Langs de Linie. Docentenhandleiding

Transcriptie

1 Langs de Linie Docentenhandleiding

2 Inhoudsopgave Praktische informatie Ontstaan van Langs de linie Doel van het project Leerdoelen Kerndoelen Projectomschrijving Lesvoorbereiding Lesinhoud Bezoek aan educatiepark Extra lessuggesties Tips voor de geïnteresseerde leerling Bijlage 1: Verhaal: Hollandse Waterlinie en sporen van de Eerste Wereldoorlog (Historische reeks) Bijlage 2: Verhaal Jacob Haarsma Lizzy van Pelt Praktische informatie Langs de linie is een lesstof vervangend project over de Eerste Wereldoorlog. De meerwaarde van het project is dat de leerlingen kennis maken met de geschiedenis van de eigen omgeving in de tijd van de Eerste Wereldoorlog. Benodigde tijd: 2 lesuren klassikaal ter voorbereiding 1 lesuur rondleiding op locatie Doelgroep: leerlingen van groep 7 & 8 van P.O. (evt. leerlingen uit klas 1 V.O.) Aantal leerlingen: max. 30; 1 klas per rondleider Begeleiding: 1 per 10 leerlingen Lesmateriaal: gratis te downloaden via Kosten educatiepark: 5,- per leerling* Reserveren: via Fort Giessen, contactpersoon John Kollen (j.kollen@casema.nl). Of via Bibliotheek CultuurPuntAltena (info@cultuurpuntaltena.nl, telefoonnummer:

3 Ontstaan van Langs de linie Tussen 2011 en 2014 heeft Erfgoed Altena twintig betonnen groepsschuilplaatsen, van verschillende typen, gevonden en vier zo genoemde luisterposten waarvan er één nog in tact is. De vondsten maakten deel uit van de verdedigingslinie uit de Eerste Wereldoorlog tussen enerzijds fort Vuren en anderzijds fort Steurgat bij Werkendam. Deze linie was op zijn beurt onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Een deel van de vondsten is bijzonder omdat zij qua type en datering niet of nauwelijks in Nederland bekend zijn. Daarnaast zijn het vooral het grote aantal vondsten en het feit dat zij het verloop van een complete loopgraaflinie zichtbaar maken, die hun aanwezigheid belangrijk maakt. De vondsten zijn vooral gelokaliseerd ten oosten van Fort Bakkerskil, in een ruime cirkel rond Woudrichem. Al snel na de vondsten begon men plannen te maken om deze aan een groter publiek bekend te maken en te benutten voor bijvoorbeeld educatie en vrijetijdseconomie. Dat heeft onder andere geresulteerd in dit educatieproject Langs de linie voor leerlingen van groep 7 & 8 in het basisonderwijs. Doel van het project De Eerste Wereldoorlog is een onderwerp waar binnen het Nederlandse onderwijs weinig aandacht voor is. Dat heeft te maken met het feit dat Nederland neutraal was tijdens WO1. Hoewel Nederland niet heeft meegevochten is het een oorlog geweest die veel impact heeft gehad op de direct omliggende landen van Nederland. De Eerste Wereldoorlog wordt door onze zuiderburen, de Belgen, niet voor niets de Grote Oorlog genoemd. Ook in Nederland heeft WO1 sporen nagelaten. Zo zijn in het Land van Heusden en Altena nog verschillende overblijfselen gevonden. Om de leerlingen (uit de directe omgeving) meer te leren over de geschiedenis van hun eigen omgeving en in het bijzonder over de tijd van de Eerste Wereldoorlog, is het project Langs de Linie ontwikkeld.

4 Leerdoelen: 1. De leerlingen weten wanneer WO1 heeft plaatsgevonden, waarom die zo genoemd wordt en hoe er een einde kwam aan de oorlog. 2. De leerlingen weten welke landen meevochten aan de kant van de geallieerden en welke aan de kant van de centralen. 3. De leerlingen kunnen aan de hand van de begrippen: Loopgraaf, gifgas en nieuwe technieken uitleggen hoe het er aan toe ging aan het front. 4. De leerlingen kunnen vertellen welke gevolgen de oorlog had voor Nederland en de eigen omgeving. Kerndoelen De les vergroot de kennis en vaardigheden van de leerlingen voor wat betreft: Kerndoelen Nederlands: 1. De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Kerndoelen Oriëntatie op jezelf en de wereld: 36. De leerlingen leren hoofdzaken van de Nederlandse en Europese staatsinrichting en de rol van de burger. 44. De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, vorm en materiaalgebruik. 52. De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de tijdvakken. 53. De leerlingen leren over de belangrijkste historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis. Kerndoelen Kunstzinnige oriëntatie: 54. Leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren. 56. De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.

5 Projectomschrijving De docent introduceert de geschiedenisles door een verhaal voor te lezen over de Eerste Wereldoorlog. Maar uit het boek valt een oude ansichtkaart. De kaart is gericht aan de ouders van Jacob Haarsma. Wanneer de leerlingen op onderzoek uit gaan ontdekken zij dat Jacob soldaat was in de tijd van de Eerste Wereldoorlog. Jacob heeft in de tijd van de oorlog een dagboek bij gehouden, en stukken daarvan lezen de leerlingen tijdens dit project. De fragmenten van het dagboek* worden meerdere malen onderbroken met animatiefilmpjes en opdrachten. Door de volledige les te doorlopen leren de leerlingen over de Eerste Wereldoorlog en welke invloed die heeft gehad op hun eigen omgeving. Ter afsluiting brengt de klas een bezoek aan het educatiepark bij fort Giessen. Hier zien de leerlingen groepsschuilplaatsen en een loopgraaf zoals die zijn aangelegd in de tijd van de Eerste Wereldoorlog. Daarnaast maken de leerlingen kennis met de ontwikkelingen en uitvindingen die in de tijd van de Eerste Wereldoorlog zijn gedaan, en waarom ze juist toen werden uitgevonden. * De dagboekfragmenten van Jacob Haarsma vervangen de lesstof uit de geschiedenismethode Lesvoorbereiding 1. Vraag de ansichtkaart van Jacob Haarsma aan bijde Bibliotheek CultuurPuntAltena. (info@cultuurpuntaltena.nl) 2. Zorg voor een exemplaar van het boek: Onderwijsbundel Historische Reeks Land van Heusden en Altena, nummer 21. Indien je geen Onderwijsbundel van de Historische Reeks hebt is het boek te leen bij de Bibliotheek CultuurPunt Altena. (Het verhaal uit de onderwijsbundel is ook te vinden als bijlage 1 in deze docentenhandleiding.) 3. Zorg voor een digibord waarop de website met de lesstof kan worden weergegeven. Test bij voorkeur vooraf één van de animatiefilmpjes. 4. Print de werkbladen uit. Er wordt met 3 werkbladen gewerkt tijdens dit project. Zorg dat er voor iedere leerling werkblad 1 t/m 3 beschikbaar is. 5. Plan een bezoek aan het educatiepark van Fort Giessen.

6 Lesinhoud 1. Start de les met de Onderwijsbundel van de Historische reeks. Het verhaal Hollandse Waterlinie en sporen van de Eerste Wereldoorlog is toepasselijk bij het project en kan aan de klas worden voorgelezen. Uit het boek valt de ansichtkaart van Jacob Haarsma. 2. Laat een leerling de ansichtkaart klassikaal voorlezen en bekijk de kaart goed. Bespreek de kaart vervolgens met klas: a) Wie was Jacob denken jullie? b) Van wanneer is de ansichtkaart? c) Waar is de kaart geschreven? d) Kunnen jullie bedenken waarom Jacob deze kaart aan zijn familie schrijft? 3. Op de ansichtkaart staat een link naar de website ( Zoek de site op met het digibord. De leerlingen ontdekken dat op de site fragmenten van het dagboek van Jacob Haarsma staan beschreven. Zijn verhaal wordt een aantal keer onderbroken door een animatiefilmpje. 4. Behandel gezamenlijk de eerste pagina. Bekijk eerst het animatiefilmpje ( Landweer soldaat ) en lees vervolgens het eerste dagboekfragment. (Alle dagboekfragmenten zijn terug te lezen in bijlage 2 van deze docentenhandleiding.) 5. Aan het eind van de pagina volgt de eerste opdracht, werkblad 1; de wereldkaart. (deel deze uit, of zoek op met het digibord) Op werkblad 1 is de kaart van de wereld te zien. De leerlingen kleuren de landen die centraal waren rood, de landen die geallieerd waren blauw. Bespreek met de leerlingen na het kleuren de volgende vragen: a) Waren de landgrenzen op deze kaart er ook in de tijd van WO1? Waarom wel/niet? (Antwoord: Landen zijn na de oorlog samengevoegd of juist opgesplitst. De landgrenzen zoals wij deze nu kennen waren in de tijd van de oorlog in voor sommige landen anders.) b) Welke kleur hebben de leerlingen Nederland gegeven, en waarom? (Antwoord: Geen kleur, Nederland bleef neutraal tijdens de Eerste Wereldoorlog.) 6. Klik na de opdracht door naar de volgende pagina op de website. Hier bekijken de leerlingen het tweede animatiefilmpje (Neutraal Nederland). Vervolgens lezen zij dagboekfragment 2 en bekijken animatiefilmpje nummer 3 (Suffe soldaten). Na het doornemen van deze pagina gaan de leerlingen werken aan werkblad 2; vluchtelingen en uitvindingen. (In het werkblad wordt gesproken over de dodendraad. Eventueel meer informatie hierover is te vinden op: ) 7. Klik na de tweede opdracht door naar de volgende pagina. Hier lezen de leerlingen twee dagboekfragmenten die telkens worden afgesloten met een animatiefilmpje. Animatiefilmpje 4 (Vogelvrij) en animatiefilmpje 5 (Een eerbetoon). Ook na deze pagina op de website volgt een opdracht. De leerlingen schrijven (of zoeken) een gedicht met als thema oorlog. Ze kunnen hierbij denken aan de Eerste Wereldoorlog, maar het kan natuurlijk ook over een recentere oorlog gaan. Zodra de leerlingen een gedicht hebben kunnen zij dit schrijven op werkblad 3 met de klaprozen. 8. Na het schrijven van het gedicht klikken de leerlingen op de website door naar de laatste pagina. Hier lezen zij het laatste dagboekfragment van Jacob Haarsma. 9. Ter afsluiting van het project brengt de klas een bezoek aan het educatiepark WO1 bij Fort Giessen. Hier zien de leerlingen o.a. een loopgraaf, een schuilplaats en een uitkijktoren. Ook het fort zelf zal worden bekeken. De leerlingen volgen tijdens hun bezoek een rondleiding. Hierin worden de volgende thema s besproken; de lokale gevolgen van de Eerste Wereldoorlog, de snelle ontwikkelingen en uitvindingen in tijden van oorlog en communicatie.

7 Bezoek aan educatiepark Tijdens het bezoek aan het educatiepark zien de leerlingen verschillende objecten uit de tijd van de Eerste Wereldoorlog. Tijdens een rondleiding worden drie thema s behandeld. 1. De lokale gevolgen van de Eerste Wereldoorlog 2. De snelle ontwikkelingen en uitvindingen in tijden van oorlog 3. Communicatie Ieder thema wordt aan de hand van een paar historische objecten besproken. Zo zien de leerlingen in fort Giessen sporen van de soldaten en ze ervaren hoe het voelt om door een loopgraaf te lopen. Aantal leerlingen: max. 30; 1 klas per rondleider Begeleiding: 1 per 10 leerlingen Kosten: 5,- per leerling* Bezoekadres: Fort Giessen is te vinden aan het kruispunt van de Burgstraat, Heuvelkamp en Giessensesteeg te Giessen. Reserveren: via Fort Giessen, contactpersoon John Kollen (j.kollen@casema.nl). Of via Bibliotheek CultuurPuntAltena (info@cultuurpuntaltena.nl, telefoonnummer: * Scholen uit het Land van Heusden en Altena kunnen het project Langs de linie voorafgaand aan een bezoek aan Fort Giessen tijdens de open monumenten klassendag inzetten. Extra lessuggesties A) Nodig een dichter uit in de klas om met de leerlingen samen te dichten over de oorlog (aansluitend op opdracht 3 van het project) B) Bekijk de klokhuisaflevering over de Eerste Wereldoorlog. Zoek via NPO.nl op klokhuis Eerste Wereldoorlog, of ga naar C) Behandeld het boek De grote oorlog van Martijn v.d. Linden (te leen bij Bibliotheek CultuurPunt Altena) Het boek bevat grote prenten. Een aantal dieren spelen de hoofdrol in het boek en komen in elke prent terug. De dieren zien verschillende aspecten van de Eerste Wereldoorlog voorbij komen, zoals de resten in het huidige landschap, de ontwikkelingen op zee, in de lucht en aan het front, de vluchtelingen enz. Achter in het boek is per prent informatie te vinden die met de leerlingen kan worden besproken. D) Bekijk de Canon van Lammers item 19 Eerste Wereldoorlog Bij de Canon van Lammers is door Erfgoed Brabant lesmateriaal ontwikkeld. Dit lesmateriaal gaat met name over de Belgische vluchtelingen, de dodendraad en communicatie in de tijd van WO1. Het lesmateriaal en het filmpje van de canon van Lammers zijn te vinden via: Let op: Erfgoed Brabants adviseert docenten die dit item in de klas willen vertonen eerst even zelf naar het betreffende filmpje te kijken om te kunnen inschatten of zij het geschikt achten voor vertoning aan de leerlingen! E) Bekijk de film Warhorse (geschikt vanaf 12 jaar) F) Kijk voor nog meer aanvullende lesideeën op:

8 Tips voor de geïnteresseerde leerling: A) Audiotour: Linieroute, tien verhalen langs de Linieroute van WO1. Leerlingen die erg geïnteresseerd zijn in de Eerste Wereldoorlog kunnen onder begeleiding van hun ouders/verzorgers de audiotour in het land van Heusden en Altena over WO1 volgen. De audiotour is op de volgende manier te vinden: 1. Neem een smartphone of tablet 2. Ga naar Appstore (Apple) of PlayStore (Android) 3. Zoek in apps naar izi.travel 4. Download de izi.travel app en open de app 5. Kies de gewenste tour (LinieRoute, tien verhalen langs de Linieroute van WO1). Hiervoor kun je ook zoeken op de plattegrond. 6. Als je met izi.travel op locatie gaat wandelen, navigeert de tour u langs de punten en krijgt u vanzelf alle informatie. B) Boekentips: Lagrou, Patrick - Milans Groote Oorlog (B-Boek) Wouter Sinaeve, Kind van de Westhoek (8+) Michael Morpurgo, Het allermooiste kerstgeschenk (9+) Patrick Lagrou, Milans Groote oorlog (10+) Karen Dierickx, De grote verliezer (11+) Alex Woolf, Wees blij dat je geen soldaat in WO1 bent! Detty Verreydt, Niet welkom 'Een heel goede morgen!' pag in: Van tijd tot tijd: Nederlandse geschiedenis in 50 verhalen (10+) Martine Letterie, Petite Belgique in Den Haag (pagina 334 t/m 343) in: Over vroeger en nu: verhalen bij de canon(9+) C) Televisieserie Kleine handen in een grote oorlog Een serie van Zapp over kinderen in de eerste Wereldoorlog. De serie bestaat uit 8 afleveringen en is op de website van Zapp te vinden.

9 Bijlage 1: Hollandse Waterlinie en sporen van de Eerste Wereldoorlog (Historische reeks 21) Bas zit in groep 8 van de basisschool. Het is vrijdag. Vanmiddag krijgen ze geschiedenisles. Dat is altijd leuk, want meester Frans kan spannende verhalen vertellen over vroeger. Vandaag gaat het over de verdediging van Nederland tegen binnenvallende vijanden. Vanaf de Tachtigjarige Oorlog ( ) worden in tijden van gevaar grote delen van ons land onder water gezet. Want van water hebben we genoeg. Door het land onder water te zetten kan de vijand niet verder. Het water is te hoog om er doorheen te lopen, en te laag om erin te varen. In het begin zijn we nog niet zo goed in dat onder water zetten. Door het doorsteken van de dijken lopen de polders vol water. Je kunt je wel voorstellen dat de boeren daar niet blij mee waren. Hun oogst ging verloren. Gaandeweg worden de Nederlanders er steeds slimmer in en steken ze alleen op bepaalde plekken de dijken door. Of ze gebruiken sluizen die opengezet worden. Dit slimme stelsel wordt de Hollandse Waterlinie genoemd en is wereldberoemd. Het is een smalle lange strook land tussen Muiden ( bij Amsterdam) en Gorinchem die in een korte tijd onder water gezet kan worden. Op die manier kunnen de Nederlanders de belangrijkste steden in het westen zoals Amsterdam, Den Haag en Rotterdam beschermen. Dat lukt niet altijd. In 1795 kunnen Franse legers gemakkelijk Amsterdam bereiken, omdat het water bevroren is Na de Franse tijd (aan het begin van de 19 e eeuw) is de waterlinie geweldig verbeterd. Vanaf die tijd hebben we het over de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Langs de Linie worden tientallen forten gebouwd. De Nieuwe Hollandse Waterlinie loopt ook dwars door het Land van Heusden en Altena. In onze streek worden vier forten gebouwd: fort Altena, fort Giessen, fort Bakkerskil en fort Steurgat. Prachtige verdedigingswerken die er indrukwekkend uitzien. Maar wat blijkt? In de Tweede Wereldoorlog ( ) worden voor het eerst vliegtuigen gebruikt. De binnenvallende Duitsers vliegen gewoon over het onder water gezette land geen. De nieuwe Hollandse Waterlinie werkt niet meer. s Avonds bij het avondeten vertelt Bas over de Waterlinie. Zijn vader Bastiaan weet er nog meer over te vertellen. Behalve de forten kun je nog meer zien van de Hollandse Waterlinie. Om de soldaten in de loopgraven tegen mortiergranaten te beschermen, werden vlak voor de Tweede Wereldoorlog tussen Woudrichem en Werkendam vijftig groepsschuilplaatsen gebouwd. En die zijn er bijna allemaal nog. Ze worden vaak bunkers genoemd. In elke schuilplaats konden zo n tien soldaten schuilen. Langs de schuilplaatsen werd een loopgraaf gegraven, maar die zijn nu allang verdwenen. De moeder van Bas komt er ook bij zitten. Ze heeft in de krant gelezen dat er een Liniepad is geopend. Een wandel- en fietspad langs de bunkers. In één van die bunkers kun je zelfs slapen. Vader Bastiaan zegt: Jouw overgrootvader, mijn opa Bas vertelde weleens over de Eerste Wereldoorlog ( ). Nederland deed niet mee aan deze oorlog. Er werden wel maatregelen genomen om voorbereid te zijn, mocht de vijand toch komen. Duizenden soldaten werden op de forten in grote houten barakken ondergebracht. Er is toen een loopgraaf gemaakt die dwars door onze streek liep. En ook toen werden groepsschuilplaatsen gemaakt. Niet op dezelfde plaatsten als de schuilplaatsen van de Tweede Wereldoorlog. De loopgraaf langs de schuilplaats kon je vinden langs het riviertje de Alm bij Almkerk en verder bij fort Bakkerskil tussen Werkendam en Nieuwendijk. Het einde van de loopgraaf was bij fort Steurgat vlakbij Werkendam. Honderd jaar na de Eerste Wereldoorlog kun je nog steeds groepsschuilplaatsen vinden. Ze zijn niet overal bewaard gebleven, maar wel in Giessen, Uitwijk en in Almkerk. De meeste mensen weten helemaal niet dat ze bestaan. Je vindt ze in tuinen, achter boerenschuren of gewoon zichtbaar in het land. In Almkerk staat een bijna complete schuilplaats met een ijzeren deur op de Motte aan het Altena laantje. Op de plek waar vroeger het kasteel met de heren van Altena heeft gestaan. Op de drempel van de deuropening van de schuilplaats staat het jaartal: 22 december De volgende morgen is het zaterdag. Bas en zijn vriend Jan gaan meteen kijken of het verhaal dat vader verteld heeft klopt. De jongens fietsen naar de Motte. Ze vragen aan de boer of ze mogen kijken bij de schuilplaats. Die kijkt hen verwonderd aan. Prima, zegt hij dan, maar pas wel een beetje op, want het ligt vol met palen en planken. Dit is veel spannender dan een geschiedenisles zegt Bas. Ondanks alle spullen die de boer in de schuilplaats bewaard, kunnen ze nog goed zien hoe deze is opgebouwd. Een paar losse brede ringen zijn verbonden met dikke stangen. Ook het ijzeren deurtje is er nog. De boer vertelt de jongens dat er vlakbij het erf van een boerderij aan de Uppelse weg een nog grotere schuilplaats te vinden is. Gemaakt uit één stuk beton! Nieuwsgierig fietsen Bas en Jan er naar toe. Ze kijken hun ogen uit. Dit is pas vet op maandag op school te vertellen, zegt Jan. Zo zie je maar, de geschiedenis is bij jou om de hoek te vinden!

10 Bijlage 2: Verhaal Jacob Haarsma Lizzy van Pelt Dagboekfragment 1: In het jaar 1914 gaat het heel goed in Europa. Landen beginnen op te scheppen over hoe goed ze zijn in bijvoorbeeld het hebben van de beste en de meeste wapens. Slim is dat niet, want zo ontstaat er spanning tussen de landen. Wanneer een Servische terrorist de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger Frans Ferdinand vermoord en de rechter in Servië de terrorist niet wil straffen, gaat het flink mis. Oostenrijk-Hongarije was in die tijd één land en verklaart de oorlog aan Servië. Rusland kiest partij voor Servië. Duitsland is het eens met Oostenrijk-Hongarije en verklaart de oorlog aan Frankrijk die daar anders over denkt. Het Duitse leger trekt door België om tegen de Fransen te vechten en zo wordt België ook betrokken bij de oorlog. Daar is Engeland heel boos om, dus zij verklaren de oorlog aan Duitsland. Steeds meer landen bemoeien zich ermee. Over heel de wereld zijn er 33 landen bij deze oorlog betrokken. We noemen het de Grote Oorlog en later Eerste Wereldoorlog. Nadat ook de Verenigde Staten van Amerika, Engeland en Frankrijk gaat helpen, komt er een einde aan de oorlog. Vier jaar lang wordt er gevochten en twintig miljoen mensen komen om. Dat is meer dan alle mensen die in Nederland wonen bij elkaar opgeteld! -- Onderbreking verwerkingsopdracht en animatie-- Dagboekfragment 2: De mensen in Nederland maken zich grote zorgen. Er komen vliegtuigen over, op weg naar of op de terugweg van het slagveld. Hoewel we ons nergens mee bemoeien, kan het hier net als in andere landen zomaar misgaan. Het is daarom goed dat het leger er is om het volk te beschermen. We slapen in forten en verschuilen ons voor de vijand in groepsschuilplaatsen, loopgraven en luisterputten. We bouwen uitkijktorens en leggen bovengrondse telefoonleidingen aan. In het Educatiepark bij fort Giessen zie je hoe dat er in het echt uitziet. Van vluchtelingen uit België hoorde ik een verschrikkelijk verhaal. Er is door het Duitse leger een stroomdraad gespannen langs de Nederlands-Belgische grens. Wel 450 kilometer lang! Ze noemen het de dodendraad, want wie hem aanraakt, valt dood neer. Zoveel elektriciteit kan niemand verdragen. En of dat nog niet genoeg is, worden er ook nog mensen neergeschoten die in de buurt van de dodendraad komen. Wat de vluchteling mij daarna vertelde is erger dan erg: iets waar zelfs geen dodendraad tegenop kan. De vijanden gebruiken gifgas! Een heel nieuw oorlogswapen! Soldaten die het inademen sterven langzaam en pijnlijk. Eén keer ging het mis. De wind stond verkeerd! Of goed het is maar net hoe je het bekijkt Onderbreking verwerkingsopdracht en animatie Dagboekfragment 3: Het leven is al lang niet zo mooi meer als voor de grote oorlog. Er worden nu zelfs voedselbonnen uitgedeeld. Voor één bon krijg je een brood of een fles melk of spek en op is op. In Rotterdam en Amsterdam werden voedselvoorraden geplunderd. Gelukkig is hier op het platteland niet veel gebrek. Zo ruilt een visser uit Werkendam of Woudrichem zijn vangst voor vlees, eieren en kaas bij boeren in Aalburg. Het Land van Heusden en Altena kan best goed voor zichzelf zorgen, omdat mensen alles wat ze hebben ruilen en delen met elkaar. Met duizenden soldaten tussen het dorp Andel en Fort Steurgat in Werkendam, is het leven hier zo slecht nog niet, vergeleken met de rest van ons land. De bakker in Andel doet goede zaken met zoveel extra monden te voeden! -- Onderbreking animatie

11 Dagboekfragment 4: In Ieper wordt elke avond om acht uur de Last Post geblazen op een trompet in de Menenpoort. De Last Post is een muziekstuk van het Britse leger. Zij speelden het heel vroeger als afsluiting van de dag en tegenwoordig bij herdenkingen en begrafenissen. De Menenpoort is een gedenkteken voor vermiste soldaten. Niet elke dode soldaat is namelijk teruggevonden. Sommigen zijn begraven zonder dat iemand wist wie ze waren. Wat je vaak aantreft bij graven en gedenktekens uit de Eerste Wereldoorlog zijn rode klaprozen. Deze sterke bloemen konden overleven op het slagveld. -- Onderbreking verwerkingsopdracht en animatie Dagboekfragment 5: De Eerste Wereldoorlog: wat heeft het opgeleverd? In Rusland werd de heerser, de tsaar vermoord en de keizerrijken Duitsland en Oostenrijk-Hongarije werden republieken. Bij ons in Nederland veranderde ook iets: we werden een volledig democratisch land. Mannen en vrouwen kregen gelijk stemrecht bij verkiezingen. Maar, ik vraag me als soldaat toch af, zou dit ook gebeurd zijn zonder oorlog? De oorlog heeft 208 miljard 500 miljoen Amerikaanse dollars gekost en miljoenen levens van gesneuvelde soldaten en burgers. We gaan nog even terug naar hoe het begon. De Servische terrorist schoot de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger dood, enkel en alleen omdat hij wilde dat Servië bij Bosnië zou horen, zodat ze samen een nog sterker, beter, mooier land zouden vormen. Hij kreeg zijn zin, want het Koninkrijk Joegoslavië ontstond aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. In Joegoslavië brak in 1991 een burgeroorlog uit en nu zijn Bosnië en Servië opnieuw aparte landen. Ik ben blij dat ik jullie mijn verhaal heb mogen vertellen. Nu kunnen jullie het weer doorvertellen. Praten met elkaar is tenslotte beter dan oorlog maken.

12