 1 is de inleiding van dit proefschrift. Internetbehandeling voor depressie en angst is bewezen effectief. Dit opent
Nadere informatieSamenvatting SAMENVATTING Hoofdstuk 1 is de algemene introductie over de inhoud van dit proefschrift. Depressie en angststoornissen zijn de meest voorkomende psychische stoornissen en brengen een grote
Nadere informatieBijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI / , 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Bijlagen J. Wiersma et al., Neem de regie over je depressie, DOI 10.1007/978-90-368-1003-6, 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 50 neem de regie over je depressie Bijlage 1 Beloopstabel
Nadere informatieComorbiditeitspatronen bij OCD. Resultaten van de NOCDA studie
Comorbiditeitspatronen bij OCD Resultaten van de NOCDA studie Patricia van Oppen, Harold J. van Megen, Neeltje M. Batelaan, Danielle C. Cath, Nic J.A. van der Wee, Brenda W. Penninx Marcel A. van den Hout,
Nadere informatieInhoud. Nieuw in de NHG Standaard Angst. Vraag 2. Vraag 1. Vraag 3. Nieuw in de NHG standaard in beleid. Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie
Inhoud Nieuw in de NHG Standaard Angst Christine van Boeijen PAO H 2012 Nieuw?! Diagnose en beleid RCT Implementatie En verder Wat hebt u geleerd? Vraag 1 Waarmee presenteert een patient met een angststoornis
Nadere informatieEVIDENCE BASED WERKEN MET E-HEALTH: BIJ ELKE CLIËNT? PROF. DR. ANNEMIEKE VAN STRATEN
EVIDENCE BASED WERKEN MET E-HEALTH: BIJ ELKE CLIËNT? PROF. DR. ANNEMIEKE VAN STRATEN 2 Hoogleraar Klinische Psychologie VU POH- GGZ in huisartsenpraktijk 3 E-health Wat bedoel ik daarmee? 4 Uitgangspunt:
Nadere informatieZorgprogramma Angststoornissen
Zorgprogramma Angststoornissen Doelgroep Het Zorgprogramma Angststoornissen is bedoeld voor volwassenen die een angststoornis hebben. Mensen met een angststoornis hebben last van angsten zonder dat daar
Nadere informatieOnline behandeling van depressie. Drs. Carolien Christ Onderzoeker i.o. & Psycholoog
Online behandeling van depressie Drs. Carolien Christ Onderzoeker i.o. & Psycholoog Inhoud 1. Stand van zaken 2. Voorbeelden van internet-based interventies 3. Rondleiding behandelplatform 4. Rol van de
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornissen en Angst. Ellen Willemsen
Persoonlijkheidsstoornissen en Angst Ellen Willemsen Overzicht Relevantie Persoonlijkheidsstoornissen Comorbiditeit in getallen PG cijfers comorbiditeit Relatie tussen angststoornissen en PS Aanbevelingen
Nadere informatieAngst en de ziekte van Parkinson. te veel of te weinig controle. Annelien Duits Harriët Smeding. www.smedingneuropsychologie.nl
Angst en de ziekte van Parkinson te veel of te weinig controle Annelien Duits Harriët Smeding www.smedingneuropsychologie.nl Wat moet deze workshop brengen, zodat je zegt: dat was de moeite waard? Smeding
Nadere informatieROM in de ouderenpsychiatrie
Improving Mental Health by Sharing Knowledge ROM in de ouderenpsychiatrie Marjolein Veerbeek Richard Oude Voshaar, Anne Margriet Pot Financier: Ministerie van VWS 2 Routine Outcome Monitoring Definitie
Nadere informatieKaren J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon
Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety
Nadere informatieDiagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie
Diagnostische instabiliteit van terugval bij angststoornissen en depressie Willemijn Scholten NEDKAD 2015 Stelling In de DSM 6 zullen angst en depressie één stoornis zijn Achtergrond Waxing and waning
Nadere informatieDE STAND VAN DE WETENSCHAP: BEWEZEN EFFECTIEF
'KLEUR JE LEVEN' DE STAND VAN DE WETENSCHAP: BEWEZEN EFFECTIEF Contactgegevens Mentalshare Telefoon: +31 (0)302971198 E-mail: kleurjeleven@mentalshare.nl Website: www.mentalshare.nl In samenwerking met:
Nadere informatieSUMMARY IN DUTCH. Summary in Dutch
SUMMARY IN DUTCH Summary in Dutch Summary in Dutch Introductie Dit proefschrift richt zich met name op het voorspellen van de behandeluitkomst bij kinderen met angststoornissen. Een selectie aan variabelen
Nadere informatieHOOFDSTUK 1: INLEIDING
168 Samenvatting 169 HOOFDSTUK 1: INLEIDING Bij circa 13.5% van de ouderen komen depressieve klachten voor. Met de term depressieve klachten worden klachten bedoeld die klinisch relevant zijn, maar niet
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/40073 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Schat, A. Title: Clinical epidemiology of commonly occurring anxiety disorders
Nadere informatie) amarum ( Voorspellers voor uitval uit een eendaagse CGT behandeling voor eetbuistoornis
) amarum ( Voorspellers voor uitval uit een eendaagse CGT behandeling voor eetbuistoornis Maartje Vroling Femke Wiersma Mirjam Lammers Eric Noorthoorn CGT is eerste keuze behandeling 70% reductie in eetbuien
Nadere informatiePsychologische behandeling voor SOLK-patiënten door de POH-GGZ: resultaten van een rct
Psychologische behandeling voor SOLK-patiënten door de POH-GGZ: resultaten van een rct Kate Sitnikova 8 november 2018 Amsterdam UMC Locatie VUmc Afdeling Huisartsgeneeskunde & Ouderengeneeskunde Sheet
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43602 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Fenema, E.M. van Title: Treatment quality in times of ROM Issue Date: 2016-09-15
Nadere informatieNederlandse samenvatting (Dutch summary)
Nederlandse samenvatting (Dutch summary) 125 Angststoornissen zijn veel voorkomende psychiatrische aandoeningen (ongeveer 1 op de 5 Nederlanders heeft, op enig moment in het leven een angststoornis). Onder
Nadere informatieOnderzoek naar werkzaamheid schematherapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis en alcoholafhankelijkheid
Onderzoek naar werkzaamheid schematherapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis en alcoholafhankelijkheid presentatie ESPRi Symposium 26-11-2015 Michiel Boog, klinisch psycholoog, psychotherapeut Titel:
Nadere informatieMindfulness - de 8-weekse training in vogelvlucht
Mindfulness - de 8-weekse training in vogelvlucht Flip Kolthoff, psychiater Radboud Universitair Centrum voor Mindfulness, GGZ Noord-Holland-Noord Flip Kolthoff, VUmc, 20-01-2012 1 Inleiding Flip Kolthoff,
Nadere informatieHoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het
Samenvatting Hoofdstuk 1 is de algemene inleiding van dit proefschrift. Samenvattend, depressie is een veelvoorkomende stoornis met een grote impact op zowel het individu als op populatieniveau. Effectieve
Nadere informatieCognitive Bias Modification (CBM): "Computerspelletjes" tegen Angst, Depressie en Verslaving
Cognitive Bias Modification (CBM): "Computerspelletjes" tegen Angst, Depressie en Verslaving Mike Rinck Radboud Universiteit Nijmegen Cognitieve Vertekeningen bij Stoornissen "Cognitive Biases" Patiënten
Nadere informatieDe psychopathologische gevolgen van pijnklachten Eric de Heer
De psychopathologische gevolgen van pijnklachten Eric de Heer Psycholoog i.o. tot GZ-psycholoog Senior onderzoeker VIP (Vroege Interventie Psychose) Tilburg GGz Breburg Pijn! pijn is een stressvolle ervaring
Nadere informatiePatricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn
Patricia van Oppen De impact van depressie op de behandeling van de Obsessieve compulieve Stoornis op lange termijn 9 november 2012 VU Medisch Centrum/GGZinGeest/Amsterdam Patricia van Oppen 1 Presentatie
Nadere informatieDe psychopathologische gevolgen van pijnklachten. Eric de Heer
De psychopathologische gevolgen van pijnklachten Eric de Heer Psycholoog i.o. tot GZ-psycholoog Senior onderzoeker VIP (Vroege Interventie Psychose) Tilburg GGz Breburg Pijn! pijn is een stressvolle ervaring
Nadere informatieChapter 8. Nederlandse samenvatting
Chapter 8 Nederlandse samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Angst is een menselijke emotie die iedereen van tijd tot tijd wel eens ervaart. Veel mensen voelen zich angstig of nerveus wanneer ze bijvoorbeeld
Nadere informatieSamenvatting (summary in Dutch)
Samenvatting (summary in Dutch) 149 Samenvatting (summary in Dutch) Één van de meest voorkomende en slopende ziektes is depressie. De impact op het dagelijks functioneren en op de samenleving is enorm,
Nadere informatieDisclosure belangen Dyllis van Dijk
Disclosure belangen Dyllis van Dijk (Potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Geen Geen Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële)
Nadere informatieToepasbaarheid en effectiviteit van behandeling voor angststoornissen in de eerste lijn. Christine van Boeijen
Toepasbaarheid en effectiviteit van behandeling voor angststoornissen in de eerste lijn Christine van Boeijen Indeling presentatie Welke stoornissen Vooronderzoeken Hoofdonderzoeken Implementatie Welke
Nadere informatieOver de behandeling van angst Doen we de goede dingen en doen we de dingen goed? Colin van der Heiden in Dth 2017, nummer 1
Over de behandeling van angst Doen we de goede dingen en doen we de dingen goed? Colin van der Heiden in Dth 2017, nummer 1 Refereermiddag SCBS 21 december 2017 Máasja Verbraak GZ-psycholoog Cognitief
Nadere informatieCognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial
Cognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial dr. T. Verbeek arts-epidemioloog Afd. Huisartsgeneeskunde en Epidemiologie 22 januari
Nadere informatieSAMENVATTING SAMENVATTING. Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender
SAMENVATTING Werk en Psychische Gezondheid: Studies naar de invloed van werk kenmerken, sociale rollen en gender In de jaren negentig werd duidelijk dat steeds meer werknemers in Nederland, waaronder in
Nadere informatie! "! " #)% Lichamelijke Klachten Lichamelijk Onverklaarde Klachten (LOK) Somatoforme stoornissen
Bert van Hemert psychiater Parnassia psycho-medisch centrum Leids Universitair Medisch Centrum L U M C Shakespeare Lichamelijke klachten Door de dokter niet verklaard door pathologische bevindingen Door
Nadere informatieComet Paniek voor paniekstoornis (m/z agorafobie) Sjef Peeters, psychotherapeut b.d. PsyQ Haaglanden Behandelprogramma Angststoornissen
Comet Paniek voor paniekstoornis (m/z agorafobie) Sjef Peeters, psychotherapeut b.d. PsyQ Haaglanden Behandelprogramma Angststoornissen VGCt Najaarsconferentie 17-11-2011 Onderzoeksgroep Kees Korrelboom
Nadere informatieemental health bij depressie
INFORMATIEDAG DEPRESSIE UTRECHT, 12 APRIL 2014 emental health bij depressie Dr. Tara Donker, GZ-Psycholoog t.donker@vu.nl Klinische Psychologie OVERZICHT Wat is emental health? Geschiedenis van emental
Nadere informatieDisclosure belangen Dyllis van Dijk
Disclosure belangen Dyllis van Dijk (Potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding
Nadere informatieWat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg
Wat is depressie? Oorzaak, omvang, gevolg Prof. Dr. Brenda Penninx Vakgroep psychiatrie / GGZ ingeest Neuroscience Campus Amsterdam Mental Health EMGO+ Institute for Health and Care Research b.penninx@vumc.nl
Nadere informatieDisclosures. De combinatie van lichamelijke klachten en psychische stoornissen. Inhoud. Vaak voorkomende SOLK. Wat is SOLK?
Hak de knoop niet te snel door, je kunt hem ook ontwarren Disclosures Dr. Jonna van Eck van der Sluijs Psychiater en senior onderzoeker Symposium: Behandeling van SOLK en persoonlijkheidsstoornissen bij
Nadere informatieScreening van gedragsproblemen en consequenties hiervan op effect van interventies. Walter Matthys
Screening van gedragsproblemen en consequenties hiervan op effect van interventies Walter Matthys Preventie en behandeling Wezenlijk verschillend? Voorbeeld: Coping Power (Minder boos en opstandig) bij
Nadere informatieVoorstellen. Belangenverstrengeling. Indeling workshop
Workshop Durf te leren, om daarna te leren durven RCT en begeleide zelfhulp Christine van Boeijen Voorstellen Christine van Boeijen, psychiater GGNet Apeldoorn-Zutphen en plaatsvervangend opleider GGNet
Nadere informatieGGz in de huisartsenpraktijk. Christina Van der Feltz-Cornelis Symposium: Huisarts en POH GGz: samen sterker! Nieuwegein 22 januari 2015
GGz in de huisartsenpraktijk Christina Van der Feltz-Cornelis Symposium: Huisarts en POH GGz: samen sterker! Nieuwegein 22 januari 2015 MODEL BASISGGZ Model BasisGGz-Generalistische GGz-Specialistische
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie
Cognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 3 Cognitieve gedragstherapie Een effectieve psychotherapie In deze brochure kunt u lezen
Nadere informatieGedragsactivatie GGZ Noord-Holland-Noord
Gedragsactivatie GGZ Noord-Holland-Noord Wij zijn daar waar onze klant wil slagen 11 april 2019 Leadexpert netwerk depressie Remco Hartman Agenda Doelstellingen vanuit expert netwerk depressie Zorgstandaard-herkenning
Nadere informatieInternetbehandeling voor depressie bij MS: een pilotstudie
Internetbehandeling voor depressie bij MS: een pilotstudie Rosa Boeschoten, MSc promovendus/psycholoog Projectleden: Dr. P. van Oppen Prof. dr. J. Dekker Prof. dr. B. Uitdehaag Prof. dr. P. Cuijpers Prof.
Nadere informatieMarlies Peters. Workshop Vermoeidheid
Marlies Peters Workshop Vermoeidheid De ene vermoeidheid is de andere niet Deze vermoeidheid is er plotseling, niet gerelateerd aan geleverde inspanning De vermoeidheid wordt als (zeer) extreem ervaren
Nadere informatieSAMENVATTING Depressie en verzuim Voorspellers voor verzuim en werkhervatting hoofdstuk 2 hoofdstuk 3
Samenvatting SAMENVATTING SAMENVATTING Depressie en verzuim Ongeveer 15% van de Nederlandse bevolking krijgt eens in zijn of haar leven een depressie. Het hebben van een depressie beïnvloedt het leven
Nadere informatieAnke van den Beuken Straat Postcode Mail. De heer Jansen Kapittelweg EN Nijmegen. Horst,
Anke van den Beuken Straat Postcode Mail De heer Jansen Kapittelweg 33 6525 EN Nijmegen Horst, 13-1-2017 Betreft: terugkoppeling behandeling meneer D*****, 12-**-1988 Geachte Meneer Jansen, Met toestemming
Nadere informatieSaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH)
Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting In hoofdstuk 1 wordt de algemene introductie van dit proefschrift beschreven. De nadruk in dit proefschrift lag op patiënten met hoofd-halskanker (HHK) en
Nadere informatieWat zijn angststoornissen en hoe worden ze behandeld?
NEDERLANDSE SAMENVATTING INTRODUCTIE Het vertrekpunt van dit proefschrift was een probleem dat in de klinische praktijk veel voorkomt. Mensen die een angststoornis hebben gebruiken vaak antidepressiva.
Nadere informatiePatient met angststoornis(sen) Video - casus
Behandeling van angststoornissen in de eerstelijnszorg; effectiviteit en toepasbaarheid van Begeleide Zelfhulp Christine van Boeijen Symposium Geen paniek 2010 Voorstellen Christine van Boeijen, psychiater
Nadere informatieMaaike Nauta (UHD RuG / GZ Accare)
Blended behandelen van angststoornissen bij kinderen en jongeren Maaike Nauta (UHD RuG / GZ Accare) Leonie Kreuze (PhD RuG/ Accare) Gemma Kok (InterPsy) In samenwerking met: Accare (Groningen, Friesland,
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie
Cognitieve gedragstherapie Een succesvolle psychotherapie voor diverse emotionele stoornissen en problemen Afdeling Psychiatrie en Medische Psychologie Wat is Cognitieve Gedragstherapie? Cognitieve gedragstherapie
Nadere informatiee-exercise bij knie en heup artrose
e-exercise bij knie en heup artrose Ontwikkeling, evaluatie en implementatie Corelien Kloek (TiU, NIVEL, UMCU, HU) Daniël Bossen (HvA), Joost Dekker (VUmc), Dinny de Bakker (TiU, NIVEL), Cindy Veenhof
Nadere informatieKinderen met Internaliserende Problemen. The Effectiveness of Psychodynamic Play Group Therapy for Children. with Internalizing Problems.
Spelgroepbehandeling voor kinderen met internaliserende problemen De Effectiviteit van een Psychodynamische Spelgroepbehandeling bij Kinderen met Internaliserende Problemen. The Effectiveness of Psychodynamic
Nadere informatieVerbeteren van effectiviteit en efficiëntie van cognitieve gedragstherapie middels cliëntfeedback VGCt najaarsconferentie 2015
Verbeteren van effectiviteit en efficiëntie van cognitieve gedragstherapie middels cliëntfeedback VGCt najaarsconferentie 2015 Prof. dr. Marc Verbraak, klinisch psycholoog / cognitief-gedragstherapeut
Nadere informatieGedragsmatige activatie en antidepressiva voor (ernstige) depressie: een behandelstudie uit Iran
Gedragsmatige activatie en antidepressiva voor (ernstige) depressie: een behandelstudie uit Iran Marcus Huibers, Latif Moradveisi, Fritz Renner, Modabber Arasteh & Arnoud Arntz Department of Clinical Psychological
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nicotine en alcohol kunnen de placenta passeren en zo het risico op nadelige uitkomsten voor het ongeboren kind verhogen. Stoppen met roken en alcoholgebruik tijdens de zwangerschap lijkt vanzelfsprekend,
Nadere informatieWERKT DE WEBCARE INTERVENTIE?
WERKT DE WEBCARE INTERVENTIE? Onderwerp: Hoe lees ik een wetenschappelijk artikel? Marjolein Snaterse, docent/onderzoeker Faculteit Gezondheid, Hogeschool van Amsterdam TOCH MAAR WEER: EVIDENCE BASED PRACTICE
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur
Nadere informatieIndeling lezing. Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie minimale interventie
Indeling lezing Minimale interventie Christine van Boeijen Stoornissen Randomised Controlled Trial (RCT) Implementatie minimale interventie Minimale i interventie ti inhoudelijk Conclusie Nog 2 vragen
Nadere informatieMINDFULNESS EN ACT INTERVENTIES ALS E-HEALTH: EEN META-ANALYSE
MINDFULNESS EN ACT INTERVENTIES ALS E-HEALTH: EEN META-ANALYSE MARION SPIJKERMAN VGCT CONGRES, 13 NOVEMBER 2015 OVERZICHT Introductie Methode Resultaten Discussie Mindfulness en ACT interventies als ehealth:
Nadere informatieInterapy Online Psychotherapie 10 jaar Onderzoek & Praktijk. Bart Schrieken
Interapy Online Psychotherapie 10 jaar Onderzoek & Praktijk Bart Schrieken Presentatie Soorten e-mental health Onderzoek Voorbeelden praktijk Conclusies & aanbevelingen Online aanbod door GGZ in Nederland
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornis Cluster C
Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Deze folder geeft informatie over de diagnostiek en behandeling van cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Wat is een cluster C Persoonlijkheidsstoornis? Er bestaan verschillende
Nadere informatiePsychodynamische psychotherapie en paniekstoornis; een reactie op het redactioneel van Hebbrecht
Ingezonden Psychodynamische psychotherapie en paniekstoornis; een reactie op het redactioneel van Hebbrecht Hebbrecht stelt (Tijdschrift voor Psychiatrie, 40, 319-322) dat de psychoanalytische invalshoek
Nadere informatieDe behandeling van angststoornissen: hoe te handelen bij co-morbiditeit? Dr. Marleen Rijkeboer
De behandeling van angststoornissen: hoe te handelen bij co-morbiditeit? Dr. Marleen Rijkeboer Veel gehoorde uitspraken Bij co-morbiditeit zullen patiënten minder profiteren van de richtlijnbehandeling
Nadere informatieBehandeling informatie.
Behandeling informatie. Bij een wachttijd langer dan een maand wordt de mogelijkheid geboden om door te verwijzen naar een andere GBGGZ- aanbieder. Psychologenpraktijk NK heeft nauwe contacten met een
Nadere informatieNVAB-richtlijn blijkt effectief
NVAB-richtlijn blijkt effectief Nieuwenhuijsen onderzocht de kwaliteit van de sociaal-medische begeleiding door bedrijfsartsen van werknemers die verzuimen vanwege overspannenheid, burn-out, depressies
Nadere informatieValidatie van de Depressie lijst (DL) en de Geriatric Depression Scale (GDS-30) bij Verpleeghuisbewoners
Validatie van de Depressie lijst (DL) en de Geriatric Depression Scale (GDS-30) bij Verpleeghuisbewoners van Somatische en Psychogeriatrische Afdelingen Validation of the Depression List (DL) and the Geriatric
Nadere informatieMuziektherapie in de oncologie
Muziektherapie in de oncologie Wetenschap en praktijk combineren Tom Abrahams 26 mei 2015 Wat is muziektherapie? Een vorm van vaktherapie Ervaringsgericht Interventies binnen muzikale context Waar wordt
Nadere informatieAFT. Affect Fobie Therapie. Dorien Philipszoon & Anouk Turksma NPI, Amsterdam
AFT Affect Fobie Therapie Dorien Philipszoon & Anouk Turksma NPI, Amsterdam AFT Ontwikkeld door McCullough Pragmatische psychodynamische psychotherapie Integratie psychodynamische- en leertheorie AFT Boek:
Nadere informatiehet laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en
Samenvatting In de laatste 20 jaar is er veel onderzoek gedaan naar de psychosociale gevolgen van kanker. Een goede zaak want aandacht voor kanker, een ziekte waar iedereen in zijn of haar leven wel eens
Nadere informatieDepressie en angst bij de ziekte van Parkinson Rianne van Gool Verpleegkundig specialist
Depressie en angst bij de ziekte van Parkinson Rianne van Gool Verpleegkundig specialist Dopamine Ziekte van Parkinson: minder dopamine Dopamine is een signaalstof die de communicatie tussen hersencellen
Nadere informatieVoorspellers van terugval bij angststoornissen. Najaarsconferentie Vgct 8 november 2012 Willemijn Scholten
Voorspellers van terugval bij angststoornissen Najaarsconferentie Vgct 8 november 2012 Willemijn Scholten Achtergrond Angststoornissen zijn goed te behandelen Beloop op lange termijn chronisch of episodisch
Nadere informatieZwakbegaafdheid in de GGZ. Een explorerend onderzoek 1. Jannelien Wieland a,b & Frans Zitman c
Zwakbegaafdheid in de GGZ. Een explorerend onderzoek 1 Jannelien Wieland a,b & Frans Zitman c a Poli +, psychiatrie + verstandelijke beperking, Ir. Driessenstraat 94-G, 2312 KZ, Leiden b Cordaan, Postbus
Nadere informatieDia-Fit: blended-care CGT voor chronische vermoeidheid bij diabetes type 1
Dia-Fit: blended-care CGT voor chronische vermoeidheid bij diabetes type 1 Effecten en verklarende mechanismen Juliane Menting Nivel, Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg NKCV, Nederlands
Nadere informatieSAMENVATTING Veel voorkomende psychiatrische stoornissen zoals depressieve- en angststoornissen, ook wel common mental disorders genoemd (CMDs), hebben een hoge prevalentie en dragen substantieel bij aan
Nadere informatiePositieve Psychologie Interventies
Positieve Psychologie Interventies PPI bij patiënten met bipolaire stoornis in de euthyme fase Melissa Chrispijn AIOS psychiatrie KenBiS Klinisch Wetenschappelijke Vergadering 16 december 2016 Inhoud Achtergrond
Nadere informatiePsychofysiologische begeleiding zinvol bij SOLK. (Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijk Klachten)
Psychofysiologische begeleiding zinvol bij SOLK. (Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijk Klachten) Eveline Kempenaar Algemene Leden Vergadering VDV november 2012 In het nieuws! 1 Definitie SOLK Lichamelijke
Nadere informatieIedereen is anders: de invloed van persoonlijke factoren na hersenletsel Caroline van Heugten
Iedereen is anders: de invloed van persoonlijke factoren na hersenletsel Caroline van Heugten Geprikkeld brein 19 okt. 2016, Swalmen Dept P&N, MHeNS, FHML Dept NP&PP, FPN Kent u haar? Kent u haar? Marlou
Nadere informatieVeerkracht en PTSS-behandeling
Veerkracht en PTSS-behandeling Prof. Dr. Agnes van Minnen Angstpoli GGz Nijmegen Radboud Universiteit Nijmegen 29 mei 2008 COGIS-Symposium Trauma en Veerkracht Behandeling PTSS Wat is effectief? Meest
Nadere informatieClinical Staging en Vroege Interventie voor Borderline Persoonlijkheidsstoornis
Clinical Staging en Vroege Interventie voor Borderline Persoonlijkheidsstoornis Christel Hessels Symposium, 16 maart 2017 Persoonlijkheidsstoornissen gedurende de levensloop Borderline persoonlijkheidsstoornis
Nadere informatieIndividuele of Gezins CGT voor kinderen met angststoornissen. Denise Bodden, Universiteit Utrecht
Individuele of Gezins CGT voor kinderen met angststoornissen Denise Bodden, Universiteit Utrecht Waarom effectieve therapie nodig? meest voorkomende vorm van psychopathologie bij kinderen/adolescenten
Nadere informatieADHD bij volwassenen met een angststoornis
ADHD bij volwassenen met een angststoornis Impuls Symposium AD(H)D, een hype? (Differentiaal) Diagnostiek en Comorbiditeit woensdag 1 april 2009 Anke Roodbergen, psychiater i.o. De Jutters/PsyQ, Den Haag
Nadere informatieVerslaving en comorbiditeit
Verslaving en comorbiditeit Wat is de evidentie? Dr. E. Vedel, Jellinek, Arkin 18 november 2014 Comobiditeitis hot 1 Jellinek onderzoek comorbiditeit Verslaving & persoonlijkheid, 1997 Verslaving & ADHD,
Nadere informatieDe Relatie tussen Angst en Psychologische Inflexibiliteit. The Relationship between Anxiety and Psychological Inflexibility.
RELATIE ANGST EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1 De Relatie tussen Angst en Psychologische Inflexibiliteit The Relationship between Anxiety and Psychological Inflexibility Jos Kooy Eerste begeleider Tweede
Nadere informatieHet kan! Cognitieve gedragstherapie bij mensen met een verstandelijke beperking
Het kan! Cognitieve gedragstherapie bij mensen met een verstandelijke beperking VGCT najaarscongres, november 2015 Sonja Schaffner & Endang Siebert-Rizzi Vraag1: Wanneer spreek je van een verstandelijke
Nadere informatieOuderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit
1 Ouderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit Nicola G. de Vries Open Universiteit Nicola G. de Vries Studentnummer 838995001 S71332 Onderzoekspracticum scriptieplan
Nadere informatiePerseverative cognition: The impact of worry on health. Nederlandse samenvatting
Perseverative cognition: The impact of worry on health Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Perseveratieve cognitie: de invloed van piekeren op gezondheid Iedereen maakt zich wel eens zorgen.
Nadere informatieWat is psychisch lijden? Eindhoven, 7 Oktober 2016
Wat is psychisch lijden? Eindhoven, 7 Oktober 2016 Kijken vanuit verwondering Verwondering van epidemioloog: Kwetsbaarheid normaal Angst Depressie Verslaving Psychose 40% lifetime experience Wederkerigheid
Nadere informatieDiagnostiek- en behandelmogelijkheden van somatoforme stoornissen in de 2e en 3e lijns GGZ
Diagnostiek- en behandelmogelijkheden van somatoforme stoornissen in de 2e en 3e lijns GGZ Dr. Martina Bühring psychiater / medisch manager Altrecht Psychosomatiek Inhoud lezing Luisteren naar de patiënt,
Nadere informatieUniversity of Groningen. Social phobia and personality disorders van Velzen, C.J.M.
University of Groningen Social phobia and personality disorders van Velzen, C.J.M. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please
Nadere informatie