Verslag scenariosessie Energiedialoog 31 mei

Transcriptie

1 Verslag scenariosessie Energiedialoog 31 mei Freija van Duijne Een diverse groep van ruim veertig deelnemers heeft aan de hand van twee scenario s nagedacht over de energietransitie. De scenario s beschrijven het systeem in Het scenario beschrijft een geregisseerde energietransitie met een sturende rol van de overheid en de traditionele stakeholders in het system. In het scenario The connected society is dankzij nieuwe technologie een andere manier van produceren en consumeren ontstaan, die meer lokaal gericht is en uitgaat van deelkracht. Nieuwe technologische spelers hebben centrale plaats in de energiewereld. De overheid heeft een kleinere rol. In vier rondes hebben de deelnemers de implicaties van deze scenario s verkend. Hieronder volgt een samenvatting van de opbrengst van de discussie. De cartoons 1 zijn een artistieke reflectie van de discussie. In de eerste ronde bekeken we welke signalen we nu al herkenden die op deze scenario s wijzen. In de tweede ronde bespraken we hoe in het scenario in de vier energiefuncties werd voorzien. De derde ronde ging over governance vraagstukken en het tempo van de energietransitie: de rollen van de overheid en andere stakeholders in het krachtenveld. In een laatste ronden is nagedacht over de rol van innovatie en kennisagenda s. Ook is daar gesproken over investeringen en afschrijvingen. De gesprekken duurden steeds ongeveer 25 minuten per ronde. Het waren korte, verkennende gesprekken, waarin slechts een gedeelte van al deze grote vraagstukken aan bod kon komen. De rol van scenariodenken Niemand weet hoe de toekomst eruit ziet. We leven in een wereld met veel onzekerheden. We zien wel tal van veranderingen om ons heen voltrekken, maar waar het naartoe gaat kunnen we niet voorspellen. Het klimaat verandert, maar wat er precies gaat gebeuren, dat weten we niet. Geopolitieke ontwikkelingen laten zich lastig voorspellen en hebben wel veel invloed op onze energievoorziening. Technologische innovaties gaan razendsnel en kunnen ons leven drastisch veranderen. Dit lijkt een gegeven, maar welke producten precies gaan veranderen, dat weten we dan weer niet. Scenariodenken is een oefening om op een strategische manier de betekenis van veranderingen te duiden door verschillende toekomstbeelden te doorgronden. Het is een techniek om ons voor te bereiden op veranderingen die zich mogelijk gaan voordoen. Zoals gebruikelijk in scenariodenken wordt er geen keuze gemaakt tussen de scenario s. Alle scenario s zijn relevante beelden van hoe de wereld om ons heen kan veranderen. Een scenariodiscussie is net als een brainstormsessie een denkoefening. Scenario s zijn altijd extreme werelden, waarin de veranderingen van nu zijn uitvergroot en uit elkaar getrokken. Door de trends en ontwikkelingen op te rekken, ga je eerder nieuwe oplossingen zien. Dit denken in extremen doet men ook in creatieve beroepen zoals industrieel ontwerpen. Een fictief toekomstbeeld helpt bovendien om ontwikkelingen van nu in een ander daglicht te zien. Inzichten in de betekenis van die ontwikkelingen ontstaan door er met elkaar over te praten en op elkaars ideeën voortbouwen. Scenario s helpen om te gaan met onzekerheden in de wereld om ons heen, en met het feit dat we allemaal andere beelden hebben over de toekomst. Scenariodenken is niet eenvoudig. Ondanks de opdracht om te redeneren vanuit het gedachtegoed van het scenario, grijpen we toch snel terug op onze eigen beeld van de toekomst. De deelnemers aan deze sessie zijn hier voor een groot deel wel in geslaagd. De uitkomsten van deze sessie, zoals hieronder beschreven, reflecteren de associaties bij deze scenario s. Het zijn daarmee expliciet geen voorstellen voor nieuw beleid. Noch reflecteren ze wensbeelden of dreigbeelden. 1 Van Luuk Poorthuis

2 Impressie van de dialoog Signalen die wijzen op een van de toekomstscenario s Het besef lijkt te groeien dat we niet kunnen wachten met de energietransitie omdat de kosten zullen oplopen. Een van de conclusies kan zijn dat een geregisseerde transitie nodig is om tijdig maatregelen in gang te zetten. Dit scenario weerspiegelt de klassieke sturende rol die de overheid in het verleden vaak heeft aangenomen. Maar ook het zoeken naar een meer faciliterende overheid zien we hierin terug. Een van de knelpunten is de vraag wie de kosten van de energietransitie draagt. Het investeringsvraagstuk werkt ook door in het tempo van de energietransitie (ondanks het besef dat het later nog duurder kan gaan worden). The connected society De opmars van een nieuw type bedrijf zoals Uber of Airbnb zien we nu voor onze ogen voltrekken. Het risico van uitsluiting, mensen die buiten de boot kunnen vallen, herkennen we ook. We zien ook een steeds grotere rol voor lokale initiatieven waar het gaat om verbinding en vertrouwen. Het scenario lijkt wel een soberder levensstijl uit te stralen.

3 Hoe is worden de vier functies (warmte, proceswarmte, vervoer, kracht, licht) van energie voorzien? Dit wordt gezien als een push-scenario, waarin de transitie wordt doorgedrukt. Gas wordt geleidelijk uit gefaseerd. Alle inzet op het beschikbaar maken van duurzame energie (ook in de donkere windstille maanden) leidt tot een overschot. Voor huishoudens is de vraag hoe belangrijk isoleren wordt, als de kosten omlaag gaan van energie uit zonnecollectoren en warmtepompen. Een van de onzekerheden in dit scenario is hoe de economie zich staande houdt als alle industrie met een hoge CO 2 -uitstoot wordt afgebouwd. Mogelijk wordt dat opgevangen door getransformeerde sectoren, zoals de glastuinbouw en nieuwe sectoren in de circulaire economie. De scheepvaart zou kunnen worden getransformeerd tot een vloot van zeilschepen. Europees en internationaal zijn elektriciteitsnetwerken over landen heen nodig om pieken en dalen in energieaanbod op te vangen. The connected society Woonwijken kunnen wel energie-zelfvoorzienend worden, maar voldoende proceswarmte kan een probleem worden. De wijk kan als generator fungeren voor bedrijven die van proceswarmte afhankelijk zijn. Er is minder vervoer omdat mensen minder naar hun werk reizen, maar meer in de buurt (of thuis) op een werkplek aanlanden. Zelfrijdende vervoer maakt ritjes beter op elkaar worden afgestemd en dus efficiënter. Door 3D-printen worden producten meer op locatie gemaakt, wat leidt tot minder transport. En de bezorgroutes voor andere producten worden meegenomen op routes van zelfrijdend personenvervoer. Energie wordt misschien wel gratis, maar ons flexibele gebruik van energie vraagt wel om betere systemen voor energieopslag. Energie-infrastructuur willen mensen het liefst niet bij hun in de buurt. Bij gebrek aan draagvlak zullen projecten zoals rondom wind en CCS in dit scenario geen grote vaart nemen. Rollen, krachtenveld en tempo in de energietransitie In dit scenario zijn visie vanuit de overheid en een consistente koers belangrijk om te bereiken wat we voor ogen hebben. De overheid heeft hier naast een regelgevende rol ook een rol in verbinden en verleiden. Dat kan soms beter werken dan subsidies. Met naming en blaming worden ook de achterblijvers aangesproken om te veranderen. Risico van een te strenge overheid is wel dat burgers er niet in mee gaan en dat handhaving veel kosten met zich meebrengt. Afspraken met industrie zijn nodig om die geregisseerde transitie vorm te geven. Bijvoorbeeld een groot interdepartementaal energieakkoord zou hierin kunnen voorzien. Burgers zouden hier ook vroegtijdig bij kunnen worden betrokken. Dat vergroot het draagvlak.

4 The connected society Zelfsturende platforms vragen toch ook om regie en visie. Mogelijk ligt dit meer en meer in handen van grote concerns zoals Google en Airbnb. De overheid heeft de rol burgers te beschermen in hun rechten, ook in privacy van data. Burgers geven veel data weg via apps en het Internet of Things. Dat lijkt een gegeven. Als je die inzichten wil benutten om mensen te verleiden tot een duurzamer gebruik van energie, dan moet het transparant zijn dat burgers er ook een voordeel voor terugkrijgen. Anders werkt het niet. Decentrale overheden spelen een grotere rol, omdat ze dicht bij de burger staan. De energietransitie is in dit scenario wel langzamer gestart en in verschillende regio s met een verschillend tempo. Dit komt omdat de energietransitie hier vooral draait op de inzet van lokale initiatieven. Waarden spelen in dit scenario een belangrijke rol bij hoe we als samenleving koersen op een energietransitie. We doen als samenleving meer een beroep op ons moreel kompas. Dat maakt dat mensen meer hun verantwoordelijkheid nemen. Investeringskosten en innovatie De kosten van een goed geregisseerde energietransitie zullen hoog zijn. De vraag wie de kosten draagt zal steeds luider gaan klinken. Ook voor investeringen in innovatie is het belangrijk om de samenleving mee te krijgen. De zichtbare effecten van klimaatverandering kunnen het draagvlak voor investeringen versterken. De overheid kan ook normstellend werken, waardoor bedrijven innovatie nodig hebben om aan een hogere standaard te kunnen voldoen. Strengere CO 2 -emissiehandel is een belangrijke prikkel geweest om de CO 2 -uitstoot terug te dringen.

5 The connected society In dit scenario voert de overheid geen actieve innovatieagenda. Filantropen krijgen een belangrijkere rol. Dat kan leiden tot projecten die meer op de korte termijn zijn gericht. Voor langetermijnagenda s is dit lastiger in te regelen. Mensen leiden in dit scenario een eenvoudiger leven en regelen zaken zoals zorg in hun netwerk. Dat bespaart kosten, waardoor de overheid kan investeren in kennis en innovatie. Ook zie je hier meer thuislaboratoria en onderzoekers die zelfstandig vanuit open source netwerken opereren. Dankzij bottom-up gedreven innovatie en een makers-beweging ontstaan tal van nieuwe toepassingen van innovaties.