HEB - een model voor veiligheidsmanagement

Transcriptie

1 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5o- r HEB - een model voor.1. I. I veiligheidsmanagement Ing. W. N. Top I. Inleiding Dro5o r J.J. *. É r r Achtergrond Richtlijnen Herkennen van risico's Evaluatie van risico's Beheersen van risico's Wet- en regelgeving Normen Meetmethoden Checklij st kwalitatieve risico's Formulier ten behoeve van werkplekonderzoek Risico classifi catiesysteem Methode van Fine/Kinney relatieve lcwantitatieve risicobepaling Praktijktoepassing Aspecten Activiteiten Dro5o- 3 Dro5o- 5 Dro5o- 5 D r o5o-r 6 D r o5o-r 6 D r o5o-r 7 D r o5o-r B D r o5o-r 8 D r o5o-r 8 D r o5o-26 D r o5o-z 7 D r o5o-zb D r o5o-3o D r o5o-3o D r o5o-33 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn apdl rggr o2o/o3549

2 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5e3 I. Inleiding In dit artikel komt het HEB-model ter sprake en zal dit in kort bestek worden behandeld. In kort bestek want, hoewel het model slechts uit drie letters bestaat en derhalve eenvoudig lijkt is het dat zeker niet. Het HEB-model is in wezen een (te) eenvoudige weergave van het universele probleemoplossingsmodel. Daardoor ontstaat bij sommige personen mogelijk de indruk dat het HEB-model een eenvoudige zaak voorstelt, bestaande uit: - Herkennen (van risico's). - Evalueren (daarvan). - Beheersen van de risico's. Het probleemoplossingsmodel dat hierna zal worden weergegeven en vervolgens in een aantal paragrafen verder zal worden behandeld, is de basis voor zaken als risk management en veiligheidsmanagement-zaken waarover in feite boeken zijn te vullen. 2, Achtergrond HEB-model - probleemoplossing en risk management Het HEB-model kan fungeren als ruggegraat van risk en veiligheidsmanagement. Dit is in figuur r getracht weer te geven. Daarbij verdient het de voorkeur om het HEB-model niet in de eenvoudige vorm te gebruiken maar dient te worden uitgegaan van het universele probleemoplossingsmodel zoals dat in paragraaf 3,,Richtlijnen" wordt uitgewerkt. Het HEB-model is eenvoudig te onthouden en heeft als zodanig zijn waarde voor gebruik in de praktijk van het dagelijks leidinggeven. In dat geval zou echter de voorkeur worden gegeven aan het gebruik van het woord,,actie" in plaats van,,beheersing", waardoor het model zou worden:,,herken - Evalueer - Actie". Het gebruik van de term,,beheersing" legt het accent grotendeels op de achterliggende organisatie, op het managementsysteem. In die zin zou het dan meer geschikt worden voor gebruik door organisatiedeskundigen, maar is dan in deze (te eenvoudige vorm) weer minder geschikt voor die doelgroep - dan zou de voorkeur worden gegeven aan het probleemoplossingsmodel zoals dat aan het begin van dit artikel werd geïntroduceerd. 4 Handb. Veitigheid, gezondheid en welzijn april rqsr 02o/o4t 94

3 D r o5o-4 HEB-een model voorveiligheidsmanagement ldentieficatie Evaluatie tseêindiging Beheersing Financiëring Rahpercinn Financiëring Kattza -innrrí "'F-' Resultaten -outpul Figuur r. HEB-model - kort uoor probleemoplossing Het probleemoplossingsmodel waarvan HEB een zeer vereenvoudigde weergave is kent de volgende stappen: r. Herkennen of identificeren van problemen of risico's. De ln'valitatieve vaststelling van risico's. Hier vindt waarneming en besluiworming plaats:,,hebben we te maken met een mogelijk risico of niet?". 2. Eualuatíe van de problemen of risico's. Hoe groot zijn ze? In principe speelt hierbij de omvang van de gevolgen (schade, verliezen) een rol en de kans dat de betrokken ongewenste gebeurtenissen zullen optreden. 3. Besluitvorming:,,hebben we te maken met een probleem of risico waaraan we iets moeten doen?" Is het anfwoord,,nee" en is het risico in feite (zonder verdere beheersmaatregelen) acceptabel dan houdt het proces hier op. Is het risico echter zodanig dat wel iets gedaan dient te worden dan zullen we verdere actie dienen te ondernemen. 4. Besluitvorming ten aar.zien van elimineren van het risico. Indien geen eliminatie mogelijk of gewenst is kan het risico dan zodanig worden verminderd dat het acceptabelwordt? Is dat het geval dan is het mogelijk niet nodig om verdere actie te ondernemen. 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn april rqgr o20/ o4 t94

4 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5e5 Is het niet mogelijk of wenselijk om het risico te elimineren of te verminderen tot een acceptabel niveau, dan is de volgende stap: beheersen van het risico. 5. Beheersingvan het probleem, het risico: a. Analyse van oorzaken (en mogetijke gevolgen). b. opstellen van alternatieven ter behandeling van het risico, technische en organisatorische maatregelen, voorkomen en beperken. Identificatie van beheersmaatregelen - wat kan gedaan worden? - criteria opstellen daarvoor - waaraan dienen deze beheersmaatreselen te voldoen? c. Keuze van de beste maatregelen - mcestal een combinatie van technische en organisatorische aspecten. d. Uitvoering van de keuze. e. Evaluatie van de uitvoering - periodiek nagaan ofde gekozen maatregelen ook naar behoren worden uitgevoerd. Meten wat in de praktijk wordt gedaan. Evalueren aan de hand van gestelde criteria. Zonodig bijsturing als maatregelen niet overeenkomstig de gestelde criteworden uitgevoerd. ria Correctie bij afiarij king. C. Evaluatie van resultaten - worden de gewenste resultaten (in de zin van vermindering van ongevallen e.d.) ook behaald? h. Zonodig bij sturing, uitbreiding van bestaande beheersmaatregelen of toevoeging van activiteiten om tot de sewenste resultaten te komen. 3. Richtlijnen 3. r. Ilerkennen uan risico's De eerste stap, en daarmee een zeer essentiële, is het áeré ennenvanrisico,s. Het herkennen van risico's kan op verschillende manieren plaatsvinden, onder andere: - Gebruik var' rragen- ofchecklijsten opgesteld voor dit doel zoals bijvoorbeeld weergegeven in paragraaf 6. Meetmethoden (par. 6. r ). - Inuenturtsatie uan (kritieke) taken of uerkzaamheden vaststellen welke taken kritiek zijn uit het oogpunt van veiligheid, gezondheid, risicobeheersing, en dergelijke. Dit proces gaat uit van een opsomming van alle functies in de organisatie en stelt in eerste instantie vast welke taken of werkzaamheden per functie worden uitgevoerd. Vervolgens wordt (bijvoorbeeld door gebruik te maken van methodieken zoals in dit artikel aangegeven) vastgesteld welke taken of werkzaamheden,,kritiek" zijn (d,w.z. kunnen leiden tot ongewenste gevolgen, indien niet juist uitgevoerd). 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn aprit r99r 02o/olrq\

5 DIo5o-6 HEB-eenmodelvoorveiligheidsmanagement Alhankelijk van de mogelijkheden zal vervolgens getracht worden de risico's in de taak uitvoering te elimineren of te verminderen. In vele gevallen echter zullen procedures worden opgesteld voor goede (en dus ook: veilige) uitvoering van de betrokken werkzaamheden. - Obseruatie uan,,kritielíe" taken De periodieke en geplande waarneming van de wijze waarop kritieke taken of werkzaamheden worden uitgevoerd. Dit sluit nauw aan op de hierboven genoemde inventarisatie. - Inuentarisatie uan (chemische) produkten Vaststelling van alle chemische produkten die in de organisatie worden gebruikt, opgeslagen, geproduceerd (inclusiefeventuele tussenprodukten ofprodukten die worden gevormd indien het proces anders verloopt dan normaal), en dergelijke. Vervolgens nagaan in welke mate deze produkten risico's vertegenwoordigen onder normale omstandigheden, dan wel abnormale (bijv. vermenging met elkaar in geval van brand) en het treffen van overeenkomstige beheersmaatregelen. - HAZOP/FMEA,endergelijke Risico identificatiemethodieken. Daarbij maakt HAZOP (Hazard and Operability studies) gebruik van trefi,voorden (zoals meer, minder, geen' anders, e.d.) om na te gaan of bepaalde toe- en afuoerstromen (dan wel proces-interne condities) een negatief gevolg kunnen hebben voor het proces dat wordt bestudeerd. FMEA (Failure Mode and Effect Analysis) is een methodiek waarbij wordt nagegaan welke invloed het falen van een component van een systeem heeft op het (zowel up-stream als down-stream) functioneren van dat systeem. Hoewel beide methoden vooral worden gebruikt in de procesindustrie kunnen zij zonder meer ook op andere systeme n worden toegepast. Zo zou bijvoorbeeld de toepassing van HAZOP op een voetbalstadion ongetwijfeld leiden tot het risico van meer (ofte veel) toeschouwers, een situatie die enkelejaren geleden in Engeland heeft geleid tot een dramatisch ongeval. - Procesueiligheidsanalyse De analyse van (chemische) processen waarbij wordt gelet op de aanwezige produkten, tussenprodukten, produkten die ontstaan onder niet-normale omstandigheden, en dergelijke. Bij deze analyse zal gebruik worden gemaakt van technieken zoals HAZOP en FMEA om de risico's verder te identificeren en te Lrwantificeren en maatregelen, ook in de zin van procesbesturing, te treffen. Bij deze analyse wordt het proces als uitgangspunt genomen. Dit in tegenstelling tot de inventarisatie van,,kritieke" taken waarbij uitgegaan wordt van de mens en zijn/haar werk. 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzljn april t99t o20/o4ry5

6 HEB - een model voor veiligheidsmanagement Dro5e7 - Safetyaudit De safety audit is een organisatie onderzoek dat tracht vast te stellen of een bepaalde rnate van beheersing ten aanzien van de betrokken organisatie, ofhet betrokken systeem, aanwezig is. Het niet aanwezig zijn van bepaalde beheersmaatregelen (zoals bijvoorbeeld het ontbreken van duidelijke richtlijnen ten aanzíenvan ontwerp en modificatie, het niet aanwezig zijn van een goed functionerend calamiteitenplan, e.d.) houdt evenzovele risico's in die zich na verloop van tijd kunnen manifesteren in de vorm en omvang van ongevallen, schaden, soms ook de rampen waarover wij via de media worden geïnformeerd. Een goede Safety Audit houdt overigens rekening met de meeste, zo niet alle, andere risico- herkenningsmethodieken. - Enquêteonderpersoneel Een enquête onder het personeel kan niet alleen informatie geven over feitelijke risico's op de werkplek, het geeft ook een indruk van de mate waarin het veiligheidsprogramma functioneert. Het niet functioneren van een, overigens wel aanwezig, programma houdt op zich weer risico's in die na verloop van tijd manifest kunnen worden. - Werkplekonderzoek Werkplekonderzoek (zoals bijv. mede aan de hand van een eenvoudige formulier als gegeven in par. 6. Meetmethoden (par. 6.2)) geeft informatie omtrent de veiligheids- en gezondheidsrisico's die een rol spelen in de relatie tussen de mens en zijn/haar werkomgeving. - Inspectiesuansituaties/condities De inspecties (zowel de algemene als de kritieke onderdelen inspectie) zijn gericht op het waarnemen van onveilige of substandaard condities en het treffen van maatregelen om de ongewenste situatie te corrigeren voordat ongevallen,/incidenten zullen optreden. - Obserxatiesuanhandelingen/gedrag Wat hierboven gezegd werd ten aanzien van condities geldt ook voor de handelingen van mensen, het volgen van regels,/voorschriften, en dergelijke. De gedragsobservatie is voor de handelingen hetzelfde wat de algemene inspectie is voor orde en netheid in het bedrijf. - Onderzoekuanongeaallen/incidenten Mochten alle preventieve risicoherkenningsmethoden falen dan bieden ongevallen en incidenten (inclusief,,bijna-ongevallen") de mogelijkheid om te leren van hetgeen fout is gegaan. Het ongevalsonderzoek dient hiertoe goed te zijn gestructureerd inclusiefeen 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn april I qq r ozo/o4rg6

7 D r o5eb HEB -een modelvoorveiligheidsmanagement duidelijke procedure, een goede methode voor onderzoek en analyse en het gebruik van een goed formulier. Wat de bijna-ongevallen betreft bieden,,exit-interviews" een goede moge- Iijkheid maar kunnen ook periodieke interviews van individuele werknemers helpen om de desbetreffende informatie te verkrijgen. In de praktijk zullen steeds meerdere herkenningsmethodieken gebruikt dienen te worden om te komen tot een optimale risico inventarisatie. Daarbij is een zekere mate van overlapping niet te voorkomen. In ieder geval dienen steeds analyses te worden uitgevoerd zowel uitgaande van het proces als van de mensen die daarin werken. In de praktijkwordt dit laatste vaak niet gedaan en wordt alleen van het proces uitgegaan. Herkennen - onderkennen uan risico's door middel uan uisuele tuaarneming In de dagelijkse praktijk zalhet herkennen van risico's vooral ook gebaseerd zijn op zintuiglijke waarneming. Daarbij speelt vooral de visuele waarneming een belangrijke rol: men ziet iets, vindt dit niet acceptabel en neemt vervolgens actie. Daarbij kunnen wij in principe twee vormen van waarnemen onderscheiden: het herkennen van risico's en het onderkennen ervan. Herkennen van risico's is gebaseerd op (bewust) kijken en gebruik maken van een referentiekader. Daarbij wordt de waargenomen situatie, conditie of handeling vergeleken met een referentiekader en vervolgens besloten of er een risico is of niet. Herkennen is het (opnieuw) kennen van risico's. vaak is dit een onbewust proces ofverloopt het zo snel dat het niet als een bewuste waarneming wordt ervaren. Bijvoorbeeld wanneer men Plotseling wordt geconfronteerà met een diepte, met een groot vuur of met een explosie. Het referentiekader dat men daarbij gebruikt kan het eigen referentiekader zijn (o.a. verkregen door ervaring) ofeen referentiekader van anderen, bijvoorbeeld neergelegd in een controlelijst, een procedure ofeen werkvoorschrift. Een wat verder weg gelegen vorm van risicoherkenning is het,,onderkennen" van risico's waarbij wordt uitgegaan van een waargenomen situatie of handeling en waarbij vervolgens een scenario (,,what if') wordt gevoegd. Dit scenario kan sterk afiuijken van de waargenomen situatie of handeling. Bij het bepalen van de maximale of waarschijnlijke schade (iets dat door verzekeringsmaatschappijen wordt gedaan bij het aangaan van een verzekering) worden bijvoorbeeld dergelijke scenario's opgesteld. De processen van herkennen van risico's en in het onderkennen ervan zijn niet wezenlijk van elkaar gescheiden maar gaan geleidelijk in elkaar over. Bij het,,herkenn en" zalvaak een beperkt scenario een rol spelen, terwijl dit bij het,,onderkennen" vaak uitgebreider zal zijn. Het onderkennen van risico's is het zich voorstellen van het optreden van een ongeval, uitgaandevan een waargenomen situatie ofhandeling en vervolgens de vraag stellen,,wat zou er kunnen gebeuren als...". Daarbij wordt veronder- 4 Handb. V iligheid, gezondheid en welzijn april Isql o2olo4 r 9b

8 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5eg steld dat verschillende factoren bij elkaar komen onder bepaalde omstandigheden en zo aanleiding geven tot een ernstig letsel ofschade. Het verschil met het,,herkennen" van risico's is dat bij het onderkennen meer factoren een rol spelen. Bij herkennen zullen meestal één of twee aspecten worden meegenomen in het veronderstelde ongeval. Het onderkennen is in de regel complexer en omvat meer aspecten die gezamenlijk leiden tot de ongewenste gebeurtenis. Het proces van onderkennen van risico's zal in de regel effectiever verlopen indien dit plaatsvindt in een groep omdat in een dergelijke opzet meer ideeën worden aangedragen dan wanneer het proces door een individueel persoon wordt uitgevoerd. Het onderkennen van risico's vindt in principe plaats in een proces als weergegeven in figuur z. Het proces omvat de volgende stappen: - Beschrijving van de veronderstelde situatie. - Evaluatie in de zinvan de mogelijke omvang van de schade, en de waarschijnlijkheid dat een dergelijke schade optreedt. Deze punten betreffen de eerste twee vragen uit paragraaf 7. Praktijktoepassing (par. 7. I ). - Stellen van prioriteiten voor actie aan de hand van de evaluatie gegeven in paragraaï 7. Praktijktoepassing (par. 7.1). - Analyse van oorzaken voor het vaststellen van aangrijpingspunten voor het treffen van verbeteringsmaatregelen. - Het opstellen van een actieplan gebaseerd op de analyse van oorzaken, met daarin zowel preventieve actie als maatregelen ter beperking van de gevolgen mocht het incident zich toch voordoen. - Bepaling van de kosten-effectiviteit waarbij de kosten voor de uitvoering van maatregelen worden vergeleken met de toepassingsmogelijkheden van de maatregelen en de risicoreductie. Vragen die hier van toepassing zijn omvatten:. welke mate van toepassing hebben de voorgestelde beheersmaatregelen?. hoeveel kosten deze maatregelen? ' hoe effectiefzijn de maatregelen in relatie tot de te verwachten risicovermindering? - Vastlegg n van verantwoordelijkheden - het vertalen van het actieplan naar het uiteindelijk doen van het nodige werk. Wie moet wat doen, wanneer? Visuele zaaamteming sommige mensen zijn beter in het visueel herkennen van risico's dan anderen. Dit heeft vooral te maken met een tweetal asdecten: a. het vermogen om waar te nemen; b. het herkennen van het waargenomene als risico. 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn april rggr o2o/o4r97

9 Dro5ero HEB-eenmodelvoorveiligheidsmanagement Visualiseren Visualiseren Hoe vaak kan dit gebeuren? Fipuur z. I Het ontlerkennen uan risico's Organiseer 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn april I99t

10 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5o- r r a. Hetuermogenomu,aartenemen Voor waarnemen zijn een aantal aspecten nodig en spelen factoren een rol om het bedoelde aspect optimaal te doen deelnemen in het waarnemingsproces: Aspect Licht oog Zenuwen Hersenen Omstandigheden Factoren Geen/weinig/te veel/anders. Fysieke gesteldheid, ziekte, tijdelijke afwijkingen onder invloedvan... Fysieke gesteldheid, ziekte, tijdelijke afwijkingen onder invloedvan... Fysieke gesteldheid, ziekte, tijdelijke afwiikingen onder invloedvan... Wapening van het oog - bril, verrekij ker, vergrootglas, en dergelijke. Barrière tussen oog en voorwerp. Standplaats. Afl eiding - anderen (aanwezigheid, praten, bemst/onbemst) geluid, licht, mentale pre-occupatie (,,met gedachten elders"). Herkennen van risico's door visuele waarneming berust op het gebruik van de ogen, op zíer' : bewust kijken, waarnemen of observeren. Daarbij is het van belang dat zowel de detail(s) als het geheel worden beschouwd. Een rol daarbij wordt onder andere gespeeld door de veld-aíhankelijke of veld-onaíhankelijke instelling van de waarnemer (het vermogen om al dan niet details te zien in een groter geheel). Details kunnen op zich in orde zijn maar in combinatie met elkaar of in relatie tot hun omgeving, onacceptabel. Tijdens het waarnerningsproces dienen dan relaties te worden gelegd tussen details onderling en hun omgeving. Het vermogen om waar te nemen varieert niet alleen van de ene persoon tot de anderen. Ook het vermogen tot waarneming door dezelfde persoon is niet constant afhankelijk van factoren zoals: - De fysiologische toestand van de waarnemer:. oogbeschadiging, hersenletsel, vermoeidheid, slaapgebrek, voedselgebrek, gebrek aan bepaalde vitamines, enzovoort. - Psychologische gesteldheid van waarnemer:. ervaring,aandacht,verwachtingspatroon,enzovoort. Daarnaast speelt ook het waargenomene een rol, - De eigenschappen van het waargenomene:. formaat. vorm. structuur. kleur. enzovoort. I Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn april rggr o2olo,1 r 9B

11 D r o5o- r z HEB - een model voor veiligheidsmanagement b. Het herkennen aan het Loaargenomene als risico Het herkennen van risico's geschiedt door de waargenomen situatie, conditie of handeling te vergelijken met een,,referentiekader". Dergelijke referentiekaders zijn daarmee een zeer belangrijk aspect om te bepalen ofiets al dan niet als een risico wordt gezien. Een dergelijk referentiekader is zeker niet constant maar zalvaríëren in de tijd. Een goed voorbeeld daarvan wordt gevonden in de milieurisico's. Nog niet zo lang geleden was het milieu iets waar maar weinig mensen zich zorgen over maakten. Thans is het milieu een zwaarwegende factor wanneer we het hebben over risico's. - Referentiekaders Referentiekaders die gebruikt worden tijdens het herkennen van risico's kunnen bestaan uit: - Eigen ervaringen, interesse en opleiding. De eigen perceptie speelt een uitermate grote rol in de vaststelling of iets een risico wordt gevonden of niet. De ene persoon is nu eenmaal bereid om meer risico's te nemen dan de ander. Wij zien dat ook in het werk dat mensen doen: de één accepteert daarbij zaken die de ander als onaanvaardbare risico's ziet. De eigen ervaring is van groot belang maar tegelijk ook een beperkende factor. Iemand kan nu eenmaal geen ervaring ten aanzien van alles opdoen en nog up-to-date houden ook. Het is daarom voor het herkennen van risico's van groot belang om gebruik te maken van de ervaringen van anderen. - Ervaringen van anderen, onder andere neergelegd in checklijsten, beschrijvingen van processen, maar ook in de vorm van normen, P-bladen en dergelijke. - Tekortkomingen in het herkennen uan risico's Het herkennen van risico's in een praktijksituatie is onontbeerlijk als basis voor het treffen van maatregelen. Zodat de directe aanleidingen van ongevallen, schaden, en dergelijke kunnen worden gecorrigeerd en de ongewenste gebeurtenis (die tot het verlies kan leiden) kan worden voorkomen. Het is derhalve belangrijk om in te zien op welke aspecten een en ander te kort schiet. Deze zijn in essentie: - niet bewust (kunnen) kijken of waarnemen, en/oï - geenofonvoldoendereferentiekader. Meestal zal het een combinatie zijn van beide aspecten waarbij de ervaring van de waarnemer uitermate belangrij k is om te komen tot optimale resultaten. Ook het vermogen om scenario's op te stellen (ref. het,,onderkennen") speelt hierin een doorslaggevende rol. 4 Handb. Veiligheid. gezondheid en welzijn april tqqr o2olo4 l rlb

12 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5o- r 3 Formule uoor herkennen Verbetering van de herkenning van risico's door visuele waarneming kan geschieden door het aanleren van een,,herken-formule": - het verbeteren van het proces van waarnemingi - het verbeteren van het herkennen door uitbreiding en,/ofaanpassing van de referentiekaders. De,,herken-formule" berust in principe op fwee pijlers: - bewust kijken; en referentiekader sebruiken. De herken-formule is gebaseerd op de volgende stappen: - intentie; - voorbereiding; - observatie; - analyse; - besluit; - actie. Intentie De intentie van de waarnemer is van groot belang. Van zijn of haar instelling zal immers het resultaat van de visuele waarneming in grote mate afhangen. Deze instelling kan variëren tussen:,,ik ga er wel naar toe en zal wel zien...". Of,,ik ga op jacht... naar anomalieën, afwijkingen, onveilige situaties/conditie s /handelingen". Hetzal duidelijk zijn dat de laatste instelling in de regel meer geïdentificeerde risico's zal opleveren dan de eerste. Enige zorg echter is wel op zijn plaats - door een te gerichte instelling kan het ook mogelijk zijn dat men zich te veel instelt op een verwachtingspatroon waardoor bepaalde risico's over het hoofd kunnen worden gezien. horbereíding Bij het waarnemen van risico's middels inspecties (gericht op condities./situaties) ofobserwaties (gericht op handelingen) is de voorbereiding van groot belang. De wijze van voorbereiding en de grondigheid daarwan hangen af van de instelling van de betrokkene(n). Bij deze voorbereiding hoort zeker ook: - Weten om welk bedrijf, welke afdeling, welk produktieproces en dergelijke het gaat:. aard/procesvanbedrijfofafdeling; ' algemene risico's;. specifieke risico's van dit bedrijfofdeze afdeling. 4 Handb. \'ciliqhcid. gczondheid en bclzrjn april rqgr o:o/04 r qq

13 D r o5o- l4 HEB -een model voorveiligheidsmanagement - Informatie bestuderen die voorhanden is:. algemene literatuur:. eerdere inspectierapportenvanbedrijfofafdeling. - Wat zijn de risico's?. algemene risico's (elektriciteit, verwarming, orde en netheid, e.d.);. specifieke risico's (risico's die specifiek zijnvoor het betrokkenbedrijfofde betrokken afdeling). - Mogelijke kritieke problemen vaststellen:. welke zijn de voornaamste aandachtspunten, kritieke werkzaamheden, welke de kritieke onderdelen van installaties en dergelijke, gebruik van chemicaliën, enzovoort. - Prioriteitenvaststellen:. welke zaken verdienen de hoogste prioriteit bu de waarneming (de inspectie of observatie) zodat de waarneming zo effectief kan verlopen. - Opstellen van checklijst(en) die dienen als referentiekader en geheugensteun bu de uitvoering van de waarneming van risico's:. overleg met collega's enl of stafdiensten;. overleg met externe expertise;. referentie handboeken,/p-bladen van de Arbeidsinspectie, en dergelijke. Obserueren - Besluiten om te zien. - Juiste standplaats innemen. - Stil staan. - Concentreer op zien -,,oogkleppen op":. geheel bekijken;. details bekijken. - Let op VGW aspecten:. positie en handelingen;. werkplek;. gereedschap, materialen, en dergelijke;. persoonlijkebescherming;. regels/voorschriften/werkuitvoering. - Let op negatief en positief Analyseren - Wat zie ik? - Referentiekadergebruiken. - Aandachtspuntenlijst. 4 Handb. \'ciligheid, gezondheid en welzln april rqqr o:o/04 r qq

14 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5o- r 5 Besluiten - Is dit veilig,/onveilig? - Kan dit onder ietwat andere omstandigheden leiden tot onveiligheid, ongeval? Scenario opstellen, inclusief de,,onverwachte" gebeurtenis. Actie - Moet er actie worden ondernomen? - Wat dient dan de actie te zijn? - Wanneer dient de actie te worden ondernomen (tijdelijke maatregelen en permanente)? - Door wie dient dat dan te worden gedaan? - Hoe stellen we vast dat de actie eíïectief ondernomen is? Verbetering uan herkennen - Doen, doen, doen en blijven doen - ontwikkel de,,herken-gewoonte". -,,Practice makes perfect?" Vergeet het maarl,,practice makes permanent!",,'lhe rig ht practice makes perfectl" HEB - probleernoplossing en oorzaken/geljolgen rnodel De HEB-formule kan gemakkelijk worden geprojecteerd op het algemeen geaccepteerde oorzaken - gevolgen model dat in figuur 3 wordt weergegeven. Dit model werd oorspronkelijk opgezet door Heinrich en later aangepast door Bird voor wat betreft de eerste twee fasen. - Geen oí te wernrg activiteiten - Onvoldoende criteria daarvoor - Niet naleven van criteria Figuur 3. Oorzaken - let'eigen model. Met name de herkenning door visuele waarneming is hierin goed onder te brengen. Deze vindt vooral plaats in het middelste blok (de,,onveilige of substandaard" handelingen en condities). De,,H" van het HEB-model wordt, voorzover het de visuele waarneming betreft, dan ook in dit blok gevonden. De,,E" van Eualuatie is dan gericht op het vaststellen van de mogelijke gevolgen, ter- 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzrln april rqqr

15 D r o5o-r 6 HEB-een modelvoorveiligheidsmanagement wijl de,,b" van Beheersende aandacht richt op de eerste twee blokken, met name het eerste waar sprake is van het,,managementsysteemt, Eualuztie aan risico's Na de herkenning van risico's is de volgende stap de evaluatie ervan. vaststellen hoe groot de risico's zijn. Daarbij worden voornamelijk twee factoren bekeken, te weten de mogelijke of waarschijnlijke gevolgen van de ongewenste gebeurtenis en de kans dat deze kan optreden. Deze kans wordt soms nog verdeeld in twee aspecten:de blootstelling (bijv. het aantal malen dat een handeling plaatsvindt in een tijdsperiode) en de waarschijnlijkheid (of kans dat de ongewenste gebeurtenis per handeling optreedt). Risico-evaluatiemethoden kunnen variëren van eenvoudige methoden, waarbu letters worden gebruikt, tot complexe methoden die gebaseerd zijn op de foutenboommethodiek. De meeste methoden zijn gericht op een relatieve eva- Iuatie van risico's en geven geen absolute waarde aan. In paragraaf 6. Meetmethoden (par. 6.3)worden twee zeer eenvoudige methoden voor risico-evaluatie gegeven, alsmede in paragraaf 6.4 de methode Fine,/ Kinney Beheersen uan risico's Het beheersen van risico's is het uiteindelijke doelvan herkenning en evaluatie. Beheersen wordt hier opgevat in de zin van het in de organisatie brengen van de noodzakelijke structuur om de ongewenste gebeurtenissen te voorkomen en de gevolgen ervan, mochten zij toch optreden, te beperken. Beheersen kan zowel een technisch als een orsanisatorisch karakter hebben. Echter zal het accent dienen te liggen op de orgàisatie of het,,managementsysteem". De achterliggende gedachte is dat het toch vooral dit svsteem moet zijn (en de daarin gestructureerde veiligheidsinspanningen) dat zal dienen te zorgen voor zowel de techniek als voor de aanwezigheid en kwaliteit van procedures en voor de inzetbaarheid van mensen voor het te verrichten werk. Beheersen wordt gezien in het kader van de definitie van veiligheid als,,het beheersen van incidenten./oneevallen en hun gevolgen" en is een van vier hoofdfuncties van manaqement zoals onderscheiden door Louis A. Allen. - plannen; - organtseren; - leiden; - beheersen. Deze beheersfunctie valt uiteen in een vijftal stappen: - Identificerenvan(beheers)activiteiten: 1 Handb. \ eilighr:id. gezondheid en welzr3n april r qq I

16 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5o- r 7. Welke activiteiten zijn nodig om risico's te voorkomen dan wel de gevolgen ervan te beperken? - Criteria, normen of standaards opstellen daarvoor:. Waaraan moeten de geïdentificeerde activiteiten voldoen? - Meten van hetgeen wordt gedaan:. Wat wordt in de praktijk uitgevoerd en hoe? - Evalueren aan de hand van de gestelde criteria:. Voldoet hetgeen gedaan wordt aan de gestelde eisen? - Correctie bij afwijking:. Indien de praktijk niet voldoet aan de gestelde eisen dan dient te worden bijgestuurd. De beheersfunctie (volgens Allen) wordt gekenmerkt door ICMEC, de vijf stappen die zijn terug te vinden in het eerste blok van figuur 3. Ten aanzien van de beheersactiviteiten en de criteria daarvoor wordt ven^/ezen r.aaí paragraaf 7. Praktijktoepassing (par. 7. r ). De daar genoemde activiteiten en criteria zijn ontleend aan het International Safety Rating System. Dit ISRS is een methodiek voor het in kaart brengen en ontwikkelen van de beheersactiviteiten met betrekking tot ongevallen, schaden en dergelijke. In positieve zin fungeert het ISRS als hèt middel voor succes in veiligheidsmanagement. q, Wet- en regelgeving Anikel 3 Arbeidsomstandighedenutet : Bij het organiseren van de arbeid, het inrichten van de arbeidsplaatsen en het bepalen van de produktie- en werkmethoden moet de werkgever het volgende in acht nemen in het kader van de zorg voor een zo groot mogelijke veiligheid, een zo goed mogelijke bescherming van de gezondheid en het bevorderen van het welzijn bij de arbeid, gelet op de algemeen erkende regelen der techniek, de stand van de bedrijfsgezondheidszorg, alsmede de stand van de ergonomie en die van de arbeidskunde of bedrijfskunde: a. tenzij dit redelijkerwijs niet kan worden gevergd, moet de werkgever de arbeid zodanig organiseren, de arbeidsplaatsen zodanig inrichten en zodanige produktie- en werkmethoden toepassen dat daarvan geen nadelige invloed uitgaat op de veiligheid en de gezondheid van de werknemer; b. tenzij dit redehjkerwijs niet kan worden gevergd, moeten de gevaren voor de veiligheid of de gezondheid van de werknemer zoveel mogelijk in eerste aanleg bij de bron daarwan worden voorkomen of zoveel mogelijk worden beperkt; naar de mate waarin dergelijke gevaren niet bij de bron kunnen worden voorkomen ofbeperkt,moeten daartoeandere doelmatige maatregelenworden 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn april rggr

17 D r o5o- r B HEB- een model voorveiligheidsmanagement getroffen, tenzij zulks redelijkerwijs niet kan worden gevergd, in welk geval doelmatige en passende beschermingsmiddelen aan dewerknemer terbeschikking dienen te worden gesteld; c. het gebruik van werktuigen, machines, toestellen en overige hulpmiddelen bij de arbeid alsmede van stoffen die gevaar kunnen opleveren voor de veiligheid e n de gezondheid van de werknemer moet worden vermeden; indien zulks redelijkerwijs niet kan worden vermeden, moeten die gevaarlijke werktuigen, machines, toestellen onderscheidenlijk stoffen en overige hulpmiddelen worden gebruikt, waarbij het gevaaí zover als mogelijk is beperkt als redelijkerwijs kan worden gevergd; d. doeltreffende maatregelen moeten zijn genomen teneinde het mogelijk te maken dat de werknemer, indien een toestand ontstaat, waarin direct gevaar voor zijn veiligheid of gezondheid aanwezig is, zich snel in veiligheid kan stellen, en ten einde te verzekeren dat, indien schade aan zijn gezondheid is toegebracht, de gevolgen hiervan zoveel mogelijk kunnen worden beperkt. Artikel r g Arbeidsomstandighedenuet : 3. De taken van de veiligheidsdienst onderscheidenlijk de veiligheidskundige hebben tot doel de bevordering van de veiligheid en de hygiëne van het arbeidsmilieu. Te dien einde is de dienst onderscheidenlijk de veiligheidskundige verplicht te adviseren aan onderscheidenlijk nauw samen te werken met en bijstand te verlenen aan de werkgever, de werknemers en de ondernemingsraad. Als behorende tot die taken worden in elk geval aangemerkt: e. het medewerken aan het voorkomen en bestrijden van ongevallen en het doen van aanbevelingen ter zake; h. het verlenen van bijstand bij het tot stand komen van arbeidsveiligheidsrapporten, ongevalsrapporteringen en ongevalsanalyse. 5. Normen Niet van toepassing. 6. Meetmethoden 6. r. Checklijst kualitatieue risico's De hierna opgenomen tabellen kunnen dienen ter bepaling van de risico's van een organisatie. Een en ander dient te worden aangepast aan de specifieke organisatie. Per punt dient te worden nagegaan: A. Zijn mogelijke verliezen geïdentificeerd? 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn april tqgr

18 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5o- r 9 - bestaat het betrokken risico? B. Zljn zij geëvalueerd? - wat is de mogelijke omvang? - wat is de kans? C. Zrjn rnaatregelen getroffen ter behandeling? - eliminatie? - vermindering van de kans? - vermindering van de omvang van mogelijke gevolgen (vooraf, achterafl? D. Werd gezorgd voor adequate financiering? - eigen beheer, verzekering? E. Of is dit punt misschien niet van toepassing? r. Schade aan eigen werknemers Inventarisatie van verliezen door: I.I. Ongevallen tijdens het werk r. r. r. Letsel r.r.2. r.2, r.3. Beroepsziekte Letsel ofberoepsziekte tijdens werk voor derden Letsel ofziekte buiten het werk I.3.L Tijdensrecreatie r.3.2. In het verkeer I.3.3. Thuis Tijdensvakantie r.3.5. t.4. r.5. In bijbaantje Letsel of ziekte tijdens verblijf in een ander land Verminderde capaciteit I.5.I. Tengevolge van alcohol L5.2. Tengevolge van gebruik van drugs L5.3. Tengevolge van gebruik medicunen I.5.4. Verzuim r.5.5. Stress r.6. Letsel of ziekte tijdens afi,vezigheid voor r.6. r. Vervulling dienstplicht L6.2. Venullingandereburgerplichten t.6.3. Liefdadigheidswerk 2 Mate rië le s c hade e ige n orga nis atie lnventarisatie van verliezen door : Normale slijtage aan machines, apparatuur 2.2. Abnormale slijtage A B C D E 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn april rgqr o2o/o42o2

19 Dro5ezo HEB-eenmodelvoorveiligheidsmanagement A B C D E Vroegtijdige defecten 2.4. Vroegtij dige verouderin g 0É Onderbreking van produktie Door wegvallen van energie: - elektriciteit - stoom - lucht - druk - water - gas - enzovoort Verminderingvanenergietoevoer Onderbreking van leveranties van: - grondstoffen - hulpstoffen - verpakkingsmateriaal - diensten - enzovoorts Contaminatie van geleverde goederen 2.6. Natuurlijk fenomeen of rarnp 2.6.t. Brand - extern (buiten bedrijf ontstaan) Storm/wind Bliksem Overstroming Aardbeving Aardverschuiving Vervuiling(lucht,/water) Neerslag(hagel/sneeuw/regen) 2.7. Brand - intern (binnen bedrijf ontstaan) 2.8. Chemische reacties 2.9. Lekkage ofexplosie van drukvaten 2.ro. Maatschappelijke onrust 2. r o. r. Oorlog 2.ro.2. Opstand,/relletjes 2.1o.3. Vandalisme 2.ro.4. Industriëlesabotage 2.r r. Bezwijken van structuren 2.r r.r. Breken van glas 4 Handb. Veiligheid, gezondheid en welzijn april rqqr o20/o42o2

20 HEB - een model voor veiligheidsmanagement D r o5o-z r A B C D E 2.r.2. Instorting van gebouwen en dergelijke door overbelasting 2.r r.3. Tengevolge van drukverandering 2.r r.4. Door contact met: 2.r r.4.r. Voorwerp 2.t t.4.2. Vliegtuig 2.r r.4.3. Voertuig z. r r.4.4. Schip 2.r2. Natuurlijkverval/achteruitgang 2.r 3. Explosie 2.r3.r. Grondstoffen 2.r 3.2. Eindprodukten 2.r3.3. Hulpstoffen 2.r3.4. Tussenprodukten 2.r4. Gevaren te land 2.r 5. Gevaren ter zee z. r 6. Gevaren in de lucht 2.r 7. Contaminatie 2.r 7.r. Door vreemde stoffen 2.r7.2. Doortemperatuurverschillen 2.r 7.3. Door straling 2.r7.4. Doorcorrosieve procesmateriaien 2. r 8. Produktie-afual,/-uiwal a.l8.i. Te herstellen goederen z.rb.z. Onbruikbaar materiaal 2.r83. Afualmateriaal 2.rg. Verhogingconstructiekosten 2.2o. Verhogingvervangingskosten 2,2r. Verhogingreparatiekosten Verlies van: 2.22.r. Informatie Know-how Recepturen Blauwdrukken Modellen 3' Persoonlijke schade aan publiek Inventarisatie van verliezen door : Gebruik van produkten.1"' 4 Handb. \'eiligheid, gezondheid en welzijn april rgqr o?o/ 042o3