PBS Training van het Schoolteam Dag 3: Draaiboek voor de coach

Transcriptie

1 PBS Training van het Schoolteam Dag 3: Draaiboek voor de coach Het pakket aan materialen voor trainingsdag 3 bestaat uit de volgende producten: Het draaiboek De powerpoint presentatie Kaartjes Hand-outs Hand-outs voor de coach Het draaiboek geeft een beschrijving van de stappen die de coach neemt bij het geven van de training. In het draaiboek wordt per slide een toelichting gegeven in de vorm van een spreektekst. Uiteraard heeft iedere coach zijn eigen stijl en licht hij de stappen in het draaiboek in zijn eigen woorden toe. De beschreven spreekteksten dienen daarbij ter inspiratie. De Powerpointpresentatie wordt gebruikt tijdens de presentatie en biedt de coach en de deelnemers ondersteuning bij hetgeen de coach over SWPBS vertelt. De coach print voor de deelnemers de slides uit als hand-out en stopt ze in een mapje om uit te delen tijdens de training. In het document Hand-outs zijn documenten te vinden die de deelnemers nodig hebben tijdens de training, bijvoorbeeld een beschrijving van een opdracht. Voor de overzichtelijkheid print de coach ze uit en stopt ze in hetzelfde mapje als de hand-out van de powerpoint. Tijdens de training maakt de coach gebruik van verschillende kaartjes (zie document Kaartjes ). In het draaiboek wordt vermeld wanneer welke kaartjes worden gebruikt. Tijdens de training worden er opdrachten gemaakt. In het draaiboek staat beschreven of deze opdrachten ingeleverd moeten worden bij het PBS-team zodat het PBS-team hier mee verder kan. Als dit het geval is, zijn deze documenten te vinden in de Hand-outs voor de coach. Deze documenten print de coach uit voor het aantal deelnemers. Deze documenten deelt de coach uit als hij aan het betreffende onderdeel toe is. Aan het einde van de trainingsdag (na de hele dag of na deel 3B) vullen de deelnemers een evaluatieformulier in. Foto s en filmopname Tijdens de studiedag maakt de coach foto s van de deelnemers tijdens activiteiten. De foto s kan de coach bij een volgende trainingsdag benutten en ophangen. De coach kan deze foto s bijvoorbeeld 1

2 verwerken in de powerpoint-presentatie bij het terugkijken op de vorige studiedag. Deelnemers vinden dit doorgaans erg leuk en het vergroot de betrokkenheid. De coach maakt tijdens de studiedag opnames van zichzelf en van de groepjes die aan het werk zijn. Deze opnames kunnen worden geupload naar de beveiligde database en worden ingebracht bij intervisiebijeenkomsten. De coach kan dan met de andere coaches krachten en of knelpunten bekijken en bespreken. Tevens neemt de coach enkele opnames op in het kader van certificering (zie certificeringscriteria). Het is van belang om van tevoren met de directie en eventueel het schoolteam af te stemmen over het nemen van foto s en het maken van opnamen. Voorbereiding: - Beamer en laptop - Mapje met hand-outs voor de deelnemers - Flap-over - Plakband/ Markeerstiften - Naambordjes - Kartonnen piramides - Beloningen (bijvoorbeeld scooby loops of kaartjes met een korte boodschap) om tussendoor uit te delen - Een belletje om de groep na een oefening weer bij elkaar te roepen - Leraren hebben elk voor zich een matrix met gedragsverwachtingen gemaakt voor hun klas. Deze nemen zij mee tijdens deze studiedag. - Het PBSteam verzorgt postkaarten (gelijk aan het aantal teamleden) en voorziet deze alvast van postzegels. - Tijdens de voorafgaande bijeenkomst van het PBSteam wordt besproken welk lid verantwoordelijk is voor het verzamelen van de materialen van deze trainingsdag voor het schoolteam. - Voorafgaand aan de studiedag wordt de checklist klassenmanagement ingevuld door het schoolteam. Middels deze checklist wordt geïnventariseerd welke schoolbrede afspraken er zijn over het klassenmanagement. - De coach checkt of er tijdens de trainingsdag gebruik kan worden gemaakt van filmpjes die ondersteunend kunnen zijn als voorbeelden voor de verschillende onderdelen. (voor suggesties zie de website bij Intervisiegroep, Trainingen jaar 1 t/m 3, SWPBS filmpjes. Noot: de coach staat gedurende de dag opnieuw model in het positief bekrachtigen van gedrag. Door de actieve opzet van de dag, doen zich veel kansen voor om deelnemers in het zonnetje te zetten met een compliment of een kaartje. Behalve het geven van complimenten ( goede vraag die je stelt. Die is denk ik voor iedereen hier relevant!) en het uitdelen van tokens, kan de coach de deelnemers ook op een indirecte manier positief bekrachtigen, bijvoorbeeld door belangrijke inzichten van deelnemers extra te benadrukken ( dat is inderdaad een belangrijk punt ) en op de flap te schrijven. 2

3 8:00-8:30 (30 minuten) Binnenkomst met koffie en thee 8:30 9:00 (30 minuten) Welkom, introductie en start van de dag Slide 1 t/m 9 Doel: deelnemers voelen zich welkom en weten wat er vandaag aan bod komt. Deelnemers zijn enthousiast over het vervolg van de PBS-reis! Toelichting/ werkvorm: 1. De directeur opent de studiedag en licht de beoogde doelen van de implementatie van SWPBS kort toe. Daarna heet de coach de groep welkom en blikt kort terug op het eerste jaar en de start van SWPBS op de werkvloer. Tijdens deze studiedag wordt aandacht gegeven aan het uitwerken van verschillende methodische elementen van SWPBS gericht op het klassenniveau en het actief met elkaar aan de slag gaan om SWPBS in de klas in de praktijk te brengen (10 minuten). We reizen verder. Gedurende het eerste jaar, ofwel het voorbereidingsjaar, hebben we als school voornamelijk gewerkt aan het schoolbrede niveau, ofwel de basis van de piramide. Zo hebben jullie gezamenlijk al veel ontwikkeld, zoals de matrix met gedragsverwachtingen, de lessen in goed gedrag, het schoolbrede beloningsysteem en het pleinplan. Daarnaast is er nagedacht over welke consequenties ingezet gaan worden bij verschillende typen ongewenst gedrag. Kortom een bewogen, maar zeer productief jaar. Tijdens dit tweede jaar, ofwel het eerste implementatiejaar, zijn jullie dan ook echt gestart met SWPBS op de werkvloer. Op de verschillende locaties in en rondom de school hangen duidelijk zichtbaar de basiswaarden en de gedragsverwachtingen. Ook is de leerlingen actief geleerd wat gewenst gedrag is in de verschillende ruimtes. Daarnaast zijn jullie als leraren gestart met het schoolbrede beloningssysteem en de incidentenregistratie. De coach bevraagt het team even kort op de ervaringen tot nu toe. Hierbij kunnen de volgende leidende vragen als uitgangspunt dienen: - Wat zijn positieve punten die naar voren zijn gekomen tijdens het geven van de lessen in goed gedrag? - Hoe merk je aan de leerlingen dat het voor hen duidelijk is wat er van hen wordt verwacht? - Welke positieve effecten heb je gezien bij het uitdelen van beloningskaartjes aan leerlingen? - Hoe lukt het om alle leerlingen te belonen? - Hoe heeft het registreren van gedragsincidenten je observatievermogen aangescherpt? - Welke informatie heeft de incidentenregistratie je opgeleverd? 2. De coach licht het programma toe (5 minuten) Tijdens dit tweede jaar richten we ons op SWPBS in de klas. Het programma van vandaag laat zien welke onderdelen hierbij centraal zullen staan. 3

4 4. De coach herinnert de deelnemers aan de gedragsverwachtingen (5 minuten) De coach herhaalt de gedragsverwachtingen die tijdens de eerste teamdag gezamenlijk zijn opgesteld en gaat na of deelnemers nog aanvullingen hebben. 5. Kader SWPBS (5 minuten) Hier zien jullie de SWPBS-piramide. We zijn bezig geweest met het vormgeven van universele, schoolbrede interventies gericht op alle leerlingen. Dit betreft de invulling van het groene niveau van de piramide. Alles wat hiermee te maken heeft, van basisprincipes tot methoden en interventies is hierin opgenomen. Bijvoorbeeld: basiswaarden, eenduidige regels/afspraken, beloningssysteem e.d. Vandaag gaan we verder met het groene niveau van de piramide maar dan in de klas. Op deze dia staan de pijlers van SWPBS. Vandaag gaan we aan de slag met SWPBS in de klas. Ook hier kunnen we groene interventies inzetten om een veilig en voorspelbaar klimaat te creëren in de klas. Dat hoort dus bij de pijler Helder zijn in wat je wil zien en horen, dit actief aanleren en positief bekrachtigen. Ook gaan we kijken naar preventieve manieren om ongewenst gedrag om te buigen, dat hoort bij de pijler Preventie. De coach licht de dia toe met de bouwstenen van SWPBS. 5. De coach (of een lid van het PBS-team) benoemt enkele successen of krachten van het team die hij tijdens de vorige studiedag of in de tussentijd heeft gezien. De coach kan hiermee model staan in het positief bekrachtigen van het team. 6. De parkeerflap (5 minuten) De coach gaat na of er punten zijn voor op de parkeerflap. Op de parkeerflap worden vragen en opmerkingen genoteerd waar op dit moment even geen tijd voor is. Aan het einde van het eerste dagdeel of aan het einde van de gehele dag komt de coach hierop terug. Sommige vragen zullen dan wellicht al beantwoord zijn, de overige vragen worden alsnog behandeld. 4

5 9:00-9:55 (55 minuten) Klassenmanagement, inrichting en organisatie Slide 10 t/m 18 Doel: De deelnemers nemen kennis van welke elementen bijdragen aan een effectieve klasseninrichting en -organisatie. Daarnaast kiezen de deelnemers één doel ter verbetering van hun klassenorganisatie, waar zij de komende tijd aan zullen werken. Voorbereiding: - Het PBSteam verzorgt postkaarten (gelijk aan het aantal teamleden) en voorziet deze alvast van postzegels. - Elk schoolteamlid heeft reeds een checklist klassenorganisatie (zie Hand-outs voor de coach) ingevuld, deze zijn ingezameld door het PBSteam. Ieder schoolteamlid krijgt, voor het bedenken van een actiepunt met betrekking tot de klassenorganisatie, zijn ingevulde checklist klassenorganisatie weer terug van het PBSteam. - De coach gebruikt de input van de checklists om invulling te geven aan de dia s wat doen we al op het gebied van klassenmanagement- en organisatie en waar willen we nog aan werken?. Hierbij kan de coach een onderscheid maken tussen het schoolbrede niveau (waar zijn schoolbrede afspraken over?) en het klassenniveau (welke onderdelen zijn in alle klassen op orde?). - De coach zorgt dat er van tevoren flaps klaar liggen voor de Brainstorm klassenorganisatie. Op deze flaps schrijft de coach de volgende drie vragen: o Hoe zijn de zitplaatsen van de leerlingen verdeeld in de klas? o Moeten er stilwerkplekken zijn in iedere groep? o Per leraar verschillend of een schoolbrede afspraak? Toelichting/ werkvorm: 1. De coach licht de dia s toe ( 25 minuten) De coach licht het doel van SWPBS in de klas toe. Op de volgende dia staan een aantal punten genoemd die we graag willen bereiken door aandacht te besteden aan SWPBS in de klas. Een belangrijk uitgangspunt hierbij is, dat wanneer we gedrag van leerlingen willen veranderen, het vaak nodig is om ons eigen gedrag te veranderen. Het is aan ons om ervoor te zorgen dat duidelijk is wat er van de leerlingen wordt verwacht. Ten eerste betekent dit dat we zorgen voor voorspelbaarheid door middel van een effectief klassenmanagement. Daarnaast stellen we gedragsverwachtingen op en leren deze, ook in de klas, actief aan. Ons handelen in de klas is hiermee gericht op het voorkomen van ongewenst gedrag, dus proactief. Om te stimuleren dat het gewenste gedrag inslijt, wordt dit gedrag net als op het schoolbrede niveau, systematisch positief bekrachtigd. Daarnaast zijn duidelijke consequenties op ongewenst gedrag van belang. Bij het geven van een consequentie leggen we de keuze bij de leerling: of hij stelt zijn gedrag bij of hij kiest voor de consequentie. Door de leerling een keuze te geven, leert hij om slim te kiezen. De coach benoemt de punten die op basis van de checklist klassenorganisatie naar voren zijn gekomen: wat doet de school al op het gebied van klassenmanagement- en organisatie? 5

6 De coach benoemt de punten die op basis van de checklist klassenmanagement naar voren zijn gekomen: Waar wil de school zich verder in ontwikkelen met betrekking tot schoolbrede afspraken over het klassenmanagement? Voor een goede klasseninrichting en organisatie is een aantal punten van belang. Allereerst moeten alle leerlingen makkelijk bereikbaar zijn. Dit maakt het voor de leraar mogelijk de nodige hulp, het positieve contact en de hints voor gewenst gedrag te kunnen geven. De leraar zorgt ervoor dat hij overzicht heeft over alle leerlingen. Op deze manier heeft hij zicht op waar het goed gaat en waar het minder goed gaat. Als we even terugdenken aan het aandachtsemmertje, dan weten we dat sommige leerlingen veel behoefte hebben aan positieve bekrachtiging en feedback. Om het voor onszelf makkelijker te maken de benodigde feedback te geven, zorgen we ervoor dat deze leerlingen het best bereikbaar zijn, bijvoorbeeld door hen een plek te geven vlakbij de werkplek van de leraar. Een andere manier is: ervoor zorgen dat je hulpronde de werkplek van deze leerlingen vaker kruist. Bij elke onderwijssituatie kunnen specifieke gedragsverwachtingen horen. Het maakt bijvoorbeeld een groot verschil of alle leerlingen in de kring zitten voor een bepaalde activiteit of aan hun eigen tafel. Het is belangrijk dat de verschillende gedragsverwachtingen per onderwijssituatie geëxpliciteerd worden, zodat de leerlingen weten waar ze aan toe zijn. Dit vergroot de kans dat we hen kunnen betrappen op goed gedrag. De in het algemeen geldende gedragsverwachtingen, zijn net als de schoolbrede verwachtingen, duidelijk zichtbaar in het klaslokaal. Daarnaast heeft de instructietafel een strategische plek. Strategisch doordat een leraar het overzicht over zijn groep behoudt en strategisch doordat specifieke leerlingen goed bereikbaar blijven. Actiepunt klasseninrichting (15 minuten) Jullie hebben voorafgaand aan deze trainingsdag de Checklist Klassenorganisatie ingevuld. Op basis van deze ingevulde checklist bepaal je één hoofddoel of werkpunt ter verbetering voor je eigen klasseninrichting. Dit doel beschrijf je op het formulier organisatie van het klaslokaal (hand-outs). Het PBSteam deelt ondertussen postkaarten uit. Op de kaart die je hebt ontvangen schrijf je ook het doel en de einddatum die je voor jezelf hebt gesteld. Vervolgens vul je ook je adresgegevens in. Het PBSteam zamelt na afloop van de opdracht de kaarten in. Ongeveer een week voor de einddatum zal het PBSteam de postkaarten aan jullie versturen, voorzien van positieve feedback. 1. Oefening: Brainstorm klassenorganisatie (15 minuten) De coach verdeelt het team in groepjes van 3 tot 6 personen (afhankelijk van de grootte van het team). Elk groepje krijgt een flap mee waarop zij gezamenlijke ideeën kunnen noteren. De groepjes gaan gezamenlijk nadenken over de volgende elementen van klassenorganisatie: - Hoe zijn de zitplaatsen van de leerlingen verdeeld in de klas? Zitten zij in rijen, in tweetallen of in groepjes? En kunnen er leerlingen alleen zitten in de klas? - Moeten er vaste stilwerkplekken zijn in iedere groep? 6

7 - Kunnen deze elementen per leraar verschillen of worden hier schoolbrede afspraken over gemaakt? De deelnemers noteren hun gezamenlijke ideeën op een flap. Deze flaps worden ingenomen door het PBSteam, welke de informatie zal verwerken. Na afloop van de brainstorm bespreekt de coach de opdracht kort na. Hiervoor kunnen de volgende vragen als leidraad dienen: - Hebben jullie een gezamenlijk idee kunnen vormen over hoe de zitplaatsen van de leerlingen verdeeld zouden moeten zijn in de klas? - Hoe kijken jullie aan tegen het werken met stilwerkplekken? - Gebruiken jullie al stilwerkplekken (in de klas, op de gang, of in een aparte ruimte)? - Wat zijn hier de voordelen van? - Zijn dit onderwerpen waar jullie schoolbrede afspraken over zouden willen maken of kan dit per leraar verschillen?] 7

8 9:55-11:15 (80 minuten) Gedragsverwachtingen in de klas (opstellen, visualiseren en aanleren) Slide 19 t/m 25 Doel: De theorie rondom het opstellen en aanleren van gedragsverwachtingen wordt opgefrist. De deelnemers denken na over manieren om de leerlingen actief te betrekken bij het opstellen van de gedragsverwachtingen voor in de klas. De deelnemers bespreken en verfijnen de klassenmatrix die zij reeds hebben opgesteld. Als laatste bedenken de deelnemers andere lesideeën om de gedragsverwachtingen onder de aandacht van de leerlingen te brengen (bijvoorbeeld middels een taalles of een creatieve werkvorm). Voorbereiding: - Elke leraar heeft voor zijn klassensituatie voorafgaand aan de studiedag een eigen klassenmatrix ingevuld en heeft deze bij zich - Per groepje (van drie deelnemers) een setje markeerstiften in de kleuren groen en oranje - Per groepje (van vier deelnemers) een flap maken waarop staat geschreven: Ideeën voor een les in goed gedrag in de klas - Markers - Hand-out visualisatieopdracht - Hand-out Opdracht: matrix gedragsverwachtingen in de klas (opdracht en leeg matrixformulier) - Van tevoren overlegt de coach in welke ruimtes (bij voorkeur klaslokalen) de groepjes deelnemers kunnen oefenen met het geven van een les in goed gedrag. Toelichting/ werkvorm: 1. Opfrissing theorie: Wat zijn goede gedragsverwachtingen? (5 minuten) De coach bevraagt de deelnemers op goede gedragsverwachtingen. Waar moeten deze aan voldoen? Net als op het schoolbrede niveau kunnen we er niet zomaar vanuit gaan dat leerlingen wel weten wat er van hen wordt verwacht. Het voorgaande schooljaar hebben jullie gezamenlijk een matrix opgesteld. In deze matrix staat wat de leraren op de verschillende locaties in en rondom de school willen zien en horen van de leerlingen. Er is veel aandacht besteed aan het formuleren van de gedragsverwachtingen. Waar moeten goede gedragsverwachtingen aan voldoen? Roept u maar! De coach vat nog even samen aan welke punten effectieve gedragsverwachtingen moeten voldoen. 2. Visualisatie-opdracht (5 minuten) De coach laat de deelnemers het opdrachtformulier visualisatieopdracht erbij pakken uit de hand-outs. Vervolgens geeft de coach de volgende instructie: 8

9 Doe je ogen even een minuutje dicht, ik zal aangeven als je ze weer open mag doen. Stel je even voor: je komt morgenochtend op school en er is een klein wonder gebeurd. Alles loopt perfect en helemaal naar jouw wens. Er is geen vuiltje aan de lucht. Wat is het eerste waaraan jij in jouw klas (en aan jouw leerlingen) merkt dat dit kleine wonder zich heeft voltrokken? Wat zie je dan? Wat hoor je dan? En wat merk je vervolgens? Na een klein minuutje vraagt de coach de deelnemers hun ogen weer te openen. Hij vraagt hen om op het opdrachtformulier 5 belangrijke punten te noteren die zij een ideale dag in de klas zien. 3. Opdracht: matrix gedragsverwachtingen in de klas (20 minuten) De coach licht de opdracht toe: Neem het beeld dat je hebt van jouw ideale dag in de klas en de vijf belangrijke punten die je hebt genoteerd mee naar de volgende opdracht. Tijdens deze volgende opdracht ga je met deze punten in je achterhoofd nogmaals naar je eigen klassenmatrix kijken. Passen de gedragsverwachtingen die je eerder hebt opgesteld bij het ideaalbeeld van jouw groep? In de hand-outs staat de opdracht uitgeschreven. De deelnemers gaan in drietallen samenwerken en bespreken de klassenmatrix van hun eigen klas. Ze gaan na welke gedragsverwachtingen echt nodig zijn (deze worden groen gearceerd) en welke gedragsverwachtingen overbodig zijn (deze worden oranje gearceerd). Daarnaast bekijken de deelnemers welke gedragsverwachtingen samengevoegd kunnen worden en of er nog belangrijke gedragsverwachtingen ontbreken. Vervolgens vullen de deelnemers een nieuwe, verfijnde matrix in voor hun groep. Na afloop van de opdracht vertelt de coach bij welk lid van het PBS-team de herziene klassenmatrix ingeleverd kan worden en voor welke datum. De coach bespreekt de opdracht kort na aan de hand van de volgende vragen: - Hoe lukte het om een onderscheid te maken tussen gedragsverwachtingen die echt concreet en nodig zijn en gedragsverwachtingen die overbodig zijn? - Wat is een voorbeeld van een gedragsverwachting die echt nodig is? - Wat is een voorbeeld van een gedragsverwachting die je hebt weg kunnen laten omdat deze toch overbodig is gebleken? - Welke gedragsverwachtingen hebben jullie kunnen samenvoegen? 4. Optioneel: Betrekken van leerlingen bij het opstellen van gedragsverwachtingen. Indien scholen leerlingen willen betrekken bij het formuleren van gedragsverwachtingen in de klas kan de coach hier aandacht aan besteden. De coach vraagt de deelnemers kort te brainstormen over manieren om leerlingen te betrekken. Na een paar minuten inventariseert de coach de ideeën en geeft aan dat deze ideeën meegenomen zullen worden naar de PBS-team bijeenkomsten. 9

10 5. Visualiseren van de gedragsverwachtingen (5 minuten) Na het opstellen van de gedragsverwachtingen voor in de klas worden deze ook gevisualiseerd. Als school maak je een keuze of je voor het visualiseren van de gedragsverwachtingen in de klas aansluit bij het schoolbrede systeem of dat elke groep hier een eigen invulling aan mag geven. Dit is ook een punt waar voor deze school een keuze in gemaakt zal moeten worden. Het PBS-team van de school zal dit punt oppakken en hier eventueel een voorstel voor doen. Een andere manier is om dit punt op de agenda te zetten voor een volgende teamvergadering. 10:30-10:45 (15 minuten) Pauze 6. Aanleren van gedragsverwachtingen in de klas (5 minuten) De coach benoemt dat het geven van een les in goed gedrag de meest krachtige manier is om gedragsverwachtingen aan te leren. Om de schoolbrede gedragsverwachtingen aan te leren heeft het schoolteam reeds gebruik gemaakt van lessen in goed gedrag. De coach licht de aandachtspunten bij het geven van een les in goed gedrag nogmaals toe. 7. Brainstorm: Aanleren van gedragsverwachtingen in de klas (15 minuten) Er zijn tal van manieren te bedenken om de gedragsverwachtingen onder de aandacht te brengen bij de leerlingen. Tijdens de volgende opdracht gaan jullie in groepjes ( van 4 deelnemers) nadenken over verschillende werkvormen en lesideeën voor het aanleren van gewenst gedrag. Hierbij kun je denken aan een creatieve verwerkingsvorm, een kringactiviteit e.d. Je kunt hierbij je eigen klassenmatrix als uitgangspunt nemen. Jullie krijgen een flap mee waarop jullie de ideeën kunnen schrijven. Na afloop van de brainstorm bespreekt de coach de opdracht na door van elke flap een idee uit te lichten. Er zijn heel veel leuke ideeën naar voren gekomen. Ik noem er van elke flap even kort één op zodat we een beetje een idee krijgen van wat er allemaal bedacht is. Na afloop van de opdracht worden alle flaps ingezameld door het PBS-team. Het PBS-team maakt een overzicht van alle ideeën en zal deze weer onder het team verspreiden. 10

11 11:15 11:45 (30 minuten) Gedragsverwachtingen in de klas bekrachtigen en belonen Slide 26 t/m 30 Doel: De theorie rondom het bekrachtigen en belonen van gewenst gedrag wordt opgefrist. De deelnemers denken na over hoe zij gewenst gedrag in hun eigen klas willen belonen. Wordt hierbij aangesloten bij het schoolbrede systeem van belonen of kan dit per klas verschillen? Voorbereiding: - Hand-out Essentiële componenten van een beloningssysteem - Hand-out 100 (bijna) kosteloze beloningen Toelichting/ werkvorm: 1. De coach licht de dia s toe (15 minuten) Naast het visualiseren van de gedragsverwachtingen bekrachtigt de leraar gewenst gedrag om dit te laten toenemen. Leerlingen leren hierdoor wat er van hen verwacht wordt en hoe gewenst gedrag eruit ziet. Doordat veel aandacht van de leraar uitgaat naar het gewenste gedrag zal het ongewenste gedrag afnemen. Dit heeft een positieve invloed op de sfeer in de klas. Deze positieve sfeer zal de samenwerking tussen de leerlingen, maar ook tussen de leraar en de leerlingen bevorderen. Immers, de leerlingen weten wat de verwachtingen van de leraar zijn en kunnen hieraan voldoen. Een belangrijk begrip binnen de SWPBS-aanpak, dat alles te maken heeft met bekrachtigen van gewenst gedrag, is het aandachtsemmertje. Alle leerlingen hebben als het ware een aandachtsemmer in hun buik. Bij de een is deze klein en snel gevuld en bij sommigen is die groot. Leerlingen met een grote aandachtsemmer hebben misschien wel om de 5 minuten een complimentje nodig en hebben dus veel bevestiging nodig. Die aandacht is als het ware een basisbehoefte, net als eten en drinken. De leerling wil even gezien worden. Vaak is een opmerking als ik zie dat je rustig op je stoel zit al voldoende om de emmer te vullen. Als emmertjes niet op tijd worden gevuld gaan leerlingen op zoek naar negatieve manieren om aandacht te krijgen. De emmer willen we natuurlijk het liefst niet vullen met negatieve aandacht maar met positieve. Dat is goed voor het zelfvertrouwen van de leerling en het bevordert dat de leerling goed kan meedraaien in de klas en op school Er zijn veel manieren om gewenst gedrag van leerlingen te bekrachtigen. De meest voorkomende zijn: het geven van een complimentje ( fijn, dat je zo snel klaar zit om te luisteren ), een gebaar ( duim omhoog of een knipoog), een stempel of sticker (bijvoorbeeld als de leerlingen heel netjes hebben gewerkt in hun schrift). Ook kan het gedrag van de leerlingen bekrachtigd worden door dit te belonen. De leerlingen ontvangen dan een beloningskaartje ( of een ander token waar de school voor gekozen heeft). Een belangrijk principe hierbij is dat de leerlingen nooit weten wanneer zij een beloning krijgen. Als het te voorspelbaar wordt wanneer leerlingen een beloning krijgen dan worden zij té afhankelijk van 11

12 de beloning. De meest effectieve manier om gewenst gedrag te stimuleren is dus door af te wisselen tussen de verschillende vormen van bekrachtigen en belonen. Leerlingen kunnen voor het laten zien van gewenst gedrag dus beloond worden met een beloningskaartje. Deze beloningskaartjes kunnen zij inwisselen voor een privilege. Op deze dia staan een aantal voorbeelden van privileges, die niets kosten. In de hand-outs vinden jullie een overzicht van 100 kosteloze beloningen voor het primair onderwijs. Deze kunnen jullie als inspiratiebron gebruiken bij het bedenken van beloningen voor jullie groepen. 1. Opdracht: Beloningssysteem in de klas (15 minuten) Middels deze opdracht wordt geïnventariseerd hoe de deelnemers een beloningssysteem in de klas zouden willen vormgeven. Om hier zicht op te krijgen vullen alle deelnemers individueel het schema essentiële componenten van een beloningssysteem in de klas in. Onderaan dit schema wordt hen gevraagd of zij het liefst schoolbrede afspraken maken over het beloningssysteem of niet. Nadat de deelnemers het schema hebben ingevuld leveren zij dit in. Het PBS-team zal de gegevens inventariseren en terugkoppelen naar het schoolteam. 12

13 11:45-12:15 (30 minuten) Proactief versus reactief handelen Slide 31 t/m 33 Doel: De deelnemers kennen het onderscheid tussen proactieve en reactieve handelingen. De deelnemers bedenken proactieve oplossingen bij scenario s van ongewenst gedrag. Voorbereiding: - Indeling van de deelnemers in groepjes van drie personen voor de oefening voorwaardenscheppende, proactieve en reactieve interventies - Kaartjes: voorwaarden scheppende, proactieve en reactieve interventies - Hand-out Overzicht voorwaarden scheppende, proactieve en reactieve interventies Toelichting/ werkvorm: 1. De coach licht de dia toe (5 minuten). Met deze dia wordt het verschil tussen proactief en reactief handelen benadrukt. Proactief handelen is erop gericht ongewenst gedrag te voorkomen. Binnen de preventieve aanpak van SWPBS is er veel aandacht voor proactief handelen. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het opstellen van eenduidige gedragsverwachtingen en het aanleren en bekrachtigen van gewenst gedrag. Reactief handelen is erop gericht ongewenst gedrag om te buigen. 2. Oefening: voorwaardenscheppende, proactieve en reactieve interventies (10 minuten) De PBScoach deelt de groep op in drie-tallen. Ieder groepje krijgt een stapeltje met kaartjes waarop voorwaarden scheppende, proactieve en reactieve interventies genoteerd staan. De deelnemers krijgen de opdracht om de kaartjes volgens deze categorieën te sorteren. In de nabespreking geeft de coach aan dat deze oefening een voorbereiding is op de volgende oefening. 3. Opdracht: Proactieve oplossingen bedenken (15 minuten) De coach laat de deelnemers in de hand-outs de opdracht voor het bedenken van proactieve oplossingen opzoeken en geeft hierbij de volgende instructie: Uiteraard gebruik je als leraar in de dagelijkse praktijk veel proactieve oplossingen om ongewenst gedrag zo veel mogelijk te voorkomen en om leerlingen te helpen gewenst gedrag te laten zien. Bij deze volgende opdracht gaan jullie in tweetallen nadenken over proactieve oplossingen bij vier verschillende scenario s. Deze oplossingen schrijf je op het formulier dat jullie kunnen vinden in de hand-outs. Voor deze opdracht hebben jullie 15 minuten de tijd. De coach licht nogmaals kort de belangrijkste proactieve handelingen binnen de SWPBS-aanpak toe. 13

14 12:15-13:00 (45 minuten) Lunch 13:00-13:50 (50 minuten) Proactieve interventies: het aandachtssignaal Slide 35 t/m 38 Doel: De deelnemers weten hoe zij een aandachtssignaal op de juiste manier, proactief, kunnen inzetten. De deelnemers denken na over welk aandachtssignaal zij willen gebruiken in de verschillende onderwijssituaties. Voorbereiding: - De coach heeft een belletje of stokje mee welke hij als aandachtssignaal kan inzetten bij de start van dit onderdeel. - De coach zorgt voor elk groepje voor een voorwerp waarmee een aandachtssignaal gegeven kan worden tijdens het oefenen van de les in goed gedrag. Toelichting/ werkvorm: 1. Algemene uitleg over het aandachtssignaal (15 minuten) Na afloop van de vorige opdracht gebruikt de coach een aandachtssignaal om de aandacht van de groep weer terug te krijgen. Hierbij legt de coach uit dat het aandachtssignaal een voorbeeld is van proactief handelen. Voordat de coach de volgende dia s over het werken met een aandachtssignaal toelicht, bevraagt hij de deelnemers kort op dit onderwerp. - Op welke manier vraag je meestal de aandacht van de gehele groep? Wat is jouw aandachtssignaal? - Gebruik je voor elke les of onderwijssituatie hetzelfde aandachtssignaal? - Wat is naar jullie idee het voordeel van het werken met een aandachtssignaal? Een aandachtssignaal wordt gebruikt om de aandacht van de hele groep te vragen. Bijvoorbeeld tijdens het starten van de instructie. Hierbij gelden de volgende richtlijnen (coach benoemt de punten van de dia). Het is de bedoeling dat leerlingen snel reageren op het aandachtssignaal, meestal door naar de leraar te kijken en te luisteren omdat deze iets te vertellen heeft. Je kunt een groep ook trainen om sneller te reageren op het aandachtssignaal. Een voorbeeld hiervan is een stopwatch te gebruiken en samen met de leerlingen te kijken hoe snel ze klaar zitten. Door dit in een spelvorm te gieten, waarbij leerlingen proberen steeds iets sneller klaar te zitten, leren leerlingen precies wat er van hen verwacht 14

15 wordt als zij het signaal horen. Middels een grafiek of een thermometer op het bord kun je de leerlingen laten zien hoe ze vooruit gaan. Ook kun je met de leerlingen een streeftijd afspreken, bijvoorbeeld 30 seconden, op het moment dat de streeftijd behaald wordt krijgt de klas een beloning. N.B. De coach kan er ook voor kiezen om dit spel niet toe te lichten maar met de deelnemers te doen. 2. Les in goed gedrag: het aandachtssignaal (30 minuten) Uiteraard kan middels een les in goed gedrag het werken met een aandachtssignaal aangeleerd worden. Bij deze les kun je een leerling de rol van leraar geven door deze het aandachtsignaal te laten geven. Als leraar, in de rol van leerling, laat je dan zien hoe het wel of niet moet. Op deze dia zie je aan de linkerkant de vaste volgorde van een les in goed gedrag staan. Aan de rechterkant van de dia zie je veel voorkomende verwachtingen die passen bij het werken met een aandachtssignaal. NB: De coach kan bij de vorige dia even checken of de genoemde verwachtingen op de dia, volgens het team, volledig zijn of dat er mogelijk iets aan toegevoegd moet worden. Op deze manier sluit je als coach zoveel mogelijk aan bij de onderwijssituatie van de school zelf. De coach modelt de les in goed gedrag over het aandachtssignaal. Vervolgens gaan de deelnemers in een carrousel oefenen met een les in goed gedrag over het aandachtssignaal. Hierbij kunnen de deelnemers gebruik maken van het ingevulde lesformulier, welke te vinden is in de hand-outs. De coach benadrukt dat de deelnemers elkaar na het oefenen feedback geven in de verhouding 4:1. De deelnemers krijgen als kijkopdracht mee dat zij vooral letten op wat er goed gaat in het handelen van de leraar en koppelen dit na afloop van de les terug. 4. Opdracht: invullen formulier aandachtssignaal (5 minuten) Met behulp van het formulier aandachtssignaal gaan jullie voor jezelf na welk type aandachtssignaal je prettig vindt om te gebruiken. Dit kan per onderwijssituatie verschillen. Mogelijk gebruik je tijdens de gymles een ander aandachtssignaal dan tijdens bijvoorbeeld een rekenles. Op het formulier aandachtssignaal beschrijf je precies hoe je aandachtssignaal eruit ziet (dus wat je zegt en wat je doet), in welke situatie je het betreffende aandachtssignaal gebruikt en wat je verwacht dat de leerlingen doen als reactie op het signaal (bijvoorbeeld: kijken en luisteren naar de leraar). 15

16 13:50 14:30 (40 minuten) Interventies bij ongewenst gedrag Slide 39 t/m 47 Doel: De deelnemers hebben zicht op een aantal handelingen die zij in de klas kunnen inzetten om ongewenst gedrag om te buigen: negeren, het aandachtssignaal reactief inzetten en de reactieprocedure. Voorbereiding: - De coach overlegt van tevoren welke ruimtes (bij voorkeur klaslokalen) gebruikt kunnen worden om te oefenen met de vaardigheid negeren. - Indeling van de deelnemers in groepjes van 5 personen voor de oefening negeren - Indeling van de deelnemers in groepjes van 3 of 4 personen voor de brainstorm consequenties op gedrag - Hand-out het concentratiespel Toelichting/ werkvorm: 1. De coach licht de dia s toe (10 minuten) Als leraar gebruik je veel proactieve interventies om ongewenst gedrag zoveel mogelijk te voorkomen en gewenst gedrag te stimuleren. Toch wordt een leraar in de dagelijkse praktijk ook geconfronteerd met verschillende vormen van ongewenst gedrag. In het volgende onderdeel staan een aantal interventies centraal die ingezet kunnen worden bij het omgaan of ombuigen van ongewenst gedrag. Dit zijn de volgende interventies: het negeren van ongewenst gedrag, reactief inzetten van het aandachtssignaal en natuurlijk de reactieprocedure. Naast het proactief inzetten van het aandachtssignaal, kun je dit ook reactief inzetten. Bijvoorbeeld: Meerdere leerlingen kletsen tijdens het zelfstandig werken. De leraar besluit ze niet te corrigeren en gebruikt in plaats daarvan het vaste signaal, mag ik even jullie aandacht. De leraar geeft een compliment voor het direct kijken en luisteren. Ik loop nu een rondje door de klas om te kijken of iemand een vraag heeft over het werk. Ik verwacht dat iedereen weer stil aan het werk gaat. Nu mogen jullie weer aan het werk. De leraar vestigt op dat moment niet de aandacht op de onruststokers, maar gebruikt de aandacht van de hele klas om de rust te herstellen en de gedragsverwachting te herhalen. De klas weet dat de leraar langs komt voor hulp. De leraar voorkomt dat de andere leerlingen gestoord worden en voor meer onrust gaan zorgen. Wat doe je als er één leerling is die niet goed reageert op het aandachtssignaal? Met deze leerling ga je eventueel op een rustig moment apart in gesprek: Ik zie dat het je veel tijd kost om te stoppen met waar je mee bezig bent als ik het teken geef. Is er iets wat ik kan doen om je hierbij te helpen? Ik zal vandaag extra goed op je letten. Indien het een probleem blijft voor de leerling gebruik je een individueel rollenspel om het werken met het aandachtssignaal te oefenen en eventueel kun je een motivatiesysteem afspreken. 16

17 Een belangrijk uitgangspunt van de SWPBS-aanpak is het minimaliseren van ongewenst gedrag. Kleine vormen van ongewenst gedrag kunnen genegeerd worden. In plaats van aandacht geven aan het ongewenste gedrag kan de leraar leerlingen die gewenst gedrag laten zien complimenteren. Hiervan gaat een signaal uit naar de leerling die ongewenst gedrag laat zien. Bijvoorbeeld: Tijdens het zelfstandig werken heeft Joost geen zin om zijn rekenwerk af te maken. In plaats daarvan is hij aan het spelen met zijn gum en potlood. De leraar merkt dit op en besluit een aantal andere leerlingen uit het groepje van Joost tijdens haar hulpronde een complimentje te geven: Ik zie dat Jelle en Iris heel goed geconcentreerd aan het werk zijn, dat schiet al aardig op! Joost hoort het compliment van de juf, kijkt nog even naar Jelle en Iris en besluit dan toch maar door te gaan met zijn werk. De leraar heeft geen aandacht hoeven geven aan het ongewenste gedrag van Joost. Hij heeft zijn gedrag immers zelf al bijgesteld. De leraar zorgt er zelfs voor dat zij Joost snel na dit voorval ook een complimentje kan geven ( Ik zie dat je heel netjes hebt gewerkt Joost, goed zo!) waardoor Joost nog even gemotiveerd blijft om verder te werken. Er zijn ook een aantal situaties waarin het beter is om ongewenst gedrag niet te negeren. Zoals de eerste keer dat bepaald ongewenst gedrag zich voordoet. Op het moment dat je dit gedrag negeert is het net alsof je het toestaat en als leraar wil je duidelijk maken dat dit gedrag niet gewenst is. Wanneer een leerling zichzelf of anderen pijn doet grijp je als leraar ook direct in. Immers, als je dit gedrag negeert zal het alleen maar escaleren. 2. Oefening: ongewenst gedrag negeren/ gewenst gedrag van anderen bekrachtigen Bij het negeren volgt de leraar vijf stappen. Als eerste wordt een duidelijke instructie gegeven. De leraar gebruikt het woordje nu om duidelijk aan te geven dat de leerlingen de instructie meteen moeten opvolgen. Vervolgens wacht de leraar minimaal 10 seconden en observeert hij wat er in de klas gebeurd. Uit onderzoek is immers gebleken dat leerlingen minimaal 10 seconden nodig hebben om te kunnen omschakelen van de ene naar de andere activiteit. Na de eerste 10 seconden deel je direct een gericht compliment uit aan de leerlingen die de instructie hebben opgevolgd. Vervolgens wacht en observeer je nogmaals 10 seconden. En als laatste stap deel je nog een compliment uit aan leerlingen die klaar zitten. De coach checkt of de stappen van het negeren duidelijk zijn. Mogelijke vragen die gesteld kunnen worden zijn: - Wat doe je als een leerling zijn gedrag niet bijstelt? Een belangrijk uitgangspunt is dat je te allen tijde zoveel mogelijk de routine door laat gaan. Als leraar ga je dus verder met de activiteit. Afhankelijk van hoe snel de leerling zich alsnog herstelt kun je een incident registeren, de leerling is immers ongehoorzaam geweest. Indien de leerling zich niet herstelt zorg je ervoor dat de klas verder kan gaan met werken en kun je voor deze individuele leerling de reactieprocedure inzetten. - Wat doe je als steeds dezelfde leerling ongewenst gedrag laat zien? Op een ander (rustig) moment kun je met de leerling oefenen wat er van hem verwacht wordt nadat je als leraar een aandachtssignaal hebt gebruikt. Je wilt de leerling immers ondersteunen en helpen bij het beter luisteren naar het aandachtssignaal. 17

18 De coach modelt de techniek negeren voor de groep. De deelnemers gaan hierna in een carrousel in groepjes van vier, oefenen met de vaardigheid negeren. Hierbij spelen twee deelnemers een leerling, waarvan de één op tijd op zijn plaats zit en de ander de instructie in eerste instantie niet opvolgt. Na het uitdelen van het eerste compliment van de leraar besluit ook deze leerling de instructie op te volgen. De vierde deelnemer is de observant. Deze krijgt als kijkopdracht vooral te letten op wat er goed gaat en geeft na afloop van de oefening feedback op de leraar in de verhouding 4:1. 3. Brainstorm: Consequenties op gedrag (20 minuten) Tijdens deze opdracht gaan de deelnemers in groepjes van 3 of 4 personen brainstormen over welke consequenties zij vinden passen bij ongewenst gedrag in de klassensituatie. Hiervoor gaan zij eerst nadenken over welke vormen van ongewenst gedrag zij zoal tegenkomen. Deze proberen zij zo concreet mogelijk te omschrijven. Vervolgens gaan de deelnemers nadenken over welke consequenties zij hierbij vinden passen. De deelnemers schrijven hun ideeën in het schema Consequenties op ongewenst gedrag (zie hand-outs). Voor deze opdracht hebben de deelnemers 15 minuten de tijd. Na afloop van de opdracht worden de ingevulde schema s bij het PBS-team ingeleverd. Deze zorgt voor de verwerking van de gegevens. 4. Het concentratiespel (10 minuten) De coach licht de dia s over het concentratiespel toe: De mate waarin leerlingen langere tijd taakgericht kunnen werken heeft een positieve invloed op hun leerprestaties. Dit is een belangrijke reden om leerlingen aan te leren langere tijd geconcentreerd aan het werk te zijn zonder dat zij zich laten afleiden. Hiervoor kan het concentratiespel worden ingezet. Leerlingen leren door dit spel om zich beter te concentreren. Bovendien kunnen zij zich na een onrustige situatie weer snel concentreren op hun werk. Bekrachtiging van aandacht trekken wordt voorkomen. Immers, een leerling die om negatieve aandacht vraagt wordt hierin niet gesterkt door de reacties van zijn klasgenoten. Hat aandacht vragen op een negatieve manier zal hierdoor verminderen. Tevens zal het ongewenste gedrag hierdoor niet escaleren. De coach loopt de stappen en de aandachtspunten bij het spelen van het concentratiespel langs. De coach wijst de deelnemers op de beschrijving van het concentratiespel in de hand-outs. 18

19 15:00 15:15 (15 minuten) Parkeerflap, evaluatie en afronding van de dag Slide 48 t/m 50 Doel: deelnemers krijgen antwoord op hun vragen. Deelnemers blikken terug op de dag en gaan met een positief PBS gevoel naar huis Voorbereiding: Kaartjes afsluitende opdracht Evaluatieformulier Toelichting/ werkvorm: 1. Samenvatting van de dag en vervolgstappen (10 minuten) De coach pakt het programma van de dag erbij en blikt kort terug op de onderwerpen die aan bod zijn gekomen. De coach maakt (vooraf) op de slide een overzicht van alles wat er moet gebeuren. Op deze manier is voor iedereen inzichtelijk wat er is gedaan en welke stappen er moeten worden gezet. 2. Parkeerflap (15 minuten) De coach staat stil bij de vragen/punten op de parkeerflap. Bij elk punt dat hij langsloopt vraagt de coach wie het punt heeft ingebracht en of het punt al voldoende aan bod is gekomen of dat er nog bij moet worden stilgestaan. Als een punt voldoende is behandeld zet de coach er een krul achter. De coach kan zo nodig ook de deelnemers benutten om samen te brainstormen over punten die deelnemers hebben ingebracht. 3. Deelnemers vullen een evaluatieformulier in, krijgen een kaartje met een opdracht voor thuis voor de komende week mee en een kleine attentie. (5 minuten). 19