Mobile learning pilots

Transcriptie

1 Mobile learning pilots Eindverslag 16 September 2009 SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 2 Inleiding... 3 WRTS Mobiel De Digitale School... 5 School buiten de muren ODS de Starter... 7 Ostrea Online Ostrea Lyceum... 9 Interactieve PDA / GPS-tochten met Mscape Fontys PTH Radiologie online Universitair Medisch Centrum Groningen Pilot gebruik E-reader - Leids Universitair Medisch Centrum Samenvatting en reflectie

3 Inleiding Mobile learning pilots Mobiele telefoons, smartphones, PDA s en mini laptops worden door steeds meer mensen meer intensief gebruikt. De functionaliteiten van deze apparaten nemen ook steeds meer toe, mede door de steeds verdere uitrol van snel mobiel internet. Voor het onderwijs biedt deze ontwikkeling zeer interessante kansen. Zo wordt het mogelijk formele en informele leerprocessen te ontlokken op tijden (buiten schooltijd) en plaatsen (buiten het klaslokaal). Het gebruik van mobiele techniek in leerprocessen noemen we mobiel leren. Mobile learning is een relatief nieuw begrip. Door de dynamiek van het onderwerp zijn er nog vele definities. Twee elementen komen veel terug: de mobiliteit van de lerende en het gebruik van mobiele techniek in het leerproces. Andere belangrijke aspecten zijn de flexibiliteit van het leerproces, contextgebonden leren en een vergaande personalisatie van de leeromgeving. Deze zaken worden mogelijk door de inzet van draadloze en mobiele apparaten. Het SURFnet Kennisnet Innovatieprogramma heeft in 2008 een studie laten uitvoeren naar de stand van zaken en verwachtingen voor de nabije toekomst voor mobile learning. De studie is hier te downloaden. Een van de waarnemingen in deze studie was dat er betrekkelijk weinig resultaten zijn van succesvolle inzet van mobiele technologie in leerprocessen. Ondanks de pleitbezorgers die betogen dat mobile learning steeds belangrijker wordt en dat sommige leerprocessen in de toekomst volledig op die wijze vormgegeven zullen worden. Om de kansen van mobiel leren verder te ontdekken en wellicht ook de toegevoegde waarde er van voor het onderwijs inzichtelijk te krijgen, is vanuit het SURFnetKennisnet Innovatieprogramma in 2008 gestart met de mobile learning pilots. Een zestal scholen / onderwijsinstellingen heeft een bijdrage gekregen om met mobile learning aan de slag te gaan en door middel van exploratief onderzoek te leren van de ervaringen. Na een oproep zijn de volgende pilots geselecteerd uit alle voorstellen: - Ods de Starter (Groningen): "School buiten de muren" - Ostrea Lyceum (Goes): "Ostrea online" - de Digitale school (Den Haag): "WRTS Mobiel" - Fontys PTH (Eindhoven): "Interactieve PDA/GPS tochten met Mscape" - Universitair Medisch Centrum Groningen: "Interactieve colleges met radiologische diagnose en anatomie" - Leids Universitair Medisch Centrum: Pilotonderzoek Gebruik E-reader 3

4 Zoals eerder aangegeven is bij alle pilots exploratief onderzoek uitgevoerd. De uitkomsten van de mobile learning pilots geven dus een richting aan voor vervolg onderzoek en ontwikkeling. Om harde leereffecten vast te stellen zal een meer kwantitatief onderzoek over langere tijd met meerdere groepen en controle groepen uitgevoerd moeten worden. Maar dat was duidelijk niet de insteek van de mobile learning pilots. Deze disclaimer geldt voor alle samenvattingen die in dit rapport staan beschreven. In dit document staan de belangrijkste uitkomsten uit de pilots weergegeven. Daartoe wordt per pilot een korte beschrijving gegeven van de opzet. Deze wordt gevolgd door de belangrijkste uitkomsten uit het onderzoek. Als basis hiervoor dienen de verslagen zoals die door de pilot uitvoerders zijn opgeleverd. De gehele verslagen staan gepubliceerd op Het document eindigt met een samenvatting en reflectie op de uitkomsten van de pilots. 4

5 WRTS Mobiel De Digitale School Opzet pilot Wrts mobiel is een toevoeging aan de website Op deze site kunnen leerlingen digitale woordenlijsten maken en zichzelf overhoren. Het project WRTS op het Mobieltje is ingegeven door het vermoeden dat met de mobiele telefoon er een toegevoegde waarde zou kunnen ontstaan voor die leerlingen regelmatig willen oefenen, ook op momenten dat ze niet achter hun computer zitten. Het gebruik van vereist toegang tot het internet. Deze is voor leerlingen niet altijd beschikbaar. Wel beschikken vrijwel alle leerlingen over een mobiele telefoon. Via mobiele apparaten kunnen leerlingen ook op andere plaatsen / momenten hun WRTS-oefeningen maken. Ook in de les kunnen docenten leerlingen laten oefenen, zonder dat er computers beschikbaar zijn. In het VO en BVE kunnen verloren momenten die ontstaan door lesuitval, tussenuren etc. op deze manier wellicht nuttig ingevuld worden met voor leerlingen positieve resultaten. In deze pilot is een voor mobiele telefoons toegankelijke website gebouwd (m.wrts.nl) en een iphone applicatie. Leerlingen in een Havo2 klas hebben voor de duur van het project een iphone in bruikleen gekregen en zijn aan de slag gegaan met de applicatie. Het gebruik van de iphone applicatie is onderzocht in twee Havo 2 klassen. Doelstellingen van de pilot zijn: 1. Het aanbieden van lesstof via een mobiel apparaat, anytime, anyplace door middel van de woordenlijsten en de bijbehorende toetsen en oefeningen 2. Het in en rond de les aanbieden van vocabulaire toetsen en oefeningen op mobiele telefoons en PDA s. 3. Het ondersteunen van samenwerking en interactie tussen leerlingen via het delen van woordenlijsten en samen oefenen. Belangrijkste vragen daarbij waren: 1. Gebruiken de leerlingen deze altijd beschikbare mobiele versie in de zogenaamde verloren momenten? 2. Leidt dit gebruik tot meer samenwerking bij het leren? 3. Verbetert het gebruik van de mobiele versie de leerprestaties van de leerlingen? Door middel van een voor- en een nameting (enquête en interviews) is geprobeerd een antwoord te krijgen op deze vragen. Daarbij dient opgemerkt te worden dat er vrij kort met de iphone versie van Wrts is gewerkt; de leerlingen zijn nog niet 5

6 uitgeleerd ten aanzien van de vraag hoe de toepassing het best te gebruiken in hun leerproces. De uitkomsten geven dus vooral een richting voor vervolgonderzoek aan. Om harde uitkomsten te verkrijgen zal ook een meer kwantitatief onderzoek over langere tijd met meerdere groepen en controle groepen uitgevoerd moeten worden. Maar dat was niet de insteek van de mobile learning pilots. Uitkomsten Uit de voormeting blijkt dat leerlingen WRTS vooral gebruiken voor het oefenen van tweede/ vreemde talen, met een fors accent op het gebruik voor Frans. Ongeveer de helft van de leerlingen zegt dat WRTS helpt bij het leren van de spelling. Er is een trend dit vooral vlak voor een toets te doen. Nogal wat leerlingen prefereren WRTS boven het leren uit het boek of met kladblok. Maar daarbinnen is er ook een groep die de voorkeur geeft aan mondelinge overhoring waardoor ze ook de juiste uitspraak horen. De meerwaarde die de leerlingen vooraf zien van de iphone bij het oefenen met Wrts, is de flexibiliteit (onderweg, in bed en tijdens wachten voor loketten etc. Maar ook het doden van de tijd als je met je ouders op visite bent). Maar dat is vooraf. De grote vraag is natuurlijk: gaan leerlingen inderdaad ook op verloren momenten gebruik maken van Wrts.nl en verbetert dit de leerprestaties? De nametingen gecombineerd met de interviews met groepjes leerlingen en de signalen via projectleiding en de docent leveren het volgende beeld en conclusies. Men (projectleiding, docent en leerlingen) vond de iphone op voorhand aantrekkelijk om vooral overal en altijd te kunnen werken; echter het bedieningsgemak van WRTS op de PC wordt op geen stukken na bereikt. Dit ongemak doet afbreuk aan de positieve hoofdeffecten (flexibiliteit, just-in-time etc). De introductie van de iphone als drager van de Wrts applicatie bleek veel meer voeten in aarde te hebben dan gedacht. Ondanks dat de iphone een super PDA / smartphone is, bleek de inzetbaarheid in het begin tegen te vallen doordat het voor veel leerlingen een tweede telefoon werd en dus nog niet de routine en discipline kreeg die het nodig heeft: opladen, bij je hebben, en vooral het soms wel / soms niet mogen aanzetten tijdens de les. Men klaagt over het bedieningsgemak van Wrts op de iphone. Conclusie is dat de Wrts-versie op de iphone qua user interface en robuustheid nog onder de maat is. Ondanks de technische verbeterpunten, wordt door ongeveer de helft van de leerlingen vastgesteld dat door Wrts op de iphone hogere cijfers worden behaald; de andere helft vond dat niet zo. De helft van de leerlingen met die negatieve 6

7 mening is echter zelden met WRTS bezig. Er kan worden geconcludeerd dat van de WRTS-gebruikers 2/3 deel positief is over de meerwaarde van de iphone variant voor het behalen van leereffecten. Een derde deel is hier negatief over. Ook positief zijn de leerlingen over het gebruik van Wrts op de iphone tijdens de zogenaamde Dalton-lesuren. In deze lesuren staat tempodifferentiatie centraal. Toch wordt opvallend vaak gemeld dat ook in deze situatie het leren vanaf een velletje papier favoriet is. Oorzaak: papier zorgt voor minder afleiding dan de iphone. School buiten de muren ODS de Starter Opzet pilot De Starter heeft onderzoek gedaan naar het effect van de inzet van mini-laptops met GPS, webcam en mobiel internet (ook wel netbooks genoemd) op de beleving, het leereffect en de bruikbaarheid van buitenschools leren. Aanleiding daartoe was de verwachting dat de inzet van netbooks leidt tot educatieve meerwaarde doordat: - kinderen buitenschools kunnen leren en ter plekke kunnen rapporteren; - er een andere dan schriftelijke manier van rapporteren cq. verwerken mogelijk is; - de kinderen voorbereid worden op innoverend ict-gebruik; - de leerlingen ondertussen door concreet te werken aan opdrachten het besef van richting, afstand en plaatsbepaling krijgen; - de laptop gebruikt wordt om buiten de school informatie op te roepen, gegevens op een website te plaatsen en voortdurend in contact te staan met de school. Gedurende het project zijn de volgende vragen onderzocht: 1. zijn leerlingen van groep 7 en 8 in staat in kleine groepen zelfstandig buitenschools opdrachten uit te voeren d.m.v. innovatieve ict-middelen? 2. Heeft de inzet van de mobiele laptop/netbook (in combinatie met GPS, webcam e.d.) meerwaarde voor het onderwijs? 3. Hoe verhoudt zich de tijdsinvestering tot het leerrendement? 4. Is de netbook een goed instrument voor buitenschools leren? Om een antwoord op deze vragen te krijgen, zijn de leerlingen diverse keren in groepen diverse lesopdrachten gaan uitvoeren. De groepen zijn uitgerust met een Dell mini-9 met webcam, via bluetooth was een GPS-module aangesloten, en alle laptops beschikten over een internetverbinding. 7

8 De lesopdrachten waren: 1. Een GPS-spel. Na een les in de klas over de acht relevante kompasrichtingen, de positiebepaling op aarde, satellieten e.d. gaan de kinderen buiten de school diverse coördinaten zoeken. Bij ieder coördinaat treffen ze letters aan. De letters samen vormen in de juiste combinatie een naam waarvan ze op google-earth de coördinaten moeten vinden. 2. Een aardrijkskunde / geschiedenis opdracht. Leerlingen moeten per fiets het oude cultuurlandschap rond de stad Groningen verkennen. Zij krijgen onderweg opdrachten en de te volgen route. Deze worden aangestuurd door GPS en de website. Onderweg raadplegen de leerlingen de speciale site, wikipedia, googleearth en zoekprogramma s als hulpmiddel bij het uitvoeren van de opdrachten. 3. Leren kijken. Aan de hand van coördinaten starten de kinderen op verschillende plekken in een stadspark met hun onderzoek. Met behulp van de netbook worden opdrachten en informatie opgeroepen, antwoorden opgeslagen, materiaal verzameld, vragen beantwoord, foto's gemaakt, opdrachten uitgevoerd. Dit alles moet uiteindelijk leiden tot een tentoonstelling in de hal van de school. 4. Interview. Vier leerlingen gaan met netbook en camera op bezoek bij een school van het voortgezet onderwijs. Op deze school interviewen ze een leerkracht. Van te voren heeft hun klas in vergadergroepjes vragen bedacht. Het interview wordt via livestream doorgestuurd naar de basisschool waar de hele klas op het digibord het interview mee kan maken. Vanuit de klas kunnen ze nog vragen sturen naar de interviewers. Tijdens het project is exploratief onderzoek uitgevoerd om een antwoord te krijgen op de vragen. Leerlingen en leerkrachten is vooraf en achteraf gevraagd naar hun verwachtingen en ervaringen. Uitkomsten De belangrijkste / opvallendste observaties tijdens de pilot zijn: - kinderen zijn enthousiast over de uitstapjes en hebben ook enthousiast gewerkt aan de opdrachten. Of deze betrokkenheid blijft bij herhaling, zal in het vervolg moeten blijken; - de techniek is kwetsbaar en de kans op schade door het laten vallen van de netbook blijkt groot; - de kinderen bleken alle toepassingen zonder problemen uit te kunnen voeren. Echter tijdens opdrachten was men teveel met het uitvoeren van de opdrachten bezig om de extra toepassingen te gebruiken; - de techniek blijkt ook geen probleem te zijn voor de kinderen. Ze geven ook aan met het kleiner zijn van de laptop geen problemen te hebben. De processorkracht van de netbook is echter niet altijd opgewassen tegen het gebrek aan geduld bij de leerlingen; 8

9 - kinderen krijgen veel indrukken bij buitenopdrachten. Er is verkeer, zijn bezoekers, geluiden, geuren. Dat zorgt voor afleiding. Er waren omvangrijke opdrachten bedacht. Opdrachten met meerdere activiteiten ineen. Bij de opbouw zou een volgende keer kleinere stappen genomen moeten worden; - voor onderzoekend leren geldt het zelfde. In het vervolg moet gezorgd worden voor hulpmomenten in de opdrachten voor de leerlingen die er niet geheel zelfstandig uitkomen. Bij de opdrachten moeten eisen gesteld worden door bepaalde kernwoorden verplicht te laten zijn voor het verslag; - multitasking kwam nog niet goed uit de verf (kijken, onderzoeken, opdrachten uitvoeren, filmen, fotograferen, verslag geven, opslaan, kennis delen, chatten, informatie oproepen). De mogelijkheden werden in ieder geval niet optimaal benut; - het uitvoeren op de mobiele laptops neemt meer tijd dan als gebruik gemaakt zou worden van papier. Het voordeel is dat er veel meer op te roepen is en de opdrachten zeker verrijkt worden met de mogelijkheden van bijvoorbeeld Google Earth; - de netbook maakt mobiel leren mogelijk. Het apparaat is licht en gemakkelijk te vervoeren. De accuduur is prima; bij de uitstapjes hoefden de laptops nimmer aan de voeding te worden aangesloten. Buiten blijkt het scherm niet altijd goed zichtbaar door zoninval, vooral als een paar kinderen moeten samenwerken en samen kijken. De verbinding met internet is niet steeds optimaal; - er is steeds gezocht naar financieel goedkope oplossingen. De gebruikte netbook was een duurder exemplaar omdat er webcam en een groter werkgeheugen dan standaard nodig was. De minilaptop met toebehoren (GPS, bluetooth) koste ongeveer 400. Ostrea Online Ostrea Lyceum Opzet pilot De netbook stond ook bij de pilot op het Ostrea Lyceum centraal. De doelstelling van de pilot was het bereiken van een meerwaarde in betrokkenheid tijdens de lessen, een meer actieve studiehouding zowel op school als bij het thuis huiswerk maken en ook de effectiviteit bij het voorbereiden van de toetsen. Twee centrale vragen lagen ten grondslag aan de pilot: 1. Kunnen mobiele apparaten het leerproces van leerlingen verbeteren? 2. Wat is het verschil in gebruik van de mobiele apparaten door de vwo leerlingen en de vmbo leerlingen? Twee klassen zijn daartoe uitgerust met één netbook per leerling en een regulier formaat laptop per docent; één VWO en één VMBO kaderklas. Binnen de school kan 9

10 continue via het draadloos netwerk online worden gewerkt, inclusief met de ELO (elektronische leeromgeving). De leerlingen loggen in op een intranet zodat ze van daaruit meteen door kunnen klikken naar de ELO, de portalen, Teleblik en websites van andere educatieve uitgevers zonder dat ze verder nog hoeven in te loggen. Het huiswerk wordt gemaakt op de laptop en ingeleverd via de ELO. In de ELO wordt door de portfolio functie geregistreerd of het huiswerk is ingeleverd en zo ja op welk tijdstip dat is gebeurd. Gepland werd dat de docenten van de betreffende klassen een half uur per twee weken elektronisch spreekuur zouden gaan houden. Toetsen worden zoveel mogelijk digitaal afgenomen. Uitkomsten Op basis van de pilot is een eerste antwoord verkregen op onderzoeksvragen. Kunnen mobiele apparaten het leerproces van leerlingen verbeteren? Op basis van de vraag naar de verwachtingen bij ouders, leerlingen en docenten vooraf en de ervaringen tijdens en achteraf, kan worden gesteld dat over het geheel er een positief effect is ervaren. Zowel docenten als leerlingen hebben wel een leerinspanning moeten leveren om de techniek en de nieuwe wijze van leren of doceren onder de knie te krijgen. Voor de docenten is het belangrijkste aspect dat de laptop in de klas een duidelijke meerwaarde heeft getoond voor de flexibiliteit van het lesgeven. Zij hoeven niet meer noodzakelijk de lesinhoud en de min of meer toevallige beschikbaarheid van het computerlokaal op elkaar af te stemmen. Grote winstpunt is dat aanleidingen om tijdens de les een uitstap naar lesmateriaal in de ELO of elders op het web direct mogelijk is. Dit geeft de docent de mogelijkheid om veel natuurlijker de integratie van ICT in de didactiek te laten verlopen. Ouders blijven echter wat kritisch. Sommige ouders blijken een cruciale rol te spelen bij het integreren van de laptop thuis. Het valt hen op dat er door hun kind per dag een behoorlijke tijd aan het communiceren via internet op gaat: MSN, Hyves etc. Zij maken zich zorgen of dit niet een regelrechte schade voor de studievoortgang van hun kind oplevert. De VMBO leerlingen tonen in hun gebruik van de laptop een beeld dat zeer verschillend is van de VWO leerlingen. Waar de VWO leerling typisch de laptop inzet om de les- en huiswerkstof te omlijsten, zo benut de VMBO leerling de laptop om afleiding te zoeken: MSN, spelletjes, downloaden van gratis muziek etc. Ondanks hun enthousiasme over het project, staan de VWO leerlingen kritisch tegenover het gebruik van de laptop op school. 10

11 De docenten in de VMBO klassen zijn ook vooral druk met het reguleren van de verhouding leren/ontspannen met de computer. Daaruit blijkt ook wel dat er een aandachtspunt zit in de zorg van de ouders. De docenten in de VWO klassen komen meer toe aan het didactisch uitnutten van de laptop tijdens de les. Niet duidelijk is of de laptop tijdens en na schooltijd stimuleert bij het samenwerkend leren. Ook is niet duidelijk of het gebruik van sociale software zoals Hyves, MSN etc wordt gebruikt om elkaar met huiswerk te helpen. De waarnemingen laten niet zien dat er typisch sneller wordt geleerd. Wat opvalt is dat het palet leerstrategieën is toegenomen. Je kunt zeggen dat de laptop moeilijk louter als gereedschap voor traditioneel leren kan worden gebruikt; de laptop introduceert tegelijkertijd geheel nieuwe onderwerpen (inhoud en werkvormen). Wat is het verschil in gebruik van de mobiele apparaten door de VWO leerlingen en de VMBO leerlingen? De inpassingsthematiek bij VMBO en VWO verschilt zeer sterk; zowel qua aard van de problemen als ook qua heftigheid. De VMBO-leerling heeft zelf heel goed door waar het probleem zit. Ze zijn zich bewust dat de laptop te veel wordt gebruikt voor zaken, zoals MSN, Hyves, etc., die niet direct met de les te maken hebben ook tijdens de les. Door de betrokken VMBO docenten is gesignaleerd dat de relatie laptop-leren al te gemakkelijk afglijdt naar vermijdingsgedrag bij de leerling. In dit fenomeen schuilt wel het essentiële verschil van de VMBO versus VWO leerling. De VWO leerling is wel kritisch op de functionaliteit en de efficiency, maar de grondhouding is dat leren in essentie samenvalt met inspanning door hen zelf. De grote vraag is nu natuurlijk of en hoe de ICT-goodies (zoals mbv de laptop) de VMBO leerling kunnen helpen om deze belaste leerattitude weer op de goede weg te krijgen. Deze vraag is van cruciaal belang voor de toekomst en is een eigen onderzoek waard. In elk geval heeft dit project nog eens helder het probleem aangestipt. 11

12 Interactieve PDA / GPS-tochten met Mscape Fontys PTH Opzet pilot Het hoofddoel van deze pilot is leerlingen, studenten en docenten te laten leren met mobiele technologie op basis van PDA en GPS in combinatie met de gratis te downloaden Mscape software ( Met deze software is het mogelijk om eenvoudig educatieve en interactieve tochten op basis van PDA en GPS te maken, zogenaamde mediascapes. Aan gebieden op een topografische kaart kunnen tekst- of mediabestanden gekoppeld worden. Komt de leerling op de plek die overeenstemt met het aangegeven gebied, verschijnt er op de PDA een afbeelding in beeld en/of wordt er een audio- of videobestand afgespeeld. Wat aanspreekt in deze toepassing van mobiele technologie is dat leerlingen buiten het schoolgebouw spelenderwijs veel kunnen leren. Het informele leren wordt daarbij bevorderd. Daarnaast is het ook mogelijk dat de leerlingen zelf voor klasgenoten mediascapes maken met de software. Voor deze pilot zijn in samenwerking met diverse scholen (PO, SBO (speciaal basisonderwijs), VO en HO) meerdere mediascapes gebouwd en in de les ingezet. Parallel is het exploratieve onderzoek uitgevoerd waarbij een antwoord verkregen moest worden op de vragen: 1. Hoe moeilijk of eenvoudig is het, vanuit technisch perspectief, een Mediascape te ontwikkelen en te gebruiken? 2. Heeft het leren met behulp van een PDA met GPS een meerwaarde ten opzichte van het traditionele leren? Aan de hand van vragenlijsten en interviews vooraf, tijdens en na de pilots is geprobeerd een indruk te krijgen op de bovenstaande aspecten. Uitkomsten Het ontwikkelen van een mediascape op de computer is, na het volgen van een workshop aan de hand van de basishandleiding, prima te doen volgens docenten en studenten. Ze bleken zeer goed in staat om een eenvoudige mediascape te ontwikkelen. Ook het overzetten van de mediascape naar de PDA heeft bij niemand onoverkomelijke problemen opgeleverd. Studenten van de Fontys Lerarenopleiding Tilburg geven ten slotte aan dat ze inschatten dat hun leerlingen op de stageschool ook zeker in staat zullen zijn zelfstandig een eenvoudige mediascape te maken. Een training of workshop is echter wel noodzakelijk. 12

13 Na een korte uitleg lukt het over het algemeen prima om de mediascape op de PDA te gebruiken door docenten en studenten. Bij de leerlingen van een SBO leverde het gebruik van de PDA in bepaalde gevallen wel problemen op. Ze drukten, veelal per ongeluk, ook op knoppen die eigenlijk niet mogen worden bediend. Bij de tweede uitvoering van de pilot is speciaal aandacht besteedt aan dit probleem door het geven van een duidelijkere instructie. Dit leidde tot minder problemen. Naast het technische aspect is er bij de evaluatie ook gekeken naar de meerwaarde die het leren met mobiele technologie met behulp van PDA en GPS heeft t.o.v. het traditionele leren. De docenten van het SBO zien de meerwaarde in het feit dat de leerlingen leren in de omgeving waarover ze leren. Doordat het een actieve werkvorm is, merken de leerkrachten dat de leerlingen meer gemotiveerd zijn. Daarnaast komen ze in aanraking met nieuwe technologie. Andere voordelen die genoemd worden zijn dat de kinderen redelijk zelfstandig met de PDA s aan de slag kunnen en dat het een educatieve verrijking is op de bestaande manier van werken. Als grootste nadeel wordt door de docenten de prijs van de PDA s genoemd. De docenten van uit het VO zien de meerwaarde vooral in de interactie. Tevens zijn ze van mening dat een dergelijke manier van leren perfect aansluit bij reeds bestaande vakken. Sterker nog, een PDA en GPS in combinatie met mscape kan bepaalde methodes/lesactiviteiten vervangen. Tijdens de tocht met de eerste groep leerlingen bleek dat de leerlingen zich bewust werden van de omgeving (Stadshart Almere) en enorm waren geprikkeld door hetgeen ze aangeboden kregen. Een vereiste is daarbij wel dat de apparatuur perfect werkt. Bij de tweede uitvoering van de pilot vielen namelijk enkele PDA s uit doordat de accu leeg was. Dat werkt niet motiverend voor de leerlingen. Net als bij het SBO wordt het financiële aspect als meest nadelig genoemd. Ten slotte de mening van docenten en studenten van de Lerarenopleiding. Ook zij zien diverse voordelen. Zo werkt het motiverend, worden excursies interactiever, zou de lesstof beter kunnen blijven hangen en kan het informele leren worden bevorderd. Er wordt ook aangegeven dat er vakinhoudelijk en didactisch nog wel goed over de toepassingen moet worden nagedacht. Kortom uitspraken die aangeven dat docenten en studenten een meerwaarde zien, al is nader onderzoek wel noodzakelijk. Dat geven de meesten ook aan. Tegelijkertijd vindt een grote meerderheid ook dat PDA en GPS in combinatie met mscape reeds bestaande methodes en lesactiviteiten niet geheel kan vervangen. Het wordt gezien als een waardevolle aanvulling. 13

14 Het nadeel dat de aanschaf van PDA s nogal prijzig is, wordt ook hier door een aantal docenten genoemd. Enkele studenten geven echter aan dat ze verwachten dat in de toekomst bijna iedereen een telefoon heeft met de functionaliteiten van een PDA. De PDA s hoeven in dat geval dus niet centraal door een school te worden aangeschaft. Verder zijn er studenten en docenten die aangeven dat er wellicht dure onderwijstijd kan worden bespaard. Leerlingen leren namelijk zelfstandig in de buitenlucht en zitten niet meer alleen in het klaslokaal naar een docent te luisteren. Ten slotte wordt door een grote meerderheid aangegeven dat ze in de toekomst graag met mscape verder willen en dat ze ook meer naar de didactiek van deze manier van leren willen kijken. Radiologie online Universitair Medisch Centrum Groningen Opzet pilot Het UMCG heeft in het kader van de mobile learning pilots een stem systeem (ook wel ARS = Audience Response System genoemd) op basis van Wifi en PDAs ontwikkeld. Bij dit systeem kunnen medische beelden aan de studenten in de collegezaal aangeboden worden waarbij iedereen de gevraagde structuren op zijn/haar PDA moet aangeven. Vervolgens kan de docent de antwoorden tonen als een overlay op het onderzoek en aan de hand daarvan zijn college vervolgen. Hiernaast is het ook mogelijk om, net als bij een gewoon stemsysteem, multiple choice vragen te stellen. Na het college kan de inhoud van dat college op de PDA blijven staan waarbij het systeem zonder connectie met de server zich stand-alone gedraagt en de student de mogelijkheid geeft de casuïstiek van het college nogmaals te doorlopen en daarbij zijn/haar kennis te testen. Alle resultaten, zowel tijdens college als offline, kunnen door de server bij contact worden opgehaald. De doelstellingen van deze pilot zijn: 1. Evalueren van de ervaring van studenten met de mogelijkheid de vragen off-line nogmaals door te nemen en de mate waarin dit gebeurt (anytime, anyplace learning). 2. Evalueren van de verandering in de betrokkenheid van de studenten tijdens het college. 3. Evaluatie van de veranderingen in effectiviteit van de colleges. 4. Ontwikkelen van een interactief systeem op basis van Wifi en PDAs voor een interactief college over radiologische diagnose en anatomie. 5. Inzicht verkrijgen in de (leer)ervaringen van docent en student met een dergelijk systeem. 14

15 De hieruit voortvloeiende vraagstellingen zijn: 1. Hoe ziet in technische zin een interactief systeem met medische beelden op basis van wireless technologie en PDAs er uit? 2. Wat zijn de didactische voor- en nadelen van een dergelijk systeem? a. Vergroot een dergelijk systeem de mate van betrokkenheid tijdens het college door een verhoogde interactie? b. In hoeverre bevordert het systeem het anyplace, anytime learning? c. Leidt anyplace, anytime learning in combinatie met gebruik tijdens het college tot hoger kennisniveau bij de studenten in long term learning effecten? 3. Wat zijn de ervaringen met een dergelijk systeem van: a. De leerlingen b. De docenten Tijdens de drie colleges die tot moment van opstellen van dit document zijn gegeven hebben in totaal 153 studenten met het PDA stemsysteem gewerkt en hun mening gegeven via de enquête na afloop van het college. Om het gebruik van de offline mogelijkheden te onderzoeken zijn 17 PDAs gedurende een week meegegeven aan arts-assistenten en is hun gebruik vastgelegd in een logfile. Dit gebruik is geanalyseerd. Uitkomsten Het systeem is ontwikkeld en wordt als open source en freeware door UMCG aan SURFnet ter beschikking gesteld. SURFnet zal het systeem verder ter beschikking stellen van het onderwijs. Vergroot een dergelijk systeem de mate van betrokkenheid tijdens het college? De Radiologie colleges zijn van oudsher al interactief. De mening van de studenten over de interactiviteit en het nut van het college is niet gewijzigd na introductie van het stemsysteem. Echter, studenten zijn wel zeer te spreken over het systeem. Zo is 95% van de studenten positief over de bijdrage van het systeem aan het college. 98% van de studenten geeft aan dat hun betrokkenheid bij het college is vergroot door het systeem. Al met al rechtvaardigen deze uitkomsten de voorlopige conclusie dat het systeem een positieve bijdrage levert aan het vergroten van de betrokkenheid van de studenten bij het college. Verder zijn zowel de studenten als de docenten erg positief over het systeem. Een meerderheid van de studenten zou meer vragen behandeld willen hebben met het systeem tijdens het college. Tevens geeft ongeveer 2/3 e van de studenten aan te verwachten dat de college stof beter blijft hangen. Naar dit aspect (knowledge 15

16 retention) zal in de toekomst over een langere periode onderzoek gedaan moeten worden. In hoeverre bevordert het systeem het anyplace, anytime learning? Oorspronkelijk was het de bedoeling studenten de PDAs mee te geven en dit aspect te onderzoeken. Vooral vanuit beheersmatige overwegingen is hier vanaf gezien. Studenten is echter wel gevraagd of ze het systeem zouden gebruiken voor anyplace, anytime learning als ze het mee mochten nemen uit de college zalen. Een deel van de studenten heeft deze vraag al beantwoord voordat het systeem klaar was en een deel daarna. Het betrof soms dus een hypothetische situatie. Gemiddeld zegt 50-60% zo n systeem soms te willen gebruiken en verder zegt 20-34% regelmatig zo n systeem te willen gebruiken. Er is nader onderzoek verricht naar dit aspect door de PDA s mee te geven aan 17 radiologie assistenten. De assistenten mochten de PDA s een week lang meenemen om zichzelf te toetsen en de stof door te nemen. Vervolgens zijn de PDA s weer ingeleverd voor evaluatie van de opgeslagen resultaten. Uit de analyse blijkt dat 12 van de 17 assistenten daadwerkelijk hebben geoefend, waarvan een 2/3e ook meer dan een keer. Uit de gebruikersresultaten blijkt dat de resultaten, zoals verwacht, verbeteren bij meervoudig gebruik, maar dat de frequentie van het gebruik en in het bijzonder het gebruik op meerdere dagen erg afhankelijk is van de gebruiker. De toekomst zal moeten uitwijzen wat de effecten zijn op de langere termijn. Pilot gebruik E-reader - Leids Universitair Medisch Centrum Opzet pilot In deze pilot is gekeken naar de geschiktheid van E-readers voor het studentenonderwijs. Er is nog maar weinig ervaring met E-readers in het onderwijs. In de pilot is met name aan twee vraagstukken aandacht gegeven. Ten eerste is gekeken naar de technische aspecten van het gebruik van moderne E-readers in het onderwijs. Ten tweede is bekeken in hoeverre een dergelijk apparaat daadwerkelijk geschikt is om te worden gebruikt in het onderwijs en wat de educatieve mogelijkheden ervan zijn. Wat is een E-reader? Al enige jaren bestaat de trend om steeds meer documenten digitaal op te slaan, maar het (opnieuw) lezen ervan vanaf een 16

17 computerbeeldscherm heeft toch zo zijn nadelen. Als antwoord hierop zijn de E- readers ontwikkeld. Handzame apparaten speciaal bedoeld voor het lezen van tekst. Ze maken gebruik van een nieuwe schermtechniek waarbij lezen van het scherm veel aangenamer is dan van een computerbeeldscherm. In de loop van 2007 zijn E- readers op de consumentenmarkt beschikbaar gekomen. In dit pilotonderzoek is geprobeerd een aantal vragen te beantwoorden met betrekking tot het gebruik van de E-reader in het curriculum Geneeskunde. De centrale vraag achter het onderzoek was daarbij of de E-reader een reële kandidaat is om de huidige stapel studieboeken te vervangen. In de studie zijn de volgende vragen beantwoord: 1. Is de leesbaarheid en kwaliteit van het scherm en het gebruiksgemak van de E- reader voldoende om toegepast te kunnen worden in onderwijssituaties? Dit met name in het kader van de opleiding Geneeskunde. 2. Wat is de kwantiteit, kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader? 3. Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten? Het pilotonderzoek beslaat een periode van 4 maanden. In de eerste maanden zijn een aantal voorbereidende activiteiten uitgevoerd. Zo is de noodzakelijke apparatuur geïnstalleerd en zijn de noodzakelijke blokboeken omgezet naar PDF. Daarnaast is het overleg met de uitgeverijen aangegaan. De hiervan verkregen boeken werden op de E-readers opgeslagen. Vervolgens zijn 15 E-readers onder evenzoveel studenten uitgeleend. Het onderzoek is uitgevoerd tijdens het onderwijsblok Borst, dat startte op 10 november Op de eerste dag van het blok is de pilotgroep bijeengekomen voor een startbijeenkomst waarin de achtergrond van de studie werd toegelicht en de apparatuur werd uitgedeeld, vergezeld van een korte instructie. De studenten hebben daarbij een verklaring ondertekend voor gepast gebruik van de ter beschikking gestelde materialen. In de laatste week van blok Borst is op 15 december 2008 een evaluatie gehouden in de vorm van een focusgroep. Deze bijeenkomst bestond uit het invullen van een papieren enquête en een discussie/evaluatiegesprek. Bij het tentamen van het blok Borst op 19 december 2008 zijn de E-readers weer ingenomen. Aansluitend aan het onderwijsblok is het kerstvakantie. De studenten zijn als afsluiting nog via een vragenlijst per ondervraagd in hoeverre de E-reader nog een rol heeft gespeeld bij de voorbereidingen op het tentamen. 17

18 Resultaten Op basis van het onderzoek kunnen de volgende conclusies worden getrokken. De E-reader zal technisch zeker nog verbeterd moet worden. Een aantal praktische zaken omtrent bediening, snelheid en werkzekerheid voldoen op dit moment niet aan het gewenste niveau. Daarmee is een antwoord verkregen op de eerste onderzoeksvraag. Wat is de kwantiteit, kwaliteit en de bruikbaarheid van medische content die beschikbaar is voor de E-reader? Formeel is er nauwelijks medische commerciële content beschikbaar. De studieboeken in dit onderzoek zijn speciaal hiervoor ter beschikking gesteld. Hier zal door de betrokken uitgeverijen een grote stap gezet moeten worden wat betreft de navigatie binnen het document en het optimaal gebruik maken van de mogelijkheden die de E-reader biedt. Belangrijk is dat het lezen an sich vanaf de E-reader veel meer lijkt op het lezen van een website, met gebruik van hyperlinks en dergelijke, dan een traditioneel leesboek. Dit is voor de medische content van essentieel belang. Sluit het apparaat en de filosofie erachter aan bij de leerpraktijk van medische studenten? Studenten geven aan dat een E-reader een aanvulling is en geen vervanging. Er zou dus overwogen kunnen worden studieboeken voortaan additioneel uit te brengen met een PDF versie, zonder dat dit extra kosten met zich mee brengt. De gedachte achter het gebruik van de E-reader sluit aan bij de mobiliteit van studenten (studeren onderweg) maar geheel niet bij het studieproces aan het bureau. Dit is een onverwachte uitkomst, het studeren blijkt vele malen chaotischer te verlopen dan verwacht. Studenten gebruiken meerdere boeken en materialen naast elkaar en kunnen op de E-reader (nog) niet snel genoeg wisselen tussen bronnen. Daarnaast werd voorgesteld een tweede beeldscherm toe te voegen, met daarop een notitiefunctie of bijvoorbeeld de mogelijkheid bewegende beelden en geluid weer te geven. Voordat deze factoren verbeterd zijn, zal de E-reader vooralsnog het papieren studieboek niet gaan vervangen. Daarmee is ook de centrale vraag beantwoord. Samenvatting en reflectie De mobile learning pilots zijn gestart om meer inzicht te krijgen in de kansen en mogelijkheden van m-learning voor het onderwijs. In dit hoofdstuk staan de belangrijkste waarnemingen en conclusies weergegeven. Er wordt ook een relatie gelegd met de publicatie Mobile learning; een verkenning die in 2008 door het SURFnetKennisnet Innovatieprogramma is uitgegeven. 18

19 Geen harde leereffecten. Wel positief Wat valt nu op na het lezen van de pilot verslagen? Ten eerste dat het lastig is leereffecten vast te stellen, maar dat de meeste betrokkenen overwegend positief zijn over hun ervaringen met mobile learning tijdens de pilot. De pilots worden ook doorgezet na de pilotfase om de toepassing verder te ontwikkelen. Dat is het hardst mogelijke bewijs dat er ook daadwerkelijk perspectief wordt gezien door betrokkenen. Maar er zijn ook veel kritische opmerkingen gemaakt. Techniek werkt. Maar is nog niet ingeburgerd. De techniek is nog niet altijd uitontwikkeld, zie bijvoorbeeld de iphone applicatie en de E-reader. Ook het bezit van de techniek is een beperkende factor: lang niet iedereen heeft een netbook, E-reader, iphone (smartphone) of PDA. Deze apparaten maken nog maar beperkt deel uit van het leven van leerlingen. Ze moesten daardoor ook een leerproces doormaken ten aanzien van de bediening. Techniek en leerproces. Een match? Er moet ook nog veel geleerd worden over de juiste inzet van mobile learning in het lessysteem. Zowel bij de netbook als de E-reader pilots wordt duidelijk dat er nog gezocht wordt naar de juiste inpassing van de techniek in de leerprocessen. Het gebruik van de techniek matcht ook niet altijd goed op de wijze waarop wordt geleerd. Bij de E-reader pilot van het LUMC werd dit goed duidelijk. Studenten blijken te leren met boeken, aantekeningen en syllabi om hen heen opengeklapt. Alle bronnen worden kort achter elkaar bestudeerd. De E-reader is minder geschikt voor deze manier van leren. Bij de netbookpilot in Groningen kwam men tot dezelfde conclusies: de techniek biedt te veel mogelijkheden. Zonder structuur gaan de leerlingen zwemmen en zijn er niet de juiste leereffecten. De anyplace, anytime pilots (WRTS en Radiologie online) kenden dit probleem minder. De wijze van leren, jezelf overhoren met behulp van een mobiel apparaat, bleek beter aan te sluiten op de traditionele manier van leren; jezelf overhoren met een PC of een blaadje papier. Het verschil was echter dat het nu overal en op elk gewenst moment kon. Deze twee applicaties zijn dan ook ontwikkeld ter ondersteuning van een bestaand leerproces en hadden niet de insteek een leerpoces te wijzigen. In dat geval is er dus wel een match. Afleiding. Een probleem? Afleiding is een probleem dat in bijna alle pilots terugkomt. Het mobiele apparaat biedt veel verleidingen; hyves, MSN, spelletjes, gewoon internetten, etc. maar ook de omgeving waarin de leerling leert, buiten het klaslokaal, kan voor veel afleiding 19

20 zorgen: verkeer, mensen, geluiden, geuren, etc. Hoe om te gaan met deze afleiding? Is het een bedreiging voor mobile learning of is het iets waarmee alle betrokkenen moeten leren om te gaan? De rapporteurs van de Ostrea pilot zijn van mening dat het leren omgaan met deze verleidingen een wezenlijk onderdeel moet zijn van de ontwikkeling van mediawijsheid bij leerlingen. Immers, ook later tijdens het werk of een studie in het hoger onderwijs zullen leerlingen weerstand moeten bieden aan deze verleidingen. Op basis van de mobile learning pilots kan worden gesteld dat dit aspect nadrukkelijker aandacht moet krijgen bij de introductie van mobile learning in het onderwijs. Je zou kunnen zeggen: leerlingen moeten een zekere mate van mediaonverstoorbaarheid ontwikkelen. Financiën. Nu nog een drempel. Een ander aspect dat in de meeste pilots terugkomt, is de prijs en de stand van de techniek van het mobiele apparaat. Zowel aanschaf als beheer is voor onderwijsorganisaties niet goedkoop. In een netbookpilot zijn bijvoorbeeld 20 netbooks gerepareerd. Het is nog steeds de vraag of deze kosten opwegen tegen het extra leerrendement. Een van de oorzaken hiervan is eigenaarschap. Leerlingen beheren het apparaat nog niet alsof het hun eigen apparaat is. Er zal dus nog gezocht moeten worden naar modellen waarbij het eigenaarschap wordt gestimuleerd. Dit aspect speelde overigens minder een rol bij de pilots in het hoger onderwijs. Anyplace, anytime. Nog steeds een belofte? Bij WRTS mobiel en de UMCG pilot is beperkt geëxperimenteerd met de mogelijkheden van anyplace, anytime leren. Respondenten in beide pilots zijn positief over de mogelijkheden en de mogelijke verbeterde leerresultaten, nadat ze geëxperimenteerd hebben met de mobiele toepassing. Echter bij beide pilots is het een probleem dat de studenten / leerlingen zelf niet over de juiste mobiele apparatuur beschikken. Dit zet een rem op de adoptie. Opvallend is ook dat bij beide pilots de wijze van leren door de studenten lijkt te matchen op de wijze waarop door de technologie de leerstof wordt aangeboden. Indien de beschikbaarheid van de techniek verbetert, lijken deze toepassingen anyplace, anytime toepassingen snel meer gebruikt kunnen gaan worden. De impact op de leerresultaten zal dan blijken. De studenten hebben daar positieve verwachtingen over. Aanvulling. Geen vervanging. Betrokkenen bij de pilots merken op dat ze mobile learning een interessante aanvulling voor het onderwijs vinden. Geen vervanging. Het palet van lesinstrumenten van de docent wordt uitgebreid. Hierdoor heeft de leerkracht meer keuze het juiste instrument op het juiste moment in te zetten. Ook op dit punt moet 20

21 nog veel geleerd worden; in welke lescontexten biedt mobile learning het meest optimale leerrendement? WRTS mobiel lijkt een voorbeeld te zijn van een toepassing die een duidelijke aanvulling is ten opzichte van de reeds aanwezige instrumenten voor het leren van idioom. Het vervangt de bestaande mogelijkheden op papier of de PC niet, maar voegt een extra dimensie toe door idioom leren ook mogelijk te maken op ieder tijdstip op elke plek. Educatieve content. Nog niet altijd aanwezig. Bij de netbooks en de E-reader wordt ook duidelijk dat er nog maar weinig specifieke educatieve content geschikt is voor de nieuwe technologie. Dit wordt opgelost door zelf content te ontwikkelen. Voor een grootschalige doorbraak zullen ook de uitgevers hun lesmateriaal moeten aanpassen aan de nieuwe technieken. De vraag is hoe snel dat zal gaan. Veel geleerd. Nader onderzoek nodig In de eerder genoemde studie Mobile learning; een verkenning wordt gesteld dat er veel wordt gespeculeerd over de mogelijkheden van mobile learning, maar dat vooralsnog onvoldoende onderzoeksresultaten deze stelling ondersteunen. Op basis van de mobile learning pilots kan er nu wel een iets hoopvoller geluid worden gegeven. Uit het exploratieve onderzoek blijkt dat betrokkenen op basis van hun ervaringen positief zijn over de mogelijkheden van mobile learning en allen hun pilot willen voortzetten. Tegelijkertijd wordt ook duidelijk dat er nog veel werk verricht moet worden voordat de papieren potentie die mobile learning heeft, in de praktijk ook daadwerkelijk tot uiting komt. Dat past ook in de vaststelling dat de introductie van mobile learning veel meer als evolutie dan als revolutie benaderd moet worden. Meer uitgebreid wetenschappelijk onderzoek is daarna nodig om de daadwerkelijke effecten vast te stellen. In dat opzicht is de studie Mobile learning; een verkenning nog steeds actueel. Meer onderzoek. Maar waarnaar? Het zou nu ook nog iets te vroeg kunnen zijn voor harder wetenschappelijk onderzoek naar de effecten. Want uit de pilots blijkt ook dat betrokkenen, met name docenten en leerlingen maar ook ouders, nog een leertraject moeten doormaken voordat ze de techniek optimaal kunnen inzetten voor lesdoeleinden. Mobiele apparaten moeten ook nog meer onderdeel worden van ons dagelijkse leven. Daaruit volgt dat we vooralsnog moeten inzetten op experimenten waarin we zoeken naar de juiste toepassing van mobile leren in het onderwijs alvorens we het middel beoordelen op haar effecten. Dus wellicht meer onderzoek, maar zeker ook meer experimenten om een optimale match tussen onderwijs en de mogelijkheden van de techniek te vinden. 21

22 Tips voor de innovator. Als u ook aan de slag wil met mobile learning. Gaat u ook het experiment aan met mobile learning? Hier een paar tips op basis van de ervaringen in de mobile learning pilots: 1. Bereid uw experiment goed voor, maar weet ook dat het altijd anders loopt dan gepland. Dat is niet fout. Dat is juist de essentie van innovatie. 2. Leerkrachten, ICT-ers en leerlingen moeten allemaal een leertraject doormaken voordat ze de toepassing kunnen gebruiken. Neem hier ruim de tijd voor. 3. Zoek naar een match tussen techniek en wijze van leren. Het lijkt eenvoudiger te zijn de techniek aan te passen aan het leren dan visa versa. 4. Besteed expliciet aandacht aan mediawijsheid / media-onverstoorbaarheid. 5. Indien leerlingen mobiele apparaten mee naar huis nemen, betrek dan ook de ouders bij het experiment. 6. Niet alleen de aanschaf van apparatuur kost geld, ook het beheer. 7. Probeer zoveel mogelijk aansluiting te vinden bij apparatuur die reeds onderdeel uitmaakt van het dagelijks leven van studenten. 8. Doe exploratief onderzoek en deel uw resultaten. 22