24e jaargang nummer 4 december 2011

Transcriptie

1 STICHTING Vrienden van de Historie van de Vakbeweging Nieuwsbrief 24e jaargang nummer 4 december 2011 Vernieuwing VHV-website Digitaal geheugen van vakbeweging De website zal een ingrijpende verbouwing ondergaan. Het VHV-bestuur heeft besloten tot een nadrukkelijker aanwezigheid op internet, zodat het geheugen van de vakbeweging beter digitaal toegankelijk wordt gemaakt voor, naast actieve vakbondsleden, jongeren, studenten en journalisten. Dat is een onderdeel van het VHVbeleidsplan Wie het verleden niet kent, gaat de toekomst weerloos tegemoet dat begin 2009 is vastgesteld. De ombouw moet eind 2012 zijn afgerond. In dit nummer: pag 1-2 Digitaal geheugen van vakbeweging pag 3 Dwarsligger pag 4-5 Medezeggenschap bij DSM pag 6-7 Van Paleis van de arbeider naar wetenschappelijk bureau pag 7 In Memoriam Joop ter Horst pag 8 Literatuursignaleringen pag 9 Inventarisatie biedt inzicht in 150 jaar onderwijs pag 10 Wat vinden jongeren ervan? Leon Botter pag 11 Marktwerking openbaar vervoer geen succes pag 12 Vriendenwerver nummer 1: Janwillem Compaijen woordelijkheid over te dragen aan een werkgroep, waarvan de redactie van de Nieuwsbrief de kern vormt. Binnen de opzet van de nieuwe website blijft echter ruimte voor regionale VHV-werkgroepen en hun activiteiten als die van Groningen. Vakbondsmuseum De VHV is meer dan 25 jaar geleden begonnen met het conserveren van vakbondsgeschiedenis. Het hoofdstreven was de oprichting van een vakbondsmuseum, waarin vlaggen, vaandels en andere voorwerpen die vorm hebben gegeven aan de vakbondsgeschiedenis zouden worden tentoongesteld. Het museum is er gekomen, in De Burcht van Berlage, dankzij steun van FNV Bondgenoten en het Internatio - naal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG), maar moest onlangs ondanks alle inspanningen _ worden gesloten. Het VHV-bestuur heeft daarmee haar pretentie het verleden met het heden op een 1 aansprekende manier te verbinden niet opgegeven. Noch haar ambitie om belangstelling te wekken voor de vakbeweging bij tal van groepen die er relatief ver vanaf staan. Bijvoorbeeld door achtergronden te geven bij actuele (sociaaleconomische) discussies in de samenleving. De vernieuwde website moet daarin een actieve rol gaan vervullen. Dat betekent onder meer dat de uitstraling van de website verder moet reiken dan de ongeveer 800 Vrienden van de Vakbonds- Historie, verder ook dan de huidige (kader)leden van de vakbeweging. De uitstraling moet appelleren aan de beleving van werknemers, van allen die geïnteresseerd zijn in hoe zaken op sociaaleconomisch terrein zijn geworden, aan jongeren en studenten die daaraan een scriptie of andersoortige studie willen wijden. Ook wil de website een bron zijn voor journalisten die geïnteresseerd zijn in de historische achtergronden van een actueel De huidige website is enkele jaren geleden opgezet door enthousiaste VHV ers in Groningen als Ed van Eijbergen en Peter de Wekker. Tot op de dag van vandaag wordt hij door hen onderhouden. Nu het VHV-bestuur de ambitie heeft uitgesproken de website een meer centrale plaats te geven in zijn activiteiten is na overleg met de initiatiefnemers besloten de verantvervolg op pagina 2

2 Nieuwsbrief 24e jaargang nummer 4, december 2011 vervolg van pagina 1 sociaaleconomisch conflict. Naar verwachting zal ook het groeiend aantal stamboomonderzoekers binnen de website veel van hun gading tegen komen. Banden met vakbeweging aanhalen Dat betekent dat de indeling niet vanzelfsprekend uitgaat van de heilige huisjes die er ook binnen de vakbondsgeschiedenis bestaan, geen vanzelfsprekende bevestiging en rechtvaardiging biedt van de huidige rol van vakbonden en vakbondsfunctionarissen. Er worden achtergronden en inzichten aangereikt, die mogelijkerwijs tot begrip voor de actuele opstelling van de vakbeweging leiden. Uit de beleidsnotitie van 2009: De stichting VHV wil zich met name profileren als een organisatie die met 'beide benen' in de maatschappij van vandaag staat. De VHV wil de banden met de vakbeweging breed en zonder onderscheid naar identiteit en historische context aanhalen en verdiepen. De VHV wil de luis in de pels zijn van de vakbeweging van nu waar het betreft de aandacht voor de geschiedenis als bron voor hedendaags en toekomstig handelen. Samen met de vakbeweging wil de VHV initiatieven en activiteiten ontwikkelen die er op zijn gericht om de geschiedenis levend te houden. Als voorbeelden voor de nieuwe website gelden de website van het Nationaal Archief, dat zich opwerpt als het nationaal geheugen en die van de Koninklijke Bibliotheek met zijn digitaal archief van historische kranten. Daarin kan full tekst informatie worden gezocht over mensen en gebeurtenissen op meer dan 3 miljoen krantenpagina s. Het streven is erop gericht dat aantal tot 7 miljoen uit te breiden. Daartegenover steekt de VHV slechts bescheiden af, maar zelfs met bescheiden middelen kunnen op de digitale snelweg waardevolle resultaten worden geboekt. De VHV-website zal wat de aandachtsvelden betreft, verwant zijn met de websites van het IISG, het Katholiek Documentatie Centrum, het Historisch Documentatie Centrum voor het Nederlands Protestantisme (HDC), het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg (HSCL) en het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging (IIAV). De doelstellingen daarvan zijn meer wetenschappelijk en mede daardoor gericht op een ander publiek. De VHV-website zal daar waar mogelijk met deze instituten samenwerken. Voorlopig wordt de basis van de website gevormd door de publicaties van de VHV in de afgelopen 25 jaar. Uiteraard hoort daar de Nieuwsbrief bij, maar ook alle boeken en boekjes, zoals De vakbeweging jubileert, De geschiedenis van de cao, het boek Twee miljoen leden, waarin interviews zijn opgenomen met vakbondsvoorzitters. Eveneens wordt er aandacht besteed aan het vakbondsmateriaal dat de VHV in de eerste jaren van haar bestaan heeft verzameld. Voorlopig is het een wens ook de films en foto s die in de afgelopen decennia zijn vervaardigd in opdracht van de vakbeweging toegankelijk te maken. De kosten van het digitaliseren ervan zijn zodanig hoog, dat er eerst een sponsor voor moet worden gevonden. Instrument van contact De afgelopen maanden heeft de websitewerkgroep zich gebogen over een nadere uitwerking van de doelstelling van de website. Zo moet die niet alleen uitgroeien tot het digitale geheugen van de Nederlandse vakbeweging, het moet uiteraard ook een instrument van contact zijn van de VHV-organisatie met de actieve mensen en hun activiteiten in de regio en door het jaar heen. Een kalender van de landelijke en regionale activiteiten maakt daarom uiteraard onderdeel uit van de website. Daartoe aangewezen webredacteuren uit de regionale VHV-werkgroepen zullen daarom ook de bevoegdheid krijgen informatie te plaatsen. Tevens wil de website een discussieplatform zijn voor vakbondsaangelegenheden in het verleden en het heden. Een digitale Nieuwsbrief die aan de website wordt gekoppeld, kan de verbinding tussen de Vrienden van de Vakbondshistorie sneller leggen dan de huidige papieren Nieuwsbrief en hen daardoor ook actueler op de hoogte brengen van de verschillende ontwikkelingen. De vraag rijst daarmee of het nog zinvol is de huidige Nieuwsbrief als de website eenmaal stevig is verankerd, te handhaven. Het VHV-bestuur heeft hier voorlopig nog geen beslissing in genomen. Het hecht naast het belang van een goede website ook aan het onderhouden van schriftelijk contact met de vakbondsvrienden. Na een uitvraag van offertes bij enkele webbureaus is de keus gevallen op internetbureau RedKiwi, dat vestigingen heeft in Amsterdam en Rotterdam. In samenspraak met de werkgroep werken zij de denkbeelden over de nieuwe website verder uit. De planning is erop gericht op 1 mei 2012 een eerste livegang te hebben. De inhoud van de website zal dan nog bescheiden zijn. De rest van het jaar zal worden benut op de website verder te vullen, zodat die per 1 januari 2013 stevig op zijn benen zal staan. Een website is echter nooit af. Uiteraard moet hij actueel worden gehouden, maar hij moet ook aangevuld worden met zoals al aangegeven audiovisueel materiaal uit de rijke geschiedenis van de vakbeweging. Jeroen Sprenger 2

3 24e jaargang nummer 4, december 2011 Nieuwsbrief Dwarsligger Koninkrijk vol sloppen We weten inmiddels heel wat af van de arbeidsvoorwaarden en arbeidsomstandigheden van de arbeiders die zich bij de aanvang van de industrialisatie in vakbonden organiseerden. In één woord samengevat: beroerd. We kennen de verdere aanduidingen: kinderarbeid, veel te lage lonen om de voortdurend stijgende kosten van levensonderhoud te kunnen betalen, ongezonde en onveilige arbeidsomstandigheden, afbraak van het traditionele vakmanschap, werkdagen oplopend tot wel zestien uur per dag. Dezelfde personen die zich zo moedig inzetten voor lots - verbetering zullen veelal in de achterbuurten en in het vuil van de dorpen en steden in ons land hebben gewoond, die zo beeldend en in-levend beschreven zijn in de baanbrekende veelgeroemde studie Koninkrijk vol sloppen. Op een gegeven moment ruik je de stank van riolen, grachten en lichaamsgeuren. Auke van der Woud haalt in zijn boek meteen enkele heilige huisjes omver. Nederland was geen door en door burgerlijk land zoals de historicus Johan Huizinga altijd betoogde. Nederland was een zeer gesegregeerde standenmaatschappij, door het gepraat en geschrijf over de burger en het burgerlijke als nationale identiteit zijn we vergeten dat een groot deel van de bevolking niet de kennis, niet het taal-gebruik, niet het besef, niet de scholing, niet het geld, niet de juiste kleding, lichaamshouding, oogopslag, lichaamsgeur, en niet de noodzaak of uitdaging had om met een burger serieus over cultuur of maatschappij te kunnen praten. de komende honderd jaar als Vakbondsmuseum de roem van de vakbeweging levend zal houden. Maar wie neemt hem dit kwalijk? Een paar jaar geleden dacht iedereen dat... Harry Peer Van de Hollandse zindelijkheid, een andere door Huizinga geprezen nationale deugd blijft bij lezing van dit boek evenmin iets over. Van der Woud: Er valt niet aan te ontkomen: de goorheid in de grachten, sloppen en schamele woningen was fenomenaal. Het ligt voor de hand dat het gebrek aan hygiëne in deze vreselijke woon- en leefomstandigheden de gezondheid van mensen aantastte en de hieruit voortkomende epidemieën veel slachtoffers eisten. Auke van der Woud heeft met Koninkrijk vol sloppen een waardevolle aanvulling gegeven op onze kennis over sociale geschiedenis. Het is een rijke bron van informatie van vele facetten van het menselijk bestaan in de negentiende eeuw: over wonen, werken, gezondheid, het denken over de rol van de overheid en de vrije markt, internationale vergelijkingen, de aanpak van de mens - onterende toestanden, het aanhalen van uiteenlopende wetenschappelijke onderzoeken en van observaties van tijdgenoten, enz. De vele illustraties laten niets aan de verbeelding over. Op één punt heeft Van der Woud het echter zo gauw hij in de toekomst kijkt helaas mis. Dan gaat het om zijn uitspraak dat het door Berlage ontworpen gebouw van de Diamantbewerkersbond 3

4 Nieuwsbrief 24e jaargang nummer 4, december 2011 Limburg Medezeggenschap bij DSM Doing Something Meaningful, zo kenmerkte DSM-bestuursvoorzitter Feike Sijbesma de activiteiten van het concern (NRC, 23 februari 2011). Dat geldt in onderstaande terugblik over de periode evenzeer voor het werk van de medezeggenschappers van DSM Limburg. Vlak na de bevrijding van Zuid-Limburg werd op 23 september 1944 de Algemene Bond voor Werkers in het Mijnbedrijf (ABWM) opgericht in een gebouw van Staatsmijnen te Treebeek. Deze bond, vanaf 1968 ABW geheten, dankte zijn ontstaan aan de in de oorlog ontstane eenheidsgedachte: kolen zijn kolen, daarvoor had je blijkbaar katholieke, protestantse en rooie kool. Het was niet toevallig dat er in april 1945 door de toenmalige minister van Sociale Zaken én oud-directeur van de Staatsmijnen, Frans Wijffels, een adviescommissie werd gevormd voor de opbouw van een medezeggenschapstructuur gebaseerd op basis van publiekrechterlijke bedrijfsorganisatie. Deze commissie-rutten bracht al op 8 mei 1945 haar rapport uit. Op 18 juni daaropvolgend kwam bij Koninklijk Besluit het Mijnstatuut-1945 tot stand. Hiermee ontstond de eerste wettelijke regeling van personeelsvertegenwoordiging in ondernemingsraden. In 1946 werd deze van kracht voor de vier staatsmijnen en in 1947 voor de acht particuliere mijnen. Ordening als een piramide De medezeggenschap werd als volgt, bijna piramidaal, geordend. De Mijnindustrieraad (MIR) voor de bedrijfstak. Bestaande uit door vakbonden (6 arbeiders resp. 4 beambten), directies respectievelijk toezichthouders van staats- en particuliere mijnen (10) aangewezen leden. De minister van Economische Zaken benoemde de MIR-leden, inclusief voorzitter en secretaris. De ondernemingsraad met door bonden (6 arbeiders, 4 beambten), directie (3) en toezichthouder (2) benoemde leden. Eenheidsvertrouwensmannen (EVM ers), gekozen uit het personeel met een contactfunctie tussen afdelingschef en werkvloer. Ringen, gekozenen door EVM ers uit een bedrijfsonderdeel (4 arbeiders, 3 beambten) en een voorzitter aangewezen door de bedrijfsleiding. De or van de Nederlandse Staatsmijnen, de zetels Maurits, Emma, Wilhelmina en Hendrik omvattend, startte op 19 februari 1946 en was als zodanig de eerste or in Nederland. Deze or werd en wordt grosso modo gevormd door de grote twee en de kleine drie : de fracties van respectievelijk (thans) FNV, de Unie en die van ABW, CNV en VHP. Vaak een dynamisch driebandenspel: een grote heeft veelal de kleintjes nodig en omgekeerd. De organisatiegraad lag in de vijftiger en zestiger jaren rond 80 procent, thans is die ongeveer 45 procent. In de periode daalde steenkool als primaire energiebron van 75 naar 5 procent, als gevolg waarvan eind 1974 de laatste van de twaalf mijnen sloot. In de periode moesten werknemers de mijnen verlaten. Ruim de helft daarvan vond (al dan niet permanent) werk elders of keerde terug naar het buitenland, meer dan een derde ging met (vervroegd) pensioen of kreeg overbrugging respectievelijk plaatsing in een sociale werkplaats. Ongeveer werden geïntegreerd in het chemisch bedrijf van de Staatsmijnen: de mijnwerker werd procesoperator. De ondernemingsraad van de Staatsmijnen stelde in deze periode voor om commissies in te stellen bij de uitvoering van het sluitingproces, bestaande uit orleden, bedrijfsleiding en personeelsfunctionarissen. De or deed de begeleiding op bedrijfsniveau van het door de personeelsdirectie opgestelde sociaal plan, de ringen op die van afdelingsniveau en EVM ers op individueel niveau. Dat ging gepaard met een intensief scholingsprogramma voor ex-mijnwerkers. De overlegpiramide kreeg daarmee de contouren van een omvangrijk overlegnetwerk van monitoring, advisering en sociale innovatie. Van medespeler naar tegenspeler In de loop der tijd kwamen er diverse wijzigingen in de DSM-overlegpiramide. 1971: Recht van instemming, alsmede uitbreiding van het adviesrecht van de or : begin invoering van werkoverleg in alle bedrijfsonderdelen in Zuid-Limburg. 1974: Concern or Staatsmijnen wordt geïnstalleerd, met gekozen leden (met ongeveer 1/4 Limburgse or-leden). De or-leden worden voortaan door het personeel gekozen. Ringen gaan Raden van Overleg (RvO) heten, bestaande uit door het betrokken personeel gekozen leden en een door directie benoemde onderdeeldirecteur; met een intermediaire functie van EVM ers tussen werkoverleg en RvO. 1975: Ondernemingsraad N.V. Nederlandse Staatsmijnen wordt ondernemingsraad DSM Limburg B.V. 1976: Opheffing Mijnstatuut, MIR wordt in 1978 Commissie Extern Overleg DSM (CEOD), hoofdthema: arbeidsvoorwaarden en algemene beleidsaangelegenheden, samenge- 4

5 24e jaargang nummer 4, december 2011 Nieuwsbrief steld door directie (9) en vakbonden (9) met een neutrale voorzitter en secretaris. Or-leden van DSM LBV zijn plaatsvervanger voor iemand uit een vakbondsfractie. 1979: Centrale ondernemingsraad (COR) en or krijgen een gekozen werknemersvoorzitter. 1980: Noor Schutte wordt de eerste vrouw in or DSM LBV en later ook lid COR DSM NL. 1984: Marlie Hendriks is de jongste EVM er (23 jaar). Eenheidsvertrouwensman werd in het spraakgebruik eenheidsvertrouwensmedewerker. 1989: DSM wordt beursgenoteerde onderneming. 1997: Regeling Europees Overleg, een delegatie van locale medezeggenschapsorganen met de directeur van een grensoverschrijdende Business Group. De medezeggenschap evolueerde van medespeler in de vorm van meeweten en veranderen naar tegenspeler. Dat laatste kwam vooral tot uiting in het eerste negatief advies van de or in 1995 over uitbesteding van operationeel onderhoud en onderhoudsplanning. De medezeggenschapspiramide is in de loop der tijd omvangrijker geworden. Naast de zogeheten indirecte participatie, middels het vierluik: CEOD, or, RvO, EVM, is er vanaf het werkoverleg ingevoerd als vorm van directe participatie. Deze laatste heeft zich ook met de tijd ontwikkeld in de vorm van projecten, werkgroepen, targetsessies, implementatieoverleg, heiberaad, themacursussen, kantinebijeenkomst, shutdown-teams, plantcommissies, e-communities enz., al dan niet met inbreng van interne of externe deskundigen. De overlegpiramide werd een overlegnetwerk. Chemelot DSM schakelde eerst over van een mijnnaar een chemisch bedrijf en vervolgens van bulk- naar fijnchemie en daarmee naar nieuwe activiteiten. Dit ging gepaard met uitbesteding en de verkoop van oude activiteiten, zoals de petrochemie, rubbers en kunststoffen en aankoop van nieuwe activiteiten op het gebied van vitamines, antibiotica en biotechnologie. Daarnaast ontwikkelde DSM zich internationaal, in Amerika, Europa en recentelijk in China. Geleen als monosite van DSM werd een multisite, Chemelot geheten, met een Industrial Park en een Science Park. Als gevolg van de verkoop van die activiteiten die door DSM niet meer als kernactiviteit beschouwd werden, bleven circa ex- DSM ers op de locatie Geleen hetzelfde werk doen, maar voor een andere werkgever, zoals voor het Saoedische Sabic of het Duitse Lanxess. Deze recente transitieperiode overziend: 2002: Or Limburg LBV wordt Groepsondernemingsraad (GOR) Limburg LBV; Raden van Overleg worden een or. Een or belegt jaarlijks een bijeenkomst voor EVM ers. GOR en or-hoofdkantoor voorkomen outsourcing van het Communication Support Center. 2003: GOR stelt platforms in bestaande uit specialisten van diverse or en en een manager als referent: Sociale Aangelegenheden, Arbeidsomstandigheden en Milieu en later Manufacturing. Reorganisatie Copernicus tot 2006: aanpassing/herschikking productieen infrastructuur. 2004: Maart, protestmars van vakbonden, GOR en or en naar hoofdkantoor Heerlen, leidend tot de Convenanten Werk en Werkgelegenheid. 2007: Reorganisatie Pearl: tot 2011 verkoop van niet-kernactiviteiten wereldwijd met in totaal een omzet van circa 1.4 miljard (-) waarvan het zwaartepunt in Limburg ligt. 2008: Akkoord tussen COR en directie DSM NL over modernisering van het overleg. GOR LBV stelt kernteam in, bestaande uit zes vertegenwoordigers van or en. Kernteam voert overleg met de bestuurder, GOR als geheel evalueert periodiek de werkzaamheden van het kernteam. Niet-leden van een or, of EVM er, kunnen daarbij als klankbord worden ingeschakeld via de platforms of werkgroepen. COR/GOR voorkomt dat Arbodienst DSM in het kader van Pearl wordt uitbesteed. 2009: Op initiatief van COR DSM NL en GOR DSM LBV wordt een Mobiliteitscentrum voor loopbaanbegeleiding opgericht, met name voor regio s Limburg, Emmen en Zwolle. Oktober, op verzoek van de vakbonden opschorting van het formele interne overleg door COR, GOR en or en naar aanleiding van mislukte cao-besprekingen. 2010: Januari, blokkade Chemelot door personeelsleden, georganiseerd door FNV Bondgenoten en De Unie; COR/GOR bemiddelt tussen bonden en directie voor hervatting van (succesvol) cao-overleg over arbeidsvoorwaarden en pensioenafspraken. Instelling van Informeel Overleg Chemelot (IOC), bestaande uit twaalf or-vertegenwoordigers van op Chemelot gevestigde bedrijven, ter afstemming van gemeenschappelijke prioriteiten. 2011: Transitie taken GOR naar COR DSM Nederland respectievelijk naar de or en LBV, evenals naar IOC. Sinds 2005 vestigden zich 44 nieuwe bedrijven op Chemelot, waarvan 16 op het Bedrijvenpark en 28 op het Wetenschapspark met thans in totaal arbeidsplaatsen, extern ingehuurd personeel niet meegerekend. Daarvan behoren er ruim tot het DSM-personeel. In de periode bleef het aantal ondernemingsraden vrijwel gelijk, van elf in 2002 naar tien in 2011, maar daalde het aantal EVM ers van 700 naar ongeveer 200. Wat constant bleef was het hoge opkomstpercentage bij de or-verkiezingen: rond 75. Het overlegnetwerk functioneerde in deze recente periode als co-creator van sociale en technische verandering inzake opleiding, loopbaan, manufacturing, arbeid en milieu. Via het interne en externe overleg (COR/GOR/OR en CEOD) fungeerde deze tegenspeler anderzijds ook als contestant: de Mars op Heerlen en Blokkade Chemelot. In 1946 werd de ondernemingsraad Staatsmijnen ingesteld. Zijn opvolger, de GOR DSM LBV, heeft eind juni 2011 zijn laatste vergadering gehouden. Niet omdat de belangenbehartiging met pensioen gaat, maar omdat deze gemoderniseerd verder gaat. DSM: door solide medezeggenschap. Wout Buitelaar Hoogleraar-fellow bedrijfsorganisatie en arbeidsverhoudingen Amsterdam Business School/UvA. Deze tekst is een verkorte versie van een rede voor de Groepsondernemingsraad DSM Limburg B.V. te Urmond op 29 juni

6 Nieuwsbrief 24e jaargang nummer 4, december 2011 De Burcht van Berlage: Van Paleis van de arbeider naar wetenschappelijk bureau Op 4 juli 1899 wordt de eerste paal in de grond geslagen voor een gebouw voor de diamantbewerkersbond, de ANDB, en een jaar later, op 1 augustus 1900 wordt het in gebruik genomen: de Burcht van Berlage, het oudste vakbondsgebouw van Nederland. Ontworpen door Hendrik Petrus Berlage, met muurschilderingen van onder meer Richard Roland Holst. De leden noemden het hun Paleis. De monumentale trap verheft de bezoeker letterlijk. De bekroning van het gebouw met een enorme schitterende diamant van glas maakt duidelijk voor wie het gebouw ontworpen is. In 1911 wordt het veroveren van de 8-urige werkdag gevierd met de inrichting van de bestuurskamer. Na de Tweede Wereldoorlog, waarin tweeduizend Amsterdamse diamantbewerkers zijn vermoord, komt er een gedenkplaat in de hal. Oprichting Vakbondsmuseum Op 1 januari 1990 is de Stichting Nationaal Vakbondsmuseum (NVM) opgericht De eigenaar van het gebouw, de Industriebond FNV, droeg het gebouw over aan de stichting IISG (Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis). In dat stichtingsbestuur hadden, naast de Industriebond FNV en het IISG, ook de drie vakcentrales zitting. Op 1 mei 1991 werd het Vakbondsmuseum door de koningin officieel geopend. In 1996 werd het gebouw overgedragen aan de Stichting NVM. De grote vakbonden binnen de drie vakcentrales financierden de stichting. Deze situatie is tot 2008 gebleven. In 2002 werden er voldoende financiën geworven om de bondsraadzaal te reno - veren. In 2007 werd het besluit genomen om de hele Burcht te grondig te renoveren. Het museum werd opgeheven en de collectie werd overgedragen aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis. MHP, CNV en de werk - gevers trokken zich terug. De Burcht van Berlage kwam in handen van Vereniging Hendrick de Keyser. De FNV gaf hiermee de mogelijkheid om de broodnodige restauratie en onderhoud van het pand in goede handen. Hendrik de Keyser garandeerde dat een pand dat eenmaal in ons bezit is nimmer meer teloor gaat'. Deze woorden zijn meer dan waar gemaakt: het gebouw is in zijn prachtige oude glorie hersteld. De renovatie Bij een gebouw als de Burcht ging het niet alleen om bouwtekeningen en documenten. Of, zoals Op Hendrik de Keyser het omschrijft: We hebben het gebouw helemaal uitgepeld. Zo kun je veel historische details achterhalen. In een restauratie werk je van buiten naar binnen en van groot naar klein. Vereniging Hendrick de Keyser heeft gekozen om het casco te herstellen en de indeling zo veel mogelijk terug te brengen naar de oorspronkelijke. In een gebouw van Berlage zijn ook de detailleringen in het interieur onderdeel van het ontwerp. We hebben gekozen om elementen aan te helen, als we een deel hadden gevonden. Op deze manier hebben we bijna alle vloeren en wanden met hun beschilderingen en lambriseringen terug kunnen halen. Ook meubels en lampen voor zover ze er nog waren hebben we gerestaureerd. Maar als iets er helemaal niet meer is, kiezen we niet voor reconstructie". In 2010 is de grote restauratie van de Burcht voltooid. Op 1 oktober 2011 vond de officiële opening plaats. Stichting De Burcht huurt het pand van Hendrik de Keyser, de formele verantwoordelijkheid voor de Burcht ligt bij een bestuur dat is samengesteld uit drie vertegenwoordigers van de FNV. Directeur is FNV-beleidsmedewerker Ronald van der Krogt. Tijdens de restauratie zijn verschillende bijzondere vondsten gedaan. Ronald van der Krogt: Er zijn vier prachtige medaillons tevoorschijn gekomen. Die zinnebeelden in handgebaren de vier peilers van de vakbeweging van toen: zelfbewustzijn, offervaardigheid, eenheid en standvastigheid. Hij voegt er fijntjes aan toe: Die peilers zouden we ons in deze tijd eens van harte moeten nemen. Wetenschappelijk bureau Onlangs is in het gebouw het wetenschappelijk bureau van de FNV van start gegaan. De Burcht, wetenschappelijk bureau voor de vakbeweging zal zich voornamelijk richten op de strategische vragen rond arbeidsverhoudingen in Nederland. Wetenschappelijk directeur is prof. dr. Paul de Beer. Het bureau, dat onafhankelijk is, initieert zelf een onderzoeksvoorstel, een thema, als speerpunt. Ook bonden of derden van binnen de vakbeweging kunnen een voorstel aandragen. Het onderzoeksprogramma wordt voorgelegd aan de FNV-federatieraad, het parlement van de FNV waarin alle voorzitters van de 19 aangesloten bonden zitting hebben. Het bureau is zelf verantwoordelijk voor de publicaties en standpunten die het uitdraagt. 6

7 24e jaargang nummer 4, december 2011 Nieuwsbrief Henri Polak leerstoel In de Burcht is ook de Henri Polak leerstoel gevestigd, onafhankelijk van het wetenschappelijk bureau voor de vakbeweging. Dit bijzonder hoogleraarschap voor arbeidsverhoudingen is ingesteld door de drie vakcentrales: FNV, CNV en MHP. De leerstoel wordt bekleed door Paul de Beer. De betrokkenheid van CNV en MHP wordt op termijn overigens afgebouwd. Op de vraag hoe het kan dat De Beer zowel de leerstoel bekleedt als de functie van wetenschappelijk directeur zegt Van der Krogt: De Beer heeft twee functies, hij bekleedt die van directeur binnen de leerstoel. Zowel de leerstoel als het wetenschappelijk instituut zijn onafhankelijk. Om de kwaliteit van het onderzoek en de onafhankelijkheid te waarborgen is er een curatorium dat bestaat uit mensen uit de wetenschap, de vakbeweging en het bedrijfsleven. Het onderzoeksprogramma van de Henri Polak leerstoel is gericht op de gevolgen van een veranderende samenstelling van de bevolking, ten gevolge van migratie en vergrijzing, voor het draagvlak voor solidariteit, zowel informeel als formeel (via de verzorgingsstaat). Onderzocht wordt welke motieven, condities en omstandigheden al dan niet bevorderlijk zijn voor het in stand houden van solidariteit tussen en binnen verschillende bevolkingsgroepen. Het gaat hierbij in het bijzonder om (het gebrek aan) solidariteit tussen en binnen etnische groepen en tussen en binnen verschillende leeftijdsgroepen c.q. generaties. Toegankelijkheid de Burcht Het gebouw is te kwetsbaar om intensief commercieel te gebruiken. Bovendien is er niet genoeg geld voor bewaking en ander personeel. Van der Krogt: We verhuren zalen voor vergaderingen en bijeenkomsten. Je kunt bij ons je trouwfeest vieren. Maar verder is het gebouw niet zomaar voor het publiek toegankelijk. Er zijn op afspraak rondleidingen voor groepen. Verder is de Burcht af en toe open voor belangstellenden. Onder het kopje 'Nieuws' op de website staan data vermeld waarop de Burcht te bezichtigen is voor publiek. Annelies Klein Bennink In Memoriam - Joop ter Horst Betrokken, belezen en resultaatgericht Begin september is Joop ter Horst, FNV-bestuurder van het eerste uur, op 87-jarige leeftijd overleden. Na een typische naoorlogse vakbondsloopbaan is hij in 1973 toegetreden tot het NVV-verbondsbestuur, dat in 1976 met het NKVverbondsbestuur werd samengevoegd tot het bestuur van de Federatie Nederlandse Vakbeweging. Tot 1983, als hij de pensioengerechtigde leeftijd bereikt, blijft hij daarvan deel uitmaken. Joop ter Horst (Eelderwolde, 1924) behoort tot de talloze jongeren die na de Tweede Wereldoorlog hun maatschappelijke betrokkenheid bij de wederopbouw binnen de vakbeweging tot uitdrukking willen brengen. In 1946 krijgt hij, hij is dan net in dienst van een Gronings ziekenfonds, de kans om als eerste bediende in dienst te treden bij het NVV Bureau voor Arbeidsrecht in Groningen. Ook hier kan hij zijn ambities nog niet kwijt. De mogelijkheden voor verdere studie, waar hij op gehoopt had, blijken er niet te zijn. Nauwelijks een jaar later verkast hij daarom naar het kantoor van de Centrale Bond van Transportarbeiders in Rotterdam. Daar hebben ze een energiek persoon nodig. Een van zijn eerste klussen is het werven van leden onder de Rotterdamse taxichauffeurs. Dat gaat hem niet zo gemakkelijk af. Maar dan wordt hij door de ervaren Adri de Boon, die eind jaren zestig vicevoorzitter van het NVV zal worden, bij de hand genomen. Met zijn steun vindt hij snel zijn eigen weg binnen de vakbeweging. Als de Centrale Bond in 1955 als gevolg van de doorvoering van de bedrijfstakgewijze organisatie wordt opgedeeld, gaat stafmedewerker Ter Horst mee naar Mercurius, waar hij als bestuurder de functie van secretaris van de bedrijfsgroep Groothandel gaat vervullen. Vanaf 1964 wordt hij verantwoordelijk voor de banken verzekeringssector. Hij heeft daar door zijn afgewogen inzet voor de leden, breder, voor de werknemers, veel bereikt. Een voorbeeld daarvan is zijn optreden als in 1973 Delta Lloyd dreigt te worden overgenomen door een groot Engels verzekeringsbedrijf. Joop vindt dat je je niet tegen dergelijke ontwikkelingen moet verzetten, maar als vakbeweging zo goed mogelijke afspraken moet maken, ook met multinationale ondernemingen. Deze opstelling in de onderhandelingen leidt uiteindelijk tot een ook voor de werknemers succesvolle overeenkomst. In 1973 maakt Ter Horst de overstap naar het NVV-verbondsbestuur, waar hij de portefeuille Arbeidsmarktbeleid gaat vervullen. Daaraan zijn ook onderwerpen gekoppeld als de regionale economische ontwikkeling en het milieu. Een bijzonder element in zijn portefeuille is de relatie met de Vereniging van Dienstplichtig Militairen (VVDM). Als in 1976 de FNV van start gaat, werkt Ter Horst tot zijn pensionering op al deze terreinen. Ter Horst was met hart en ziel bij het werk van de vakbeweging betrokken, stond voor de maatschappelijke en sociale functie in de samenleving. Maar hij was ook resultaatgericht. Je kunt niet alles winnen. Vandaar zijn onvermoeibare inspanningen om het overleg gaande te houden. Joop ter Horst die zichzelf een zondagskind vond, zette na zijn actieve vakbondsloopbaan zijn brede belangstelling en belezenheid in voor uiteenlopende organisaties als de Commissie Vreemdelingenzaken, het Concertgebouw en de ANWB. Zij hebben er dankbaar gebruik van gemaakt. Henk Muller 7

8 Nieuwsbrief 24e jaargang nummer 4, december 2011 Literatuursignaleringen N.C.C. Vos, De rauwe wet van vraag en aanbod: arbeidsverhoudingen in de Twents-Gelderse textielindustrie 1945 tot 1949, 2011, ISBN (gratis als pdf via dare.uva.nl) De verzorgingsstaat wordt de laatste jaren steeds verder ontmanteld. Voorzieningen bij werkloosheid, ziekte en invaliditeit en de pensioenen worden uitgekleed. Het is daarom interessant te onderzoeken waarom dit sociale stelsel tijdens de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog is ingevoerd. De Twents-Gelderse textielindustrie biedt hiervoor een goede casestudy, omdat de fabrikanten daar destijds met grote tegenzin hebben meegewerkt aan het nieuwe sociale stelsel en aan het overlegmodel dat met de Stichting van de Arbeid gestalte kreeg. Nick Vos toont in deze gedetailleerde studie aan dat het traditionele beeld dat Nederland in de jaren 1945 tot 1949 een toonbeeld van sociale harmonie was, niet klopt: de sociale tegenstellingen werden op het scherp van de snede uitgevochten. De samenwerking van regering, ondernemers en vakbonden was er op gericht om te voorkomen dat de (textiel)arbeiders gebruik maakten van de schaarste op de arbeidsmarkt, de leus Nu is onze tijd gekomen in de praktijk brachten en daarbij ondernemers en politici aan de kant zouden schuiven. De textielfabrikanten hadden geen andere keus dan de concurrentie met producenten in lagelonenlanden zoals het voormalige Nederlands-Indië te ontwijken. Deze zou tot de vrijwel onmiddellijke ondergang van de bedrijfstak hebben geleid. Om andere markten te kunnen bedienen en niet vooral op loonkosten te moeten concurreren, was het noodzakelijk om nieuwe, technisch meer geavanceerde producten in de markt te zetten. Dit vergde andere arbeidsverhoudingen, een andere wijze van benaderen van het personeel, een andere interne organisatie van de productie. Een Twentse New Deal was te meer onvermijdelijk, omdat de arbeiders niet meer in de textielindustrie wilden werken vanwege de sociale ellende die zij tijdens de depressie van de jaren 30 en in de oorlogsjaren hadden moeten doorstaan. Om de arbeiders te bewegen het werk te hervatten en opnieuw een hoge productie te leveren was een socialer beleid een hoger loon, een pensioenvoorziening, een menselijker bejegening onontkoombaar. Hans Boot, Opstandig volk. Neergang en terugkeer van losse havenarbeid, Amsterdam, Solidariteit, 2011, 558 p. ISBN (gratis als pdf via dare.uva.nl) Eind negentiende eeuw eisten havenarbeiders de zekerheid van de vaste en de vrijheid van de losse arbeid. Vandaag hebben ze alle reden deze eis opnieuw te stellen. Want, stond de twintigste eeuw lange tijd in het teken van de terugdringing van de losse havenarbeid, de neoliberale flexibiliteit van de laatste 25 jaar heeft daaraan een einde gemaakt. Een proces dat de vakbeweging meer begeleidde dan bestreed. De losse arbeid die plichten zonder rechten bood, was een antwoord op de onregelmatige goederenstroom in het havenbedrijf en de fluctuaties in de aantallen benodigde arbeiders. Om die pieken en dalen te reguleren en de sociale rust te bewaken! kwamen de gezamenlijke ondernemers in de Amsterdamse haven al in 1917 tot een havenpool die op bestelling arbeiders leverde. Op het kruispunt van de vaste en losse arbeid vormden ze minstens de helft van het totale arbeidersbestand. Hans Boot zocht, via de geschiedenis van de opeenvolgende Amsterdamse pools, naar een verklaring voor de ontwikkeling van de losse havenarbeid. Hij volgde de vakbonden vanaf de arbeidsenquête in 1890 tot en met het jarenlange, juridisch gevecht van in 1998 ontslagen poolarbeiders met bestuurders van FNV Bondgenoten als werkgever. De aard van de havenarbeid kweekte volgens Boot een sociaal klimaat van solidariteit en strijdbaarheid, in het bijzonder bij de niet aan een specifiek bedrijf gebonden poolarbeiders. Ze vormden een vitale schakel in acties en stakingen. Martijn Roessingh en Perdiep Ramesar, Slaven in de polder: hoe sekswerkers, schoonmakers en seizoensarbeiders worden uitgebuit, Amsterdam, Atlas, 2011, 288 p. ISBN ,95 In februari 2007 rijdt de recherche de Porsche Cayenne van Saban B. klem. Het onderzoek naar deze Turkse pooier maakt duidelijk dat grootscheepse mensenhandel in Nederland nog steeds bestaat. En zijn bende is niet de enige: honderden Nederlandse meisjes belanden jaarlijks onder dwang in de prostitutie, en er zijn taaie Nigeriaanse, Hongaarse, Roemeense, Bulgaarse en Chinese netwerken. Prostitutie mag in Nederland dan sinds 2000 legaal zijn, de mensenhandel is daarmee bepaald niet verdwenen. Mensenhandel beperkt zich bovendien niet tot prostitutie. Aspergestekers, aardbeienplukkers, huishoudsters, koks, standwerkers, schoonmakers, au pairs: er duiken steeds nieuwe voorbeelden op van mannen en vrouwen die gedwongen werken in schrijnende omstandigheden. Jaarlijks worden zo n duizend slachtoffers geregistreerd, maar het werkelijke aantal is een veelvoud daarvan. Dit alles gebeurt in Nederland bij u om de hoek. Hoe kan dat? Frank de Jong verantwoordelijk voor collectievorming Nederland bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis 8

9 24e jaargang nummer 4, december 2011 Nieuwsbrief Inventarisatie biedt inzicht in 150 jaar onderwijs Historici maken voor hun werk gebruik van archieven en die zijn lang niet altijd mooi toegankelijk. Soms is een archief eerder een verzameling dozen met papier die zich slechts met veel doorzettingsvermogen laat ontsluiten. Maar soms is het ook anders. Dan is een archief een mooi geheel van toegankelijk opgeborgen stukken, die als het ware helpen de geschiedenis te schrijven. Eind september 2011 verscheen een prachtig werkboek, waarmee het archief van de Pro - testants-christelijke Onderwijsorgani satie (PCO) zeer toegankelijk is geworden. Het PCO-archief op zich is al bijzonder, want het reikt terug tot 1854 toen in protestants-christelijk Nederland een organisatie voor onderwijzers werd opgericht: de Vereeniging van Christelijke onderwijzers en Onderwijzeressen in Nederland en Overzeesche Bezittingen. Dat archief is nagenoeg compleet bewaard gebleven. Monnikenwerk De afgelopen jaren heeft Jouke Elzinga archivaris van het huidige CNV Onderwijs zich met veel doorzettingsvermogen door dat archief geworsteld en een prachtige inventarisatie gemaakt. Elzinga leverde zijn monnikenwerk af in een overzichtelijk boek van ongeveer 175 pagina s. De inventarisatie geeft mooi de ontwikkelingen van de protestantschristelijke onderwijsvakbeweging weer. Niet alleen een inventarisatie van documenten, die vanaf nu bij het Historisch Documentatie Centrum van de Vrije Universiteit in Amsterdam liggen opgeslagen, maar ook de bijzonderheden die daarmee gemoeid zijn. Het biedt inzicht in de items die de afgelopen 150 jaar speelden in het onderwijs. Onderzoekers en wetenschappers kunnen zeker hun voordeel doen met het archief. Er is nog maar betrekkelijk weinig laat staan wetenschappelijk gepubliceerd over de geschiedenis van de onderwijsvakbonden. Daar kan op basis van de gemaakte inventarisatie gemakkelijk verandering in komen. Zo kan inzicht worden gegeven in het ontstaan van onderwijsvakorganisaties in het midden van de 19e eeuw, die samenhing met de ingrijpende Grondwetswijziging van En in de rol die onderwijsgevenden speelden in de jarenlange strijd over de institutionele inrichting van ons onderwijsstelsel. Nu kan ook de rol worden belicht die de Vereeniging van Christelijke Onderwijzers en Onderwijzeressen in Nederland en de Overzeesche Gebiedsdelen, kortweg de Grote, in 1920 speelde bij de onderwijspacificatie, de gelijkberechtiging van bijzonder en openbaar onderwijs. Er kwam schot in de zaak toen een aantal hoofdbestuursleden zich boos meldden bij de minister van Onderwijs dat het nu maar eens af gelopen moest zijn met die ongelijkheid. Dat was op zich nog niet eens zo vreemd, want ook nu zijn er regelmatig directe contacten met de bewindslieden. Wel apart was dat twee hoofdbestuursleden zich tevens beklaagden bij koningin Wilhelmina. Dit soort verhalen zijn dankzij de toegankelijkheid van het archief gemakkelijk te reconstrueren. En ook toen waren kwalitatief goed onderwijs, een passend salaris en goede arbeidsvoorwaarden al zaken waar de protestants-christelijke onderwijsvakbeweging zich sterk voor maakte. Beroepsvereniging Ook treffend duidelijk blijkt uit de stukken dat de PCO tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw, totdat het zich aansloot bij het CNV, vooral een beroepsvereniging was. Mede als gevolg van de aansluiting en de daardoor groeiende contacten met andere, niet-onderwijsvakorganisaties en ook onder invloed van de ene na de andere bezuigingsgolf, kwam het accent meer en meer op het arbeidsvoorwaardenbeleid te liggen in plaats van op het beroep zelf. Het gevolg was dat de leden het zoetjes aan lieten afweten ledenverlies was het gevolg. Daarom werd een paar jaar geleden besloten terug te keren naar de beroepsinhoud een benadering die, als je naar de ledentallen kijkt, succesvol is. Uit de inventarisatie blijkt ook welke onderwerpen veel aandacht vroegen. Eén daarvan ging over het al dan niet voeren van acties en, als er acties gevoerd zouden worden, welk soort acties dat zouden zijn. Het ging in de praktijk van de PCO om de principiële vraag of het verantwoord was om als christen te staken. Nogal wat kaderleden waren tegen, want zij begrepen de Bijbel zo dat het opstaan tegen het over je gestelde gezag in strijd was met de Bijbel. Het debat was zelfs een onderwerp in het Journaal op tv. Het was ook niet niks, want de overheid werd gezien als het gezag van God op aarde, en die sprak je toen nog niet tegen, althans dat vonden sommige leden. De discussies waren dan ook heftig. Wie de inventarisatie van het PCO-archief zelf wil inzien, kan terecht bij CNV Onderwijs. Piet Hazenbosch 9

10 Nieuwsbrief 24e jaargang nummer 4, december 2011 De Vrienden van de Historie van de Vakbeweging (VHV) telt veel leden/donateurs die ooit jong waren en actief in vakbeweging of maatschappij. Veel van hen zijn dat overigens nog steeds. In de Nieuwsbrief blikken we meestal terug op bezigheden en acties uit vroeger tijden, zoals dat hoort bij een blad over vakbewegingshistorie. We zijn vaak nostalgisch bezig. In de komende nummers willen we eens kijken naar jongeren. We geven enkele jonge spraakmakers uit de vakbeweging of politiek het woord. We kijken naar hun situatie en hun organisaties. Wat leeft er onder hen die maatschappelijk betrokken en politiek actie zijn? Dit keer is het woord aan Leon Botter, voorzitter van de SP-jongerenorganisatie ROOD. Wat vinden jongeren ervan? Geef eens een omschrijving van je dagelijkse werkzaamheden. Dat kan van alles zijn. Van debatteren tot de straat op met een lokale ROOD-groep. Je ontkomt niet aan vergaderen, maar dat proberen we zo min mogelijk te doen. Niet lullen maar poetsen. Ik ben trouwens psycholoog van beroep en werk als behandelcoördinator in een Rotterdamse verslavingskliniek. Wat zijn je drijfveren om dit werk te doen? Het besef dat een andere wereld, een ander Nederland en een andere buurt mogelijk is. Als we een man naar de maan kunnen sturen, kunnen we ook een einde maken aan de ongelijkheid. Dat betekent dat er sociale strijd gevoerd moet worden. Bij ROOD beginnen we bij concrete problemen die bij jongeren spelen. Als je genoeg jongeren samenbrengt, kun je echt dingen veranderen. Wat zijn de belangrijkste activiteiten waar jouw jongerenorganisatie zich mee bezighoudt? We zijn vooral lokaal georganiseerd om te wortelen onder jongeren. Onze groepen houden zich bezig met de dingen waar jongeren zich mee bezig houden. De bezuinigingen van het kabinet raken jongeren hard. Zo worden er veel jongerencentra wegbezuinigd. Vervolgens staat rechts dan weer te klagen dat jongeren op straat hangen. Wij zijn bezig om te kijken in welke steden jongeren in opstand willen komen om wat van hun buurt te maken. Met welke andere spelers heb je te maken? Op welke manier werk je met elkaar samen? Vooral met 'gewone' jongeren. Als er medestanders zijn, zoeken we samenwerking. Nu zijn we bijvoorbeeld in overleg met mensen van de universiteit Delft om te kijken wat we kunnen doen W.A. Sprenger tegen de geplande fusie van de Zuid- Hollandse universiteiten. Je moet er niet aan denken dat we nu nog een soort InZuidHolland creëren. Wat zijn de specifieke kenmerken en belangen van de categorie jongeren waar je voor opkomt? Dat kan werkelijk van alles zijn. Iedereen die mee wil bouwen aan een sociale samenleving is onze bondgenoot. Hoe omschrijf je de jongerencultuur van tegenwoordig? Biedt dat aanknopingspunten voor belangenbehartiging? Veel jongeren zijn betrokken met hun leefomgeving en de wereld. De opkomst van internet en sociale media helpen je aan informatie. Ze houden alleen niet zo van saaie politiek: vergaderen, amendementen schrijven. Als je het goede onderwerp aansnijdt en jongeren actief mee laat doen, kun je veel bereiken. Ik zie dat niet als belangenbehartiging, jongeren moeten het gewoon zelf doen. Met een soort consumentenbond bereik je weinig, maar creëer je snel luie, ontevreden mensen. Niet zo gek, want aan de vergadertafel tellen vooral geld en macht. Wij willen juist dat jongeren ervaren dat je door mensen te organiseren macht organiseert en dingen kunt veranderen. Wanneer is de organisatie opgericht? Hoeveel leden hebben jullie? En zijn er sleutelfiguren van vroeger die je nog wel eens kunt aanschieten? ROOD is officieel in 2003 opgericht. We hebben leden, waarvan er zo'n 300 actief zijn. Als ik hulp of advies nodig heb dan staan SP ers altijd klaar. Of het nou Emile Roemer of Jan Marijnissen is, of de voorzitter van SP Groningen. We werken liever samen dan dat we een soort luis in de pels proberen te spelen. We zijn immers allemaal socialisten. Hoe sta je als organisatie tegenover de recente studentenacties? Heb je die ondersteund? We zijn erg actief onder studenten en hebben zelf ook een aantal acties en demonstraties georganiseerd. Wat ons betreft mag dat protest groter. Als je kijkt naar de Chileense studentenbeweging zie je dat je veel kan bereiken. We zijn er niet voor een bepaalde groep. We bestaan uit universitaire studenten, scholieren, mbo'ers, werkende jongeren. Heb je een eigen blad of website? We hebben een jongerenkrant, de Code ROOD en een website: Daarnaast hebben we een nieuwe campagnesite Wat neem je vanuit de geschiedenis van jouw partij mee voor je huidige werk en beschouw je als richtinggevend? Veel. Maar vooral dat het de moeite waard is om te strijden. Ik ben mondig en organiseer mijn collega's als het nodig is. Hoe kijk je aan tegen het recent gesloten pensioenakkoord? Experts zijn het er over eens dat de pensioenafbraak rampzalig uitpakt voor jongeren. Je betaalt nu verplicht voor je pensioen, maar het is nog maar de vraag of je het krijgt. We leveren het beste pensioenstelsel ter wereld in voor een pokerpensioen. Met dank aan de Partij van de Arbeid en de top van de vakbond. Rutte mag in zijn handjes knijpen met zulke ruimhartige politieke vrienden. 10

11 24e jaargang nummer 4, december 2011 Nieuwsbrief Marktwerking openbaar vervoer geen succes Op 29 oktober bogen de Vrienden van de Historie van de Vakbeweging zich in de Groninger Archieven over de aanbestedingen in het openbaar vervoer en de gevolgen voor de werknemers. Een fenomeen dat historische maar ook nog volop actuele aspecten kent. Ed van Eijbergen, bestuurder van FNV Bondgenoten in het openbaar vervoer en Reinder Hoekzema, oud bestuurder bij dezelfde bond, beschreven het proces dat in de jaren negentig begon en dat grote gevolgen had voor de werkzekerheid, arbeidsvoorwaarden en het plezier in het werk van de werknemers. Meer markt, minder overheid Na de Tweede Wereldoorlog speelde de vakbeweging een belangrijke rol in de wederopbouw, Nederland werd opnieuw ingericht. Instituten als de SER of de pbo s maar ook allerlei sociale wetten werden het zichtbare bewijs van de verbetering van de positie van de werknemers. De agenda werd mede door de vakbeweging bepaald. Van Eijbergen: Dat veranderde halverwege de jaren zeventig toen het kabinet-lubbers forse bezuinigingen doorvoerde onder meer op de overheidssalarissen en trendvolgers. Lubbers leek het sociaaleconomische model van Reagan en Thatcher te volgen: meer markt, minder overheid. Het leidde tot processen van privatiseringen bij overheidsbedrijven zoals de PTT, het op afstand zetten van bedrijven zoals de NS en de uitbesteding van overheidstaken in het openbaar vervoer. Volgens Van Eijbergen stond niet langer de kwaliteit van de arbeid centraal, maar de ideologie van de vrije markt. Noorden beet spits af Groningen en Drenthe beten in de jaren negentig het spits af voor het openbaar vervoer. Verantwoordelijk minister Jorritsma wilde geen personeelsparagraaf in de Wet personenvervoer. Van Eijbergen: Dat betekende dat personeel werd ontslagen en dan opnieuw bij de nieuwe eigenaar zou moeten solliciteren. Samen met CNV Bedrijvenbond ging FNV Bondgenoten in 1993 naar de rechter die de bonden in het gelijk stelde. Maar de nieuwe streekvervoerders bleken onbetrouwbare werkgevers die volgens Van Eijbergen hun goedkope aanbesteding alleen konden waarmaken als ze de cao niet naleefden. Hij noemt het voorbeeld van het Millennium Transport Internationaal. Wij waren bij MTI altijd welkom voor een kop koffie. Maar de cao Openbaar Vervoer uitvoeren, ho maar. Tweemaal werd er gestaakt en toen pas werden de roosters van de chauffeurs volgens de regels op papier gezet. Van Eijbergen somt tientallen voorbeelden op van werknemers die geen vakantietoeslag, woon-werkvergoedingen, onregelmatigheidsvergoedingen of betaalde vakantiedagen kregen. Hij kritiseert de rol van de politiek. De privatisering was een speeltje van Den Haag en onze eigen provinciale bestuurders. Die hebben nooit een cent betaald om de werknemers die schade opliepen schadeloos te stellen. Kostbaar De privatisering bleek in Groningen en Drenthe ook een dure zaak. De aanbestedingsprocedures kosten miljoenen euro s voor het schrijven van bestekken en het maken van offertes. Van Eijbergen: Commerciële bedrijven moeten winsten maken voor de aandeelhouders. Er werden dure salarissen betaald boven de Balkenende-norm. Allemaal geld dat niet voor het openbaar vervoer wordt gebruikt. Reindert Hoekzema benadrukt de menselijke gevolgen van de aanbestedingsprocessen. Materieel worden de mensen getroffen in hun lonen, toeslagen en arbeidstijden maar het werk wordt ook minder interessant en de onzekerheid neemt toe. Terugkijkend concludeert Van Eijbergen dat de politiek geen enkele rekening heeft gehouden met kwaliteit van de arbeid en situatie van mensen die er werkten. We hebben de personeelsparagraaf via de rechter overeind kunnen houden. Maar per bedrijf zijn er constant strubbelingen waar vooral de indirecte medewerkers (o.a. administratie en planning) het slachtoffer van worden. Zijn ideaal zijn nieuwe regionale ov-bedrijven waar de overheid weer een rol speelt en de continuïteit van de bedrijfsvoering is gegarandeerd. Reindert Hoekzema zet kritische kanttekeningen en meent dat de vakbonden het fenomeen van de aanbestedingen te licht hebben opgevat. Toen het al heel vroeg in het Noorden begon te spelen, werd het door de bestuurders van de bond nauwelijks serieus genomen. De kaderleden hier voelden zich in de steek gelaten. Op de vraag of er nog een weg terug is zegt hij: Het is bijna een illusie. Mijn hoop heb ik nu gevestigd op de politiek waarin zelfs Eerste Kamerleden van de VVD zich de vraag stellen of we wel goed hebben gedaan aan die grootschalige marktwerking in het openbaar vervoer. Overigens stonden ook het CDA en de PvdA destijds helemaal niet afwijzend tegen de marktwerking in deze sector. Kees van Kortenhof 11

12 Nieuwsbrief 24e jaargang nummer 4, december 2011 Vriendenwerver nummer 1: Janwillem Compaijen Aan het slot van onze vriendenbijeenkomst in Groningen op zaterdag 29 oktober heeft VHV-voorzitter Jaap van der Linden hem in het zonnetje gezet: Janwillem Compaijen die in drie jaar meer dan honderd vrienden voor de VHV heeft ingeschreven. Reden voor de redactie om hem te interviewen. Wie is Janwillem Compaijen? Ik ben 54, in 1986 afgestudeerd in geschiedenis, maar kon daarmee niet goed aan de bak komen. Verschillende banen gehad en vanaf 1990 als taxichauffeur in volcontinudienst. Dat beviel goed en ik werd in toenemende mate actief in de vakbond. Vanaf 1998 in de or. In 2005 in dienst gekomen van FNV Bondgenoten als taxiconsulent en vanaf 2008 als bestuurder. Colofon De Nieuwsbrief is een uitgave van de Stichting FNV-pers te Amsterdam, in opdracht van de VHV en verschijnt vier keer per jaar. 24ste jaargang nummer 4, december 2011 Redactie: Jaques van Gerwen Piet Hazenbosch Harry Peer Jeroen Sprenger Willem de Vrind (redactiesecretaris, tel ) Annelies Klein Bennink (eindredactie) Redactieadres: Adres Het Leiwerk 23 secretariaat: 3451 VH Vleuten Website: Vormgeving en druk: ISSN Jubels B.V. Amsterdam Ik sluit onder andere tien cao s af. Mijn werkplek is het regiokantoor in Groningen waar ongeveer 65 mensen werken waaronder 31 bestuurders, 14 mensen op de juridische afdeling, 14 op het secretariaat en 2 organisers. Ik woon sinds 1976 in Groningen. Wat is jouw motivatie als bestuurder? Het werk als bestuurder is zeer afwisselend. Vooral analyseren, contacten maken en onderhandelen. t Belangrijkste is om vanuit de leden te denken in de wetenschap dat zij van mij verwachten dat ik het overzicht en de kennis in huis heb. Ik ben meer van het actiemodel en de tegenstelling maar vind het een uitdaging bruggen te slaan en ruimte te zoeken in de tegenstellingen tussen bond en werkgevers. Hoe werf je zo veel mensen voor de VHV? Doe je dat ook voor de bond? Ik vind het voor beide niet moeilijk. Als niet-leden naar een door de vakbond georganiseerde bijeenkomst komen, is een kern van vakbondsbewustzijn aanwezig. Dan is het een kwestie van het de mensen zelf laten inzien dat samen organiseren via de vakbond de meeste kans op duurzaam succes biedt. Voor de VHV is het niet anders. Daarvoor benader ik mensen die interesse in de VHV tonen of die in de werkorganisatie van een vakbond werken. Onder bestuurders en adviseurs is een kern van een vakbondsverleden aanwezig. Dat er zoiets als een actieve VHV is, zijn de meesten zich niet bewust. Ik leg er de nadruk op dat het kwartaalblad van de VHV en de vriendenbijeenkomsten het licht werpen op publicaties waarover je in de gemiddelde krant weinig leest. Iedereen in de werkorganisatie kent De Burcht, velen zijn er geweest maar evengoed ontmoet ik veel collega s die de VHV niet kennen. En ik zet die dan even in het zonnetje. De kosten van het abonnement zijn nooit een probleem. Ik denk dat ik rond 50 mensen per jaar lid maak van de bond en 30 voor de VHV. Geschiedenis blijft jouw interesse houden? Ik heb er wat mee. Met de trends, de keuzes die mensen moeten maken. Om die reden vond ik de inzet van de VHV rond de website Vakbeweging in de 12 oorlog interessant. Dat waren ook nog prima bijeenkomsten in het IISG. Maak jij ook gebruik van websites, twitter en dergelijke? We hebben in Groningen een website van de bond die we zelf vullen. We hebben abonnees op een regionale nieuwsbrief, waarvan een derde die ook leest. Ook ben ik actief op twitter. Ik deel de achterban dan mee wat ik als vakbondsbestuurder doe, bijvoorbeeld de stappen in een cao-traject. De werkgevers lezen dat ook en daar speel ik op in. Ik twitter ook over onze gezamenlijke inzet als leden en werkorganisatie van FNV Bondgenoten. Daar komen veel reacties op. Tijdens de VHV bijeenkomst in Groningen werden filmopnamen gemaakt. Ben jij daarbij betrokken? Angie, mijn vriendin, maakt voor de VHVwerkgroep Groningen een filmitem. Daarin heb ik een dienende rol. Samen zijn we wel bezig met journalistieke video s over wat we als vakbond doen met bijvoorbeeld het grootschalig ontduiken van cao s bij de bouw van de energiecentrales in de Eemshaven. Nog tijd voor hobby s? Door de week is er de vakbond maar het weekeinde is voor mezelf. Ik lees dan graag de kranten van de voorbije week en Historisch Tijdschrift Groniek. Ik kijk vrijwel geen tv, dus ook geen actualiteitsrubrieken of journaal. Ik luister veel naar muziek. Ben een liefhebber van pop, dance en trance, Armin van Buuren en Tiësto. Verder Bob Dylan, Neil Young en West- Afrikaanse popmuziek uit de jaren 60 tot 80. Hoe kijk je tegen de toekomst aan? Voor de vakbond zie ik een verscherping van de tegenstellingen en de mensen onder aan de ladder krijgen het moeilijker. Europa zie ik als een bedreiging van opgebouwde arbeidsrechten. De VHV moet zich richten op thema s vanaf de voorgaande 25 jaar en meegaan met de tijd met dingen als een twitter-account en een eigen nieuwsbrief. Voor mezelf: doorgaan tot voorbij mijn pensioendatum. Willem de Vrind