Het aanbestedingsrecht ontwikkelt zich in hoog

Transcriptie

1 OVERHEIDSAANBEST E D I N G Rechtspraak Aanbestedingsrecht in beweging: een overzicht van enkele recente ontwikkelingen prof. mr. J.M. Hebly en mr. F.G. Wilman Het aanbestedingsrecht ontwikkelt zich in hoog tempo. Voor de aanbestedingspraktijk heeft dit de nodige gevolgen. In deze bijdrage wordt een aantal recente ontwikkelingen besproken. Inleiding Het aanbestedingsrecht heeft zich de afgelopen jaren in een groeiende belangstelling mogen verheugen. Zowel de Europese als de Nederlandse wetgever is met nieuwe wetsvoorstellen gekomen. Een toenemend aantal zaken wordt aan de rechter voorgelegd en ook de Europese Commissie lijkt haar toezicht op de naleving van de aanbestedingsrichtlijnen te hebben geïntensiveerd. Dit heeft geleid tot tal van nieuwe ontwikkelingen, die vaak tot de nodige discussie en rechtsonzekerheid hebben geleid. Dit artikel tracht een aantal van deze ontwikkelingen in beeld te brengen. Hoewel de nadruk ligt op jurisprudentiële ontwikkelingen, wordt waar nodig ook aandacht besteed aan (nieuwe) wetgeving, inbreukprocedures, Commissiemededelingen, juridische literatuur en dergelijke. Dientengevolge is het aantal onderwerpen dat in dit overzicht wordt besproken beperkt. 1 Eerst wordt het inbesteden besproken. Vervolgens staat het transparantiebeginsel centraal; eerst in het kader van de publicatieplicht, daarna ten aanzien van de gunningscriteria. Tot slot wordt ingegaan op de ontwikkelingen in het kader van de Aanbestedingswet. In een latere bijdrage zullen wij ingaan op het onderwerp rechtsbescherming. Voor meer traditionele jurisprudentieoverzichten betreffende deze en andere onderwerpen wordt verwezen naar bijdragen elders. 2 Inbesteden Een vraag die de afgelopen jaren tot de nodige discussie heeft geleid is wanneer sprake is van inbesteden, ook wel (quasi) in-house opdrachten genoemd. Directe aanleiding is de uitspraak van het Hof van Justitie EG uit 1999 in de zaak Teckal. 3 Hierin werd overwogen dat zodra sprake is van een overeenkomst die is gesloten tussen een Prof. mr. J.M. Hebly en mr. F.G. Wilman zijn beiden advocaat bij Houthoff Buruma; J.M. Hebly is daarnaast bijzonder hoogleraar Bouwrecht aan de universiteit Leiden. territoriaal lichaam enerzijds en een daar rechtens van te onderscheiden persoon anderzijds, in beginsel een aanbestedingsplicht geldt. Hier voegde het HvJ EG aan toe: Dit zou slechts anders zijn wanneer het territoriale lichaam op de betrokken persoon toezicht uitoefent zoals op zijn eigen diensten en deze persoon tegelijkertijd het merendeel van zijn werkzaamheden verricht ten behoeve van het lichaam of de lichamen die hem beheersen. 4 Deze beide criteria kortweg het toezichtcriterium en het werkzaamhedencriterium staan bekend als de Teckal-criteria. In navolgende arresten heeft het HvJ EG deze criteria verder ingevuld. De meeste van deze arresten hebben betrekking op het toezichtcriterium. In het Stadt Halle-arrest 5 overwoog het HvJ EG dat de deelneming, ook al is het slechts voor minder dan de helft (in casu ging het om 24,1%) van een particuliere onderneming in het kapitaal van een vennootschap waarin ook de betrokken aanbestedende dienst deelneemt, hoe dan ook uitsluit dat aan het toezichtcriterium kan worden voldaan. In dat geval is dus geen sprake van inbesteding. Dit omdat, kort gezegd, een particuliere deelnemer geacht wordt andere belangen te behartigen en andere doelen na te streven dan 1 Voorts is geen strikte tijdsafbakening gehanteerd; afhankelijk van het onderwerp beslaat dit overzicht een periode beginnend rond 2000 en eindigend in het voorjaar van De nadruk ligt op meer recente ontwikkelingen. 2 Zie E.H. Pijnacker Hordijk, B.M.H.C. Le Haen-de Croon en B.J. van Dijk, Jurisprudentiekroniek Europees aanbestedingsrecht, delen 1 en 2, BR 2005 (11) p. 990 respectievelijk BR 2005 (12), p. 1073; I.J. van den Berge en E.K.S. Mollen, Kroniek aanbestedingsjurisprudentie 1 juli april 2005, deel 1 en Kroniek aanbestedingsjurisprudentie 1 juli juli 2005, deel 2, TA 2005 (4), p. 145 respectievelijk TA 2005 (5), p Zie ook J.W.A. Bergevoet en M.J.J.M. Essers, Kroniek aanbestedingsrecht , NTER 2006 (5/6), p HvJ EG 18 november 1999, zaak C-107/98 (Teckal). Dit arrest is, evenals de andere in dit artikel aangehaalde arresten van het HvJ EG en bijbehorende conclusies van advocaten-generaal, te vinden op 4 Het HvJ EG spreekt hier over territoriale lichamen. Niet valt in te zien waarom deze overweging niet van toepassing zou zijn op aanbestedende diensten in het algemeen. Dit blijkt ook uit latere arresten. 5 HvJ EG 11 januari 2005, zaak C-26/03 (Stadt Halle). NTER nummer 11 november

2 6 HvJ EG 21 juli 2005, zaak C-231/04 (Coname) en HvJ EG 6 april 2006, zaak C-410/04 (ANAV). 7 HvJ EG 10 november 2005, zaak C-29/04 (Mödling). 8 HvJ EG 13 oktober 2005, zaak C-458/03 (Parking Brixen). 9 De betrokken overheid stelde het algemene beleid vast, wees het werkkapitaal toe, zorgde voor de dekking van eventuele sociale lasten, onderzocht de bedrijfsresultaten en oefende het strategisch toezicht uit, waarbij de onderneming verzekerd was van de nodige zelfstandigheid, aldus het HvJ EG. 10 Kort gezegd: het betrokken vennootschapstype, het verruimde maatschappelijk doel, de verplichte openstelling op korte termijn voor ander kapitaal, de territoriale uitbreiding van de activiteiten en de aanzienlijke bevoegdheden van de raad van bestuur. 11 Zie over de publicatieplicht de volgende paragraaf. 12 Zie Bulletin Quotidien Europe No. 9178, 25 april 2006, p. 13 en de conclusie van advocaat-generaal Stix-Hackl in zaak C-340/04 (Carbotermo). Zie ook A. Brown, The application of the EC Treaty to a services concession awarded by a public authority to a wholly owned subsidiary: Case C- 458/03, Parking Brixen, P.P.L.R (2), p. NA J.M. Hebly (ed.), European public procurement: legislative history of the classical Directive 2004/18/EC, Kluwer Law International, Chapter II section 2 (verschijnt najaar 2006). 14 Artikel 12 leden 2 en 3 van het wetsvoorstel Aanbestedingswet, TK , , nr. 2. Zie over dit wetsvoorstel verder de hieraan gewijde paragraaf in het onderstaande. 15 Zie de persberichten van de Commissie van 25 oktober 2004 en 14 januari 2005, IP/04/1294 respectievelijk IP/05/44, besproken door J.M. Hebly, J.E. Palm en L.A. Kröner-van Rappard, Overzicht EG-inbreukprocedures Aanbesteding 2004, TA 2006 (2), p. 64 respectievelijk Overzicht EG-inbreukprocedures Aanbesteding 2005, TA (nog niet gepubliceerd). 16 HvJ EG 11 mei 2006, zaak C340/04 (Carbotermo). 17 Dat een dergelijke openstelling, zelfs al is deze verplichtend vastgelegd, op zichzelf niet per definitie betekent dat niet kan worden voldaan aan het toezichtcriterium is ook de mening van advocaat-generaal Kokkot, 1 maart 2005, zaak C-458/03 (Parking Brixen). een overheidsinstelling. Bovendien zou gebruikmaking van de inbestedingsuitzondering in een dergelijk geval in strijd zijn met de vrije mededinging en het beginsel van gelijke behandeling. Voorts merkt het HvJ EG op dat de Teckal-regel een uitzondering betreft en derhalve strikt moet worden uitgelegd; degene die zich op deze uitzondering wil beroepen dient te bewijzen dat de uitzonderlijke omstandigheden die de afwijking rechtvaardigen, daadwerkelijk bestaan. Met betrekking tot particuliere deelname heeft het HvJ EG in navolgende arresten 6 bepaald dat een vennootschap die, althans ten dele, openstaat voor privé-kapitaal niet kan worden beschouwd als een interne constructie. Gebruik van het woord openstaan lijkt te impliceren dat zelfs indien sprake is van een potentiële particuliere deelname in de vennootschap, niet aan het toezichtcriterium kan worden voldaan. Verder is bepaald dat toepassing van kunstmatige constructies in verschillende fasen (zoals in-house-opdrachtverlening gecombineerd met een onmiddellijk daaropvolgende aandelenoverdracht) om via deze uitzondering een aanbestedingsplicht te ontlopen, uiteraard niet zijn toegestaan. 7 Het toezichtcriterium is verder verduidelijkt in de zaak Parking Brixen. 8 Bij de beoordeling of sprake is van toezicht alsof het een eigen dienst betreft moet rekening worden gehouden met alle relevante wetsbepalingen en omstandigheden. Het toezicht dient zodanig te zijn dat de betrokken overheidsinstantie de beslissingen van de vennootschap kan beïnvloeden, waarbij het moet gaan om een doorslaggevende invloed zowel op de strategische doelstellingen als op de belangrijke beslissingen. Hoewel de invloed van de overheid in de zaak Parking Brixen zeer aanzienlijk was, 9 was in casu niettemin geen sprake van inbesteding. Het HvJ EG baseerde dit oordeel op een vijftal specifieke omstandigheden. 10 Een doorslaggevende rol lijkt te hebben gespeeld dat de raad van bestuur van de vennootschap op basis van de statuten en het ondernemingsrecht over zeer ruime bevoegdheden beschikte. Verder geeft het HvJ EG in deze zaak expliciet aan dat de in-house-uitzondering in beginsel ook kan gelden voor overheidsopdrachten die niet onder de aanbestedingsrichtlijnen vallen, maar waarvoor op basis van het EG-Verdrag wel een publicatieplicht geldt. 11 Bovengenoemde rechtspraak heeft tot de nodige kritiek geleid, omdat deze onvoldoende duidelijk zou zijn, dan wel omdat de inbestedingsuitzondering te restrictief zou worden uitgelegd. 12 Hoewel bij de totstandkoming van de nieuwe aanbestedingsrichtlijnen hierover wel de nodige discussie heeft plaatsgevonden, 13 heeft noch de Europese noch de nationale wetgever het (vooralsnog) nodig c.q. wenselijk geacht om verdere duidelijkheid te verschaffen. In het wetsvoorstel voor de Nederlandse Aanbestedingswet wordt hiervoor overigens wel een aanknopingspunt geboden, door de Teckal-regel te codificeren en te bepalen dat terzake nadere regelgeving kan worden gegeven. 14 Voorts is over dit onderwerp een aantal procedures aanhangig bij het HvJ EG, waarmee op termijn meer helderheid zou kunnen worden verkregen. 15 Het recente Carbotermo-arrest 16 is wat dit betreft een stap in de goede richting. Ten aanzien van het toezichtcriterium wordt de bestaande jurisprudentie hierin bekrachtigd. Opmerkelijk is de nadruk die het HvJ EG (opnieuw) legt op de bevoegdheden van de raad van bestuur en het al dan niet aanwezig zijn van een bijzondere controlebevoegdheid of bijzonder stemrecht van de overheid. Ook wordt overwogen dat de toepassing van een holdingstructuur tot een verzwakking kan leiden van het eventuele toezicht van de overheidsinstelling via haar deelneming in het kapitaal. Voor het eerst gaat het HvJ EG ook in op het tweede Teckal-criterium, het verrichten van het merendeel van de werkzaamheden door de onderneming ten behoeve van de betreffende overheidsinstelling. Hieraan is enkel voldaan wanneer de activiteit van deze onderneming zich hoofdzakelijk toespitst op de betrokken overheid en elke andere activiteit marginaal is. Hierbij dienen alle, zowel kwalitatieve als kwantitatieve, omstandigheden te worden betrokken. De beslissende omzet is die welke de betrokken onderneming behaalt krachtens gunningsbesluiten van het toezichthoudend lichaam, met inbegrip van de omzet die bij de uitvoering van dergelijke besluiten voortvloeit uit het verrichten van werkzaamheden voor gebruikers. Wie de onderneming vergoedt de overheid of (bijvoorbeeld in het geval van een concessie) derden of op welk grondgebied de werkzaamheden worden verricht, is niet relevant. Opmerkelijk is dat in deze uitspraak niet wordt ingegaan op het feit dat de betrokken onderneming, krachtens haar statuten, openstond voor particulier kapitaal (zij het tot een maximum van 10%). Kennelijk kan uit de arresten Coname, ANAV en Parking Brixen dus niet worden afgeleid dat alleen al een potentiële private deelname per definitie in de weg staat aan een beroep op de inbestedingsuitzondering. 17 Voorts is van belang de overweging van het HvJ EG dat indien meerdere overheidsinstellingen een onderneming controleren, aan 242 NTER nummer 11 november 2006

3 het werkzaamhedencriterium wordt voldaan wanneer de werkzaamheden worden verricht ten behoeve van al deze instellingen tezamen (en dus niet enkel ten behoeve van één bepaalde instelling). Hiermee biedt het HvJ EG duidelijk ruimte voor collectief inbesteden, dat wil zeggen het via inbesteding verstrekken van één of meer overheidsopdrachten aan een vennootschap die valt onder het toezicht van meerdere aanbestedende diensten gezamenlijk. Hoewel de vraag hoe dit toezicht in het licht van de strenge eisen van het HvJ EG in zo n geval zou moeten worden vormgegeven vooralsnog onbeantwoord blijft, biedt deze overweging een belangrijk aanknopingspunt voor de praktijk. Voor dienstenopdrachten zou overigens in situaties waarin een beroep op inbesteding desondanks niet opgaat, inroeping van artikel 17 van het Besluit aanbestedingsregels voor overheidsopdrachten ( Bao ) 18 opdrachtverlening van de ene aanbestedende dienst aan de andere een andere mogelijkheid zijn. Publicatieplicht Een ander onderwerp dat sinds een aantal jaren uitgebreid in de aandacht staat, is de alles aanbesteden -campagne 19 van de Europese Commissie. In essentie gaat het hierbij om de vraag welke verplichtingen van toepassing zijn op overheidsopdrachten die niet of niet volledig onder de aanbestedingsrichtlijnen vallen. Voorbeelden van dergelijke opdrachten zijn met name dienstenconcessies, zogenaamde 2B-diensten 20 en opdrachten met een waarde beneden de toepasselijke drempelwaarde. Verder valt te denken aan uitgezonderde opdrachten, perceelsopdrachten en opdrachten ingevolge onderhandelingsprocedures. De Commissie heeft zich in 2003 op het standpunt gesteld dat zulke opdrachten krachtens het EG-Verdrag op enigerlei wijze vooraf dienen te worden gepubliceerd. 21 Deze verplichting wordt ook wel de publicatieplicht genoemd. De Commissie baseert haar zienswijze primair op drie arresten die alle betrekking hadden op overheidsopdrachten die niet (volledig) onder de richtlijnen vallen. In Unitron Scandinavia 22 heeft het HvJ EG overwogen dat het beginsel van nondiscriminatie naar nationaliteit, als vastgelegd in het EG-Verdrag, niet eng mag worden uitgelegd en onder meer tot transparantie verplicht. Zo n verplichting tot transparantie houdt in, zo vervolgt het HvJ EG in Telaustria, 23 dat elke potentiële inschrijver een passende mate van openbaarheid wordt gegarandeerd. Hierdoor wordt de betreffende markt (in casu ging het om diensten) voor mededinging geopend en kunnen de aanbestedingsprocedures op onpartijdigheid worden getoetst. Het maakt daarbij niet uit dat een overheidsopdracht van de werkingssfeer van de richtlijnen is uitgesloten; de fundamentele regels van het EG-Verdrag in het algemeen en het verbod van discriminatie naar nationaliteit in het bijzonder moeten in acht worden genomen. Tot slot heeft het HvJ EG in Vestergaard 24 geëxpliciteerd dat ook voor opdrachten waarop de bijzondere en strengere procedures van de richtlijnen niet van toepassing zijn vanwege de geringe waarde ervan, de fundamentele beginselen van het EG-Verdrag gelden. Over de vraag of in zulke situaties ook een publicatieplicht à la Telaustria geldt, heeft het HvJ EG zich in deze zaak niet uitgelaten. Het uitgangspunt dat de algemene beginselen van het EG-Verdrag geëerbiedigd moeten worden bij het plaatsen van alle overheidsopdrachten, is vervolgens vastgelegd in overweging 2 van de considerans van de (nieuwe) aanbestedingsrichtlijn 2004/18/EG. De Commissie heeft inmiddels in diverse procedures aangevoerd dat de publicatieplicht zou zijn geschonden. 25 Voorzover de overheidsopdracht een dienstenconcessie met een (zeer) aanzienlijke waarde betrof, is deze zienswijze diverse keren door het HvJ EG bevestigd. 26 Volgens het HvJ EG is het in beginsel aan de aanbestedende dienst om in een concreet geval een nadere invulling te geven aan deze verplichting. Deze invulling kan vervolgens worden getoetst door de bevoegde rechter. In ieder geval zal een oproep tot mededinging niet geheel achterwege mogen blijven en dient alle relevante informatie ter beschikking van geïnteresseerden te worden gesteld, aldus het HvJ EG. Met betrekking tot andere opdrachten die niet onder het regime van de richtlijnen vallen, is momenteel echter nog geen Europese jurisprudentie voorhanden. 27 Met name voor opdrachten met een waarde beneden de drempelwaarde is ons inziens goed voorstelbaar dat slechts een beperkte of zelfs helemaal geen publicatieplicht geldt; niet alleen lijkt de term passende mate van openbaarheid hiervoor ruimte te laten, ook de verwijzing in het arrest Coname naar de bijzondere omstandigheden zoals de zeer geringe economische betekenis op basis waarvan mag worden aangenomen dat ondernemingen in andere lidstaten niet geïnteresseerd zijn in de betreffende opdracht, kan dienen als aangrijpingspunt voor deze opvatting. 28 Indien de economische betekenis van de opdracht voldoende gering is, kan immers worden betoogd dat de communautaire dimensie ontbreekt, waardoor het EG-Verdrag buiten beschouwing kan blijven. 29 Opvallend is het beperkte aantal uitspraken van de Nederlandse rechter over dit onderwerp. En waar de rechter zich over een mogelijke publicatieplicht heeft gebogen, lijkt deze hiermee bovendien (vooralsnog) niet goed uit de voeten te kunnen: in een tweetal oudere uitspraken 30 oordeelde de rechter dat, omdat de drempelwaarde 18 Besluit van 16 juli 2005, houdende regels betreffende de procedures voor het gunnen van overheidsopdrachten voor werken, leveringen en diensten, Staatsblad 2005, M.O. Meulebelt, Alles aanbesteden!, in: Aan Wil besteed, 2003, p Dat wil zeggen de diensten die zijn opgenomen in Bijlage 2B bij het Bao en waarvoor slechts beperkte procedurele verplichtingen gelden. 21 Zie C. Judmaier, Tendernieuwsbrief 2003 (7), p. 4. Zie ook Europese Commissie, Groenboek over PPS en het Gemeenschapsrecht inzake overheidsopdrachten en concessieovereenkomsten, 30 juni 2004, COM(2004) 327 def. 22 HvJ EG 18 november 1999, zaak C-275/98 (Unitron Scandinavia). 23 HvJ EG 7 december 2000, zaak C-324/98 (Telaustria). 24 HvJ EG 3 december 2001, beschikking in zaak C-59/00 (Vestergaard). 25 Zie voetnoot 16. Ook in de ingebrekestelling van de Commissie inzake de kwestie Vathorst wordt aangevoerd dat onder de drempel een publicatieplicht geldt. Naar verluidt verzet de Nederlandse regering zich tegen deze opvatting. 26 Zie de arresten Coname, Parking Brixen, Mödling en ANAV, voetnoten 7, 8 en Al lijkt uit rechtsoverweging 62 van het HvJ EG arrest Commissie/Frankrijk, 20 oktober 2005, zaak C-264/03, te kunnen worden afgeleid dat opdrachten voor 2B-diensten enkel na enige vorm van mededinging mogen worden gegund. 28 Zie ook M. Straatman, F.G. Wilman en H.J. Albers, Nogmaals Co.Na.Me, BR 2006 (1), p Zie echter ook N. Saanen-Siebinga, Het (naderende) einde van de interne situatie, NTER 2005 (5/6) p Rechtbank Maastricht 23 juli 2003, zaak 81211/HA ZA (Provincie Limburg/Bergerode B.V.) en Voorzieningenrechter rechtbank Almelo 2 april 2004, NJF 2004/380 (Roden Staal B.V./ Twentse Schouwburg N.V.). Zie Van den Berge en Mollen, voetnoot 3. NTER nummer 11 november

4 niet werd overschreden, dus geen verdere verplichtingen aan de orde waren. In een meer recente zaak 31 concludeerde de voorzieningenrechter ons inziens terecht dat wél een publicatieplicht ( zekere bekendmakingseisen in de woorden van de rechter) aan de orde was. Opmerkelijk terughoudend was de rechter in deze zaak vervolgens bij de beoordeling van de nadere invulling die hieraan door de gemeente was gegeven, gelet op de waarde van de onderhavige opdracht: per jaar voor een dienstenconcessie voor een termijn van in beginsel 30 à 40 jaar. Naar het oordeel van de voorzieningenrechter was met de terinzagelegging in het stadhuis en publicatie van een bericht op de gemeentelijke internetsite een passende mate van transparantie betracht. Een en ander heeft geleid tot de nodige rechtsonzekerheid. Over dit onderwerp is de afgelopen jaren een aanzienlijk aantal bijdragen in de juridische literatuur verschenen, waarin de zienswijze van de Commissie over het algemeen kritisch wordt beoordeeld. 32 De Nederlandse wetgever lijkt zich vooralsnog te willen beperken tot de codificatie van de Telaustria-rechtspraak en de constatering dat momenteel onvoldoende helderheid bestaat. Een concrete oplossing wordt niet aangedragen. 33 Van meer betekenis voor de praktijk is de recente Interpretatieve Mededeling van de Commissie, 34 waarin de Commissie (met name) ten aanzien van opdrachten met een waarde beneden het toepasselijke drempelbedrag en 2B-diensten uiteenzet hoe zij de 31 Voorzieningenrechter rechtbank Utrecht 16 augustus 2005, zaak /KG ZA (Parkeergarage Zeist). 32 Zie o.m. P. Braun, A matter of principle(s) the treatment of contracts falling outside the scope of the European public procurement directives, P.P.L.R (1), p. 39; M.O. Meulebelt en E. Pijnacker Hordijk, A bridge too far why the European Commission s attempts to construct an obligation to tender outside the scope of the public procurement directives should be dismissed, P.P.L.R (3), p. 123; E.J. Stalenberg, De zaak Co.Na. Me voorlopig eindpunt in een campagne van de Europese Commissie met als doelstelling: meer aanbesteden, BR 2005 (10), p. 882; I.J. van den Berge, De reikwijdte van het transparantiebeginsel bij de verlening van dienstenconcessies, NTER 2005 (10), p. 241; M. Straatman, De publicatieplicht uit hoofde van het EG Verdrag: het Coname-arrest, Vastgoedrecht 2005 (4), p. 106; B. Hessel, Europese transparantie ook onder de aanbestedingsdrempel, Gemeentestem 2005 (5), p Zie artikel 12 van het wetsvoorstel voor de Aanbestedingswet en bijbehorende Memorie van Toelichting, voetnoot 15. Zie over dit wetsvoorstel verder de hieraan gewijde paragraaf in het onderstaande. 34 Europese Commissie, Interpretative Communication on the Community law applicable to contract awards not or not fully subject to the provisions of the Public Procurement Directives, 23 juni 2006, IP/06/ Beschikbaar via 36 Bulletin Quotidien Europe No. 9200, 30 mei 2006, p. 9. Zie ook het gemeenschappelijk standpunt van Oostenrijk, Frankrijk en Duitsland, beschikbaar via Genoemde lidstaten menen dat de extensieve interpretatie van de Commissie niet zonder meer volgt uit de jurisprudentie van het HvJ EG, op gespannen voet staat met het subsidiariteitsbeginsel en ten minste voorafgaande consultatie of een keuze van de Europese wetgever behoeft. Ook zou de opstelling van de Commissie transactiekosten en bureaucratisering tot gevolg hebben, zonder dat hiervoor een (economische) noodzaak bestaat. 37 HvJ EG 18 oktober 2001, zaak C-19/00 (SIAC). jurisprudentie van het HvJ EG interpreteert. In dit licht suggereert de Commissie best practices. Aanbestedende diensten dienen, aan de hand van de specifieke omstandigheden van het geval, zelf te beoordelen of een opdracht in potentie van belang is voor aanbieders uit andere lidstaten. In de visie van de Commissie kan daarbij onder meer van belang zijn het onderwerp van de opdracht en de geraamde waarde ervan, evenals de sector waarop de opdracht betrekking heeft en de geografische plaats van uitvoering van de opdracht. Is de opdracht (mogelijk) relevant voor de Europese interne markt, dan zal de aanbesteder een medium moeten kiezen om de opdracht bekend te maken, dat in verhouding staat tot deze relevantie. De mededeling bevat voorts bepalingen over de wijze en inhoud van de bekendmaking, alsmede richtlijnen over hoe de aanbestedingsprocedure vervolgens dient te worden doorlopen (niet-discriminerende specificaties, gelijke behandeling, passende termijnen, transparantie, et cetera). Ten aanzien van andere opdrachten dan beide genoemde types, zoals met name opdrachten ingevolge de onderhandelingsprocedure, geeft de Commissie aan dat de uitzonderingen uit de richtlijnen in dit verband van overeenkomstige toepassing kunnen worden geacht. Met andere woorden, mits aan de in de richtlijnen vastgelegde voorwaarden is voldaan, bestaat hiervoor geen publicatieplicht. Opvallend is vooral wat níet in de Commissie Mededeling is opgenomen. Zo wordt niet vermeld dat in beginsel aan elke overheidsopdracht enige mate van bekendheid moet worden gegeven, voorzover de waarde ervan een zekere ondergrens (de minimis) overschrijdt. In een eerder concept voor de mededeling 35 had de Commissie nog voorgesteld een ondergrens te hanteren van (slechts) 10% van de toepasselijke drempelwaarde. Aangenomen mag worden dat de weerstand die dit concept heeft ondervonden van enkele lidstaten, 36 de Commissie ertoe heeft gebracht haar positie te matigen. Hoewel het eerdere Commissievoorstel het voordeel van een duidelijker gedetailleerder aanpak had, is dergelijke duidelijkheid die lidstaten en aanbestedende diensten zeer inperkt in hun mogelijkheden, op basis van een discutabele, extensieve interpretatie van de jurisprudentie van het HvJ EG ons inziens niet waar de aanbestedingspraktijk behoefte aan heeft. Wij juichen de gematigder opstelling van de Commissie dan ook toe. Overigens dient bedacht te worden dat de Commissie Mededeling uiteindelijk ook niet meer is dan dat: een mededeling van de Commissie, die noch de Europese noch de Nederlandse rechter bindt. Transparantie gunningscriteria Dat in een aanbestedingsprocedure ook ten aanzien van de te hanteren gunningscriteria transparantie moet worden betracht, zal niet verbazen. De vraag hoever deze verplichting precies gaat indien het gunningscriterium de economisch meest voordelige aanbieding is, heeft echter de afgelopen periode tot de nodige onzekerheid en vele gerechtelijke uitspraken geleid. De (oude) aanbestedingsrichtlijnen voor werken, diensten en leveringen bepalen slechts dat een aanbestedende dienst alle gunningscriteria moet vermelden die zij voornemens is te hanteren, zo mogelijk in afnemende volgorde van het belang dat eraan wordt gehecht. Met de inwerkingtreding van de nieuwe aanbestedingsrichtlijnen gelden inmiddels aangepaste regels (waarover meer in het onderstaande). De naar aanleiding van oud recht gewezen Europese uitspraken blijven ons inziens evenwel grotendeels relevant. In 2001 heeft het HvJ EG in het arrest SIAC 37 overwogen dat het transparantiebeginsel meebrengt dat de gunningscriteria in het 244 NTER nummer 11 november 2006

5 bestek of de aankondiging zodanig moeten zijn geformuleerd, dat alle redelijk geïnformeerde en normaal zorgvuldige inschrijvers in staat zijn deze criteria op dezelfde wijze te interpreteren. Bovendien moeten de criteria gedurende de gehele procedure op gelijke, objectieve en uniforme wijze worden uitgelegd en toegepast. In Universale Bau 38 wordt vervolgens gepreciseerd dat indien een aanbestedende dienst vooraf afwegingsregels heeft opgesteld, zij deze ook bekend moet maken. 39 A fortiori geldt dat de gunningscriteria tijdens de procedure niet mogen worden gewijzigd. 40 Elk risico van favoritisme en willekeur moet worden uitgesloten, zo blijkt uit Succhi di Frutta. 41 In dit arrest formuleert het HvJ EG daarom de volgende algemene regel: [Het transparantiebeginsel] impliceert dat alle voorwaarden en modaliteiten van de gunningsprocedure in het aanbestedingsbericht of in het bestek worden geformuleerd op een duidelijke, precieze en ondubbelzinnige wijze opdat, enerzijds, alle behoorlijk geïnformeerde en normaal oplettende inschrijvers de juiste draagwijdte kunnen begrijpen en zij deze op dezelfde manier interpreteren, en, anderzijds, de aanbestedende dienst in staat is om metterdaad na te gaan of de offertes van de inschrijvers beantwoorden aan de criteria welke op de betrokken opdracht van toepassing zijn. Gebruik van de ruime bewoording alle voorwaarden en modaliteiten van de gunningsprocedure geeft deze overweging in potentie een zeer ruime strekking. Deze wordt echter ingeperkt door het vervolg van de zin, waarin het doorslaggevende belang van het gelijkheidsbeginsel duidelijk naar voren komt. 42 Meer specifiek is het HvJ EG in een recenter arrest, 43 waarin de aanbestedende dienst ná het indienen van de offertes maar vóór het openen hiervan had besloten om nadere afwegingsregels te hanteren ter verfijning van een reeds bekendgemaakt puntensysteem. Volgens de Europese rechter is zulks toegestaan, mits het besluit: de vastgelegde gunningscriteria niet wijzigt; geen elementen bevat die, indien zij bij de voorbereiding van de offertes bij de inschrijvers bekend waren geweest, deze voorbereiding had kunnen beïnvloeden; en niet is genomen met inaanmerkingneming van elementen die discriminerend kunnen werken jegens een van de inschrijvers. Gelet op het casuïstische karakter van de Nederlandse jurisprudentie over dit onderwerp en de inwerkingtreding van de nieuwe richtlijnen, volstaan wij hier met een beknopte bespreking daarvan. In onze visie kan met name uit de zaken Cibatax en Alstrom 44 worden afgeleid dat de Nederlandse rechter geneigd is de (oude) richtlijn en bovengenoemde rechtspraak betrekkelijk beperkt uit te leggen. Het vermelden van het gunningscriterium 45 en de subgunningscriteria 46 is noodzakelijk, zo mogelijk in afnemende volgorde van belang. Het uitputtend bekendmaken van alle eventuele subsubcriteria 47 en (nadere) afwegingsregels 48 lijkt in de regel echter niet verplicht. Uit het Cibatax-arrest zou voorts kunnen worden afgeleid dat zelfs geen verplichting bestaat om bedoelde afwegingsregels bekend te maken, ook niet indien zij vooraf reeds door de aanbestedende dienst zijn opgesteld. Met Janssen en Orobio de Castro 49 zijn wij van mening dat dit, gelet op Universale Bau, een onjuiste opvatting is. De uitspraak van het Gerechtshof Leeuwarden inzake Welzorg 50 komt ons in dit opzicht juister voor. In deze zaak was een beoordelingsmatrix gedeponeerd bij een notaris, maar niet vooraf bekendgemaakt. Bovendien had de aanbestedende dienst niet alleen nagelaten wegingspercentages te noemen, maar ook anders dan in Cibatax en Alstom niet vermeld dat de subcriteria in afnemende volgorde van belang waren aangegeven. Hiermee voldeed de aanbesteding niet aan het transparantiebeginsel, aldus het Hof. Als gezegd bevatten de nieuwe aanbestedingsrichtlijnen een aangepast regime. Op grond van artikel 54 lid 2 Bao moet een aanbestedende dienst het relatieve gewicht van elk van de door hem gekozen criteria voor de bepaling van de economisch meest voordelige inschrijving specificeren. Dit gewicht kan worden uitgedrukt door middel van een marge met een passend verschil tussen minimum en maximum. Slechts bij wijze van uitzondering mogen de criteria in afnemende volgorde van belangrijkheid worden vermeld, zo blijkt uit lid 3. Naar verwachting komt bovenstaande regeling althans voor een aanzienlijk deel tegemoet aan de heersende onzekerheid met betrekking tot de vraag waartoe het transparantiebeginsel verplicht ten aanzien van de gunningscriteria. Onduidelijkheid zou bijvoorbeeld echter kunnen blijven bestaan over de vraag of onder de term criteria voor de bepaling van de economisch meest voordelige inschrijving ook eventuele subsubcriteria en (nadere) afwegingsregels moeten worden verstaan, en zo ja op welk moment deze informatie bekend moet worden gemaakt. 51 Bij het antwoord op dergelijke vragen zal toepassing van de algemene beginselen van gelijkheid en transparantie, als uitgelegd in bovengenoemde rechtspraak van het HvJ EG, uitsluitsel moeten geven. 38 HvJ EG 12 december 2002, zaak C-470/99 (Universale Bau). 39 In casu ging het om een bij de notaris gedeponeerde scoringsprocedure. De scoringsprocedure had overigens betrekking op afwegingsregels voor de selectiecriteria, in het kader van een niet-openbare procedure. Ons inziens moet worden aangenomen dat deze overweging ook onverkort geldt voor gunningscriteria. 40 HvJ EG 4 december 2003, zaak C-448/01 (Wienstrom). 41 HvJ EG 29 april 2004, zaak C-496/99P (Succhi di Frutta). 42 Overigens is aannemelijk dat ook de specifieke omstandigheden van het geval betaling vond plaats in de vorm van leveranties van fruit, waarbij de soort fruit gedurende de aanbesteding werd aangepast een rol hebben gespeeld bij de keuze van de bewoording. 43 HvJ EG 24 november 2005, zaak C-331/04 (ATI EAC). 44 Gerechtshof s-gravenhage 15 april 2004, BR 2004/136 en TA 2004/11 (Cibatax) respectievelijk Gerechtshof Amsterdam 7 juli 2005, zaak 05/892 (Alstom). Zie bijvoorbeeld ook Voorzieningenrechter rechtbank s-gravenhage 25 oktober 2005, zaak KG 05/1156 en de door Van den Berge en Mollen, voetnoot 3, genoemde jurisprudentie. 45 Namelijk de economisch meest voordelige aanbieding. 46 Bijvoorbeeld prijs, kwaliteit, leveringstermijn, etc. 47 Bijvoorbeeld de verdere onderverdeling van het subcriterium kwaliteit in plan van aanpak en het voorgestelde procesmodel. 48 Zoals wegingspercentages en scoringsmatrices. 49 Zie de noot van J.G.J. Janssen en D.C. Orobio de Castro bij het Cibataxarrest, BR 2004/ Gerechtshof Leeuwarden 2 maart 2005, BR 2005/142 en TA 2005/38 (Welzorg). 51 Zie over deze vragen ook M. Straatman, Het transparantiebeginsel bij Europese aanbestedingen: de stand van zaken, Vastgoedrecht 2005 (3), p. 69. NTER nummer 11 november

6 246 Aanbestedingswet Bij de bespreking van de onderwerpen in het bovenstaande is al enkele malen gerefereerd aan de thans in voorbereiding zijnde Aanbestedingswet. Als een belangrijke recente ontwikkeling verdient dit wetsvoorstel op deze plaats afzonderlijke aandacht. 52 De meest directe aanleiding voor het wetsvoorstel Aanbestedingswet is het rapport van de Parlementaire Enquêtecommissie Bouwnijverheid ( PEC ). 53 De PEC werd ingesteld naar aanleiding van geconstateerde onregelmatigheden in de bouw. In dit rapport werd de bestaande wet- en regelgeving, alsmede de wijze van geschilbeslechting, op het gebied van aanbesteden kritisch beoordeeld. De PEC constateert dat een lappendeken aan aanbestedingsreglementen bestaat, hetgeen versnippering tot gevolg heeft. Wat nodig is, is een coherent, wettelijk verankerd kader voor overheidsaanbestedingen. Hierop heeft het kabinet het Visiedocument aanbesteden opgesteld. 54 In dit document worden de hoofdlijnen van het toekomstige aanbestedingsbeleid geschetst. Het creëren van een helder en uniform juridisch kader wordt gezien als een belangrijke manier om tegemoet te komen aan de kritiek van de PEC. 55 Bovendien zal dit naar verwachting bijdragen aan het verbeteren van de naleving van de aanbestedingsregels. Dat het met deze naleving, afhankelijk van het betrokken type aanbestedende dienst, tamelijk dramatisch gesteld is, blijkt (ook) uit de Nalevingsmetingen Aanbesteden. 56 Ook andere aspecten, zoals Europese jurisprudentiële ontwikkelingen, beleid met betrekking tot integriteit, de proportionaliteit van selectiecriteria, vermindering van administratieve lasten en waarborgen van eerlijke mededinging, zijn in dit kader van belang, aldus het Visiedocument. De volgende stap was het opstellen van een nieuwe Aanbestedingswet. Het wetsontwerp is begin 2006 aan de Tweede Kamer aangeboden. 57 In wezen zijn de aanleiding voor en de (daaruit voortvloeiende) doelstellingen van het wetsontwerp dezelfde als welke reeds in het Visiedocument aan de orde zijn gesteld. Daarnaast wordt in de Memorie van Toelichting nog verwezen naar het faciliteren van 52 Een uitgebreide bespreking gaat het bestek van dit artikel echter te buiten. Zie hiervoor G.W.A. van de Meent, Een eerste kennismaking met de nieuwe Aanbestedingswet, TA 2006 (4), p Parlementaire Enquêtecommissie Bouwnijverheid, De bouw uit de schaduw, TK , , nrs. 5 en Visiedocument aanbesteden, TK , , nr Een dergelijke toezegging had het kabinet ook al gedaan in zijn directe reactie op het PEC-rapport. Het Visiedocument is een verdere uitwerking hiervan. TK , , nr Significant, Nalevingsmeting Aanbesteden Resultaten van een onderzoek naar de naleving van de aanbestedingsrichtlijnen, januari 2004 en Nalevingsmeting Aanbesteden Een onderzoek naar de naleving van de Europese aanbestedingsrichtlijnen in Nederland, december Zie ook TK , , nr Zie TK , , nrs. 2 en 3 voor het wetsvoorstel en de Memorie van Toelichting. 58 Besluit van 16 juli 2005, houdende regels betreffende de procedures voor het gunnen van opdrachten in de sectoren water- en energievoorziening, vervoer en postdiensten, Staatsblad 2005, Zie TK , , nr. 4 voor het advies van de Raad van State en het Nader Rapport. 60 NVvA, brief aan de leden van de Tweede Kamer, 16 juni 2006, beschikbaar via innovatief aanbesteden en de zorg of de bestaande wettelijke voorzieningen voldoende zijn om huidige en toekomstige Europees- en internationaalrechtelijke inzichten te vertalen naar de praktijk. Ten aanzien van deze behartenswaardige aandachtspunten en ambities zal weinig discussie bestaan. Discussie bestaat echter wél over de wijze waarop het kabinet deze doelen tracht te realiseren. Het huidige wetsvoorstel is zeer beknopt van opzet. Van de (slechts) 28 artikelen die het wetsvoorstel telt, is de helft gewijd aan begrips- (hoofdstuk 1) en overgangs- en slotbepalingen (hoofdstuk 6). De overige 14 artikelen zien op vastlegging van algemene beginselen (hoofdstuk 1 en 2), alsmede de implementatie en de waarborging van de goede uitvoering van Europese en internationale verplichtingen (hoofdstuk 4 respectievelijk hoofdstuk 5). Opvallend is het grote aantal delegatiebepalingen in deze drie hoofdstukken. Zo bepaalt artikel 12 kort gezegd dat aanbestedende diensten een passende mate van openbaarheid moeten betrachten (Telaustria-jurisprudentie), tenzij sprake is van bijzondere omstandigheden of objectieve rechtvaardigingsgronden (genoemd in het arrest Coname) of van een inbestedingssituatie (Teckal-arrest). Vervolgens wordt vermeld dat bij of krachtens algemene maatregel van bestuur ( amvb ) kan worden bepaald welke mate van openbaarheid voor welke gevallen passend is. Ook de Europese aanbestedingsrichtlijnen worden door middel van een amvb geïmplementeerd (artikel 17); hieruit volgt dat het Bao en het Besluit aanbestedingsregels speciale sectoren ( Bass ) 58 als een amvb onder deze bepaling worden gehangen. Hetzelfde geldt o.m. voor nadere voorschriften ter bevordering van gelijke behandeling van en concurrentie tussen ondernemers en van innovatie en transparantie. Voorschriften ter waarborging van een goed verloop en van de uniformiteit van de aanbestedingsprocedure, of ter vermindering van administratieve lasten kunnen bij ministeriële regeling worden gesteld (artikel 21). Ook kunnen op deze wijze grenzen worden gesteld aan de eisen, voorwaarden en criteria die in aanbestedingsprocedures gelden. Slechts op een paar punten wordt de wet enigszins specifiek. Artikel 19 geeft een regeling voor het gebruik van integriteitverklaringen. Uit artikel 22 volgt dat arbitrage in beginsel niet langer gebruikt kan worden voor de beslechting van aanbestedingsgeschillen, althans niet bij uitsluiting van de civiele rechter. Het definitieve afscheid van de Raad van Arbitrage als (standaard)beslechter van aanbestedingsgeschillen lijkt daarmee een feit. De Raad van State constateert dat de gekozen opzet, waarbij vele kapstokken voor delegatie zijn opgenomen, op gespannen voet staat met het primaat van de wetgever. De Raad adviseert derhalve de delegatiemogelijkheden te beperken en in het wetsvoorstel zelf de hoofdelementen van de aanbestedingsregels op te nemen. Hoewel deze kritiek heeft geleid tot het toevoegen van algemene beginselen in hoofdstuk 2 en 3, is ons inziens zeer de vraag of hiermee afdoende aan de kritiek van de Raad van State tegemoet is gekomen. 59 Daarenboven lijkt de beknopte opzet ook in schril contrast te staan met de door het kabinet zelf geformuleerde ambities. In hoeverre is sprake van een geheel nieuwe wettelijke systematiek, waar de aard van de huidige problemen volgens de Memorie van Toelichting bij het wetsvoorstel om vraagt? Evenals de Raad van State is de Nederlandse Vereniging voor Aanbestedingsrecht (NVvA) van mening dat geen sprake is van een nieuwe systematiek, zoals aanbevolen door de PEC. 60 Het hoge ambitieniveau is niet gerealiseerd. Bovendien laat het wetsontwerp naar de mening van de NVvA een onverantwoord grote ruimte niet ingevuld, waardoor mogelijk een patchworkdeken van amvb s en NTER nummer 11 november 2006

7 ministeriële regelingen zal ontstaan. Met andere woorden, het is ten zeerste de vraag of de door de PEC geconstateerde lappendeken met dit wetsvoorstel afdoende wordt ontrafeld. In wezen is de nieuwe Aanbestedingswet, evenals zijn voorganger, een raamwet. Hoewel dit nauwelijks een verrassing mag heten, 61 menen velen dat de praktijk hiermee niet geholpen is. 62 Wij onderschrijven bovenstaande kritiek ten aanzien van de gekozen structuur. Het wetsvoorstel biedt niet het beloofde heldere en uniforme kader. Daarnaast wordt, althans voor dit moment, onvoldoende tegemoetgekomen aan de onduidelijkheid en rechtsonzekerheid die in de praktijk leeft op tal van punten. De (non-)regeling ten aanzien van de passende mate van openbaarheid het neerleggen van enkele zeer algemeen geformuleerde beginselen zonder deze op enige wijze nader uit te werken is hiervan een sprekend voorbeeld. Reeds geruime tijd wordt er vanuit de praktijk en in de literatuur op aangedrongen om helderheid te creëren ten aanzien van opdrachten die niet (volledig) onder de aanbestedingsrichtlijnen vallen. 63 Het verweer van het kabinet dat terzake momenteel te veel onduidelijkheid bestaat, overtuigt niet. Te meer nu de langverwachte Commissie Mededeling terzake het licht heeft gezien (en deze inhoudelijk slechts beperkte verduidelijking biedt), 64 lijkt weinig reden te bestaan om niet nu regelgevend op te treden. Het is niet aannemelijk dat het HvJ EG in de bij haar aanhangige zaken in (veel) meer details uitspraak zal doen. Mocht dit anders blijken te zijn, dan moet het mogelijk zijn de regeling vlot aan te passen; dit is nu immers een van de voornaamste redenen die het kabinet aanvoert ter verdediging van zijn keuze voor de kapstok-benadering. Anderzijds verdient de aanpak van het kabinet op een aantal punten lof voor hetgeen de afgelopen jaren op aanbestedingsgebied is bewerkstelligd. Zo is de nodige nieuwe wet- en regelgeving totstandgekomen. 65 Ook mag worden verwacht dat de nadruk op professionalisering en voorlichting, 66 het ontwikkelen van de websites Aanbestedingskalender.nl en TenderNed en het verbeteren van intern toezicht 67 zijn vruchten zal gaan afwerpen. Voorts is het, juist vanwege het raamwerk-karakter van het wetsvoorstel, te vroeg om een definitief oordeel te vellen over de nieuwe Aanbestedingswet. Ervan uitgaande dat het kabinet in ieder geval op onderdelen gebruik zal willen maken van de voorziene delegatiebevoegdheden, zal veel afhangen van de kwaliteit van de jassen die uiteindelijk 68 aan de kapstokken worden gehangen. Dit alles neemt echter niet weg dat de eerste kennismaking met wat de kroon op het aanbestedingsrechtelijke werk van de afgelopen jaren zou moeten zijn, ons met een gevoel van teleurstelling achterlaat. Conclusie In het voorgaande zijn enkele specifieke aanbestedingsrechtelijke onderwerpen besproken. Waar de ontwikkelingen op het gebied van inbesteden vooral worden gedreven door uitspraken van het HvJ EG, speelt met name de Commissie een belangrijke rol ten aanzien van de publicatieplicht. De discussie rondom transparantie en gunningscriteria heeft daarentegen een sterke nationale component, getuige het grote aantal zaken dat op dit gebied aan de Nederlandse rechter is voorgelegd. De Nederlandse regering heeft zich op al deze drie onderwerpen tamelijk passief opgesteld. Mede hierdoor wordt de praktijk geconfronteerd met de nodige rechtsonzekerheid. Ook het nieuwe wetsvoorstel Aanbestedingswet brengt hierin (vooralsnog) geen verandering. Gezien de onder meer door het kabinet zelf gevoede hooggespannen verwachtingen ten aanzien van dit wetsvoorstel, is dit naar onze mening een gemiste kans. 61 Dit is in 2005 immers al met zoveel woorden door de Minister van EZ aangekondigd. TK , , nr Zie o.m. Van de Meent, voetnoot 53; M. Dukes, Wirwar in aanbesteding blijft, FD 29 juni 2006; J.M. Hebly, Aanbestedingswet leidt tot nieuwe lappendeken, FD 24 april Voor eerdere, gelijkluidende kritiek zie o.m. Bezorgdheid over ontwikkeling aanbestedingsbeleid, Cobouw 21 september 2005 en Politiek pakt aanbesteden niet op, FD 13 november Zie m.n. E.R. Manunza, Uitbreiding van de aanbestedingsplicht en ander nieuws in het nieuwe aanbestedingsbeleid, TA 2005 (3), p. 81, waarin terecht wordt opgemerkt dat de overheid niet kan volstaan met het afwachten van uitspraken van rechters of het bieden van voorlichting, maar keuzes moet maken. Zie ook voornoemde brief van de NVvA, voetnoot 61; E.R. Manunza, Aanbestedingsbeleid: de overheid moet nu keuzes maken, NJB 2005 (14), p. 739; Ondernemers mikken op aanscherping wetsvoorstel, FD 10 juni De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) verzet zich overigens nadrukkelijk tegen elke beknotting van de bestaande autonome bevoegdheden van de gemeenten op dit gebied. Zie de brief van de VNG van 22 oktober 2004, beschikbaar via en Aanbestedingsregels zijn verwarrend, FD 18 november Zie over deze mededeling de paragraaf gewijd aan de publicatieplicht in het bovenstaande. 65 Naast het Bao en Bass ook de nieuwe aanbestedingsreglementen voor werken ARW 2004 en Onder meer via het kenniscentrum van de Ministeries van EZ en VROM PIANOo (Professioneel en Innovatief Aanbesteden, Netwerk voor Overheidsopdrachtgevers), het kenniscentrum Europa decentraal en de projectdirectie Professioneel Inkopen en Aanbesteden (PIA). 67 O.a. door het uitbreiden van het rechtmatigheidsoordeel door accountants. Zie hierover S.C. Brackmann, De Gemeentelijke rekenkamer dwingt gemeenten tot aanbesteden, TA 2005 (2), p Mede gezien de recente politieke ontwikkelingen is het de vraag of het wetsvoorstel op korte termijn zal worden aangenomen. Dit geldt des te sterker voor de hierop gebaseerde gedelegeerde regelgeving. NTER nummer 11 november