Een kerkenbeleidsplan voor de kerken op het grondgebied van de gemeente Wortegem-Petegem

Transcriptie

1 Een kerkenbeleidsplan voor de kerken op het grondgebied van de gemeente Wortegem-Petegem Stappenplan en timing Algemeen start- en informatiemoment 19 december u

2 Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur CRKC

3

4

5 Inhoud Historische inleiding : Kerk en Staat Nota Bourgeois 2011 Definities Waarom een kerkenbeleidsplan? Principes en aandachtspunten Stappenplan opstellen gemeentelijk kerkenbeleidsplan Fase 1: pastoraal plan Fase 2: Dialoog tussen kerkelijke en burgerlijke werkgroep en consulteren achterban Fase 3: Inventariseren en bepalen standpunt stuurgroep Fase 4: Consultatie en feedback van het brede publiek Fase 5: Finaliseren en goedkeuring door bisschop en gemeenteraad Timing én huiswerk Na de goedkeuring van het plan

6 Historische inleiding en nota Bourgeois

7 Plaats van kerk en Kerk in het Ancien Régime Vb. Kerk van Melsen : 12 e -13 e -eeuwse romaanse basis, 15 e -eeuwse gotische dwarsbeuk, latere verbouwingen

8 1795: principes Franse revolutie toegepast in onze streken Voorbeeld vernieling kathedraal van Luik Confiscatie van kerkelijke goederen Priesters moesten trouw zweren aan Republiek

9 1801: Concordaat Napoleon Pius VII Kerkfabrieken = openbaar bestuur speciale relatie tussen Kerk en Staat Niet-verkochte kerkelijke goederen > eigendom van gemeente In beheer bij kerkfabrieken, tekorten bijgepast door gemeente Keizerlijk Decreet fabrica ecclesiae uit 1809

10 Nederlaag van Napoleon 1815 Waterloo en congres van Wenen Verenigd Koninkrijk der Nederlanden Congres van Wenen Protestantse Koning Willem I: systeem van Kerkfabrieken bleef in gebruik

11 Oppositie tegen koning Willem I Liberalen Vrijheid van Meningsuiting en Pers Franssprekende adel Katholieken Vrijheid van Godsdienst

12 1830: Belgische onafhankelijkheid Unionisme tussen Liberalen en Katholieken Bouwperiode (n=1786) 19% 10% 8% 19% % 13% 1% Sterke (herwonnen) vrijheid voor de Rooms-Katholieke Kerk Stichting van vele katholieke scholen, ziekenhuizen en kerken Kerkfabrieken : financieel gesteund door de gemeenten Priesters betaald door de Staat, Ministerie van Justitie

13 Belgische Verzuiling Impact van Katholicisme op Belgische Samenleving Liberalen, Socialisten en Katholieken hebben hun eigen partijen, vakbonden, kranten, scholen, ziekenhuizen, verenigingen, etc. Spanning tussen Kerk en antiklerikalen

14 Katholieke begrafenissen België Vlaanderen Wallonië Brussel Secularisatie na WO II Katholieke huwelijken Kritische situatie in de jaren 2000 Onderzoek M. Hooghe et al. (2004) KU Leuven

15 Vlaamse regering komt tussen Kerken die deel uitmaken van het Openbaar bestuur worden minder en minder gebruikt Financiële crisis: druk op de gemeenten die financieel hiertoe moeten bijdragen : kerkfabrieken wordt regionale, Vlaamse materie 2011: Minister Bourgeois schrijft nota aan gemeenten om na te denken over de toekomst van kerken op hun grondgebied Parochiekerkenplan = kerkenbeleidsplan 2015: nieuw Onroerend Erfgoed decreet maakt dit verplicht 2016: met terugwerkende kracht ook voor de oude wetgeving (i.e. aanvragen ingediend voor 1/1/2015)

16 Nota Bourgeois 2011 KERKENBELEIDSPLAN WAT? Langetermijnvisie op de toekomst van de parochiekerken op grondgebied van de gemeente Uitgewerkt per gemeente Aanzet tot reflectie en actie Geeft aan: welke parochiekerken maximaal de huidige bestemming behouden welke kerken in aanmerking komen voor nevenbestemming welke kerken in aanmerking komen voor herbestemming voor welke parochiekerken sloop en de realisatie van een nieuwe ontwikkeling mogelijk of gewenst is

17 Definities

18 Eenduidige definities parochiekerk Valorisatie > alle activiteiten om waarde van de kerk te versterken Medegebruik > andere christelijke erediensten gebruiken de kerk Nevenbestemming Multifunctioneel gebruik: tijdsdelen Gedeeld gebruik: ruimte indelen Herbestemming

19 PAROCHIEKERK Sint-Antonius Abt Wolfsdonk PAROCHIEKERK Architecturale ingreep Sint-Martinus Stevoort MEDEGEBRUIK Orthodoxe gemeenschap Sint-Jozef Antwerpen

20 VALORISATIE Rondleiding Sint-Pieterskerk Sint-Pieters-Rode VALORISATIE Concert Sint-Antonius Edegem

21 NEVENBESTEMMING multifunctioneel gebruik in de tijd Heilige Lodewijk van Montfort Deurne NEVENBESTEMMING multifunctioneel gebruik in de tijd Sint-Denijskerk Kalken

22 NEVENBESTEMMING gedeeld gebruik in de ruimte Bureaus vzw Bint Sint-Franciscuskerk Sinaai NEVENBESTEMMING gedeeld gebruik in de ruimte Bibliotheek in kerk Kaulille (Limburg)

23 HERBESTEMMING Hotel Patershof voormalige Franciscanenkerk Mechelen HERBESTEMMING The Jane Restaurant Antwerpen

24 INHOUD volgens nota Bourgeois Moet basisgegevens omvatten betreffende: de parochiekerken als gebouw, met onder meer de cultuurhistorische waarde, de architecturale mogelijkheden, de bouwfysische toestand, de mogelijkheid tot compartimentering, de parochiekerk in zijn ruimtelijke omgeving het actuele gebruik en de functie van de parochiekerk mogelijke interesse van andere actoren. + onderbouwde visie op het toekomstig gebruik en plan van aanpak hoe invulling zal gezocht worden (volgens laatste wijziging Onroerend Erfgoeddecreet juli 2016)

25 PROCEDURE volgens nota Bourgeois Dialoog tussen direct betrokkenen: gemeentebestuur, kerkraden en Centraal Kerkbestuur, bisschoppelijke overheid andere lokale actoren zoals socio-culturele verenigingen kunnen betrokken worden Centraal Kerkbestuur neemt bij voorkeur regierol op van het lokaal overleg

26 Waarom een kerkenbeleidsplan? Kerkelijke reflectie van schaalvergroting binnen de Kerk Noodzakelijk document om aanspraak te kunnen maken op premies of subsidies van de Vlaamse overheid: > voor beschermde kerken Agentschap Onroerend Erfgoed zie Onroerend Erfgoeddecreet > voor niet-beschermde kerken: Agentschap Binnenlands Bestuur. In theorie volstaat een attest van bisschop en gemeente over lange termijngebruik van de kerk. In praktijk pleiten bisdommen voor kerkenbeleidsplan met een gezamenlijke beleidsvisie voor de hele gemeente.

27 Principes en aandachtspunten Langetermijnvisie: idealiter voor circa 20 jaar zoals beheersplannen voor beschermde kerken Idee van geleidelijkheid historisch perspectief Onttrekking is onomkeerbaar Kerken zonder vaste weekendviering dienen niet a priori herbestemd: kunnen anders ingezet worden in pastoraal, maar mét nevenbestemming Kritisch t.o.v. de wereld is mijn dorp principe De kerk is niet het enige gebouw in een parochie en gemeente (vb. pastorieën en parochiezalen)

28 Stappenplan Kerkenbeleidsplan Stappenplan gebaseerd op: Conceptnota Bourgeois (2011) Decretale vereisten om subsidies te bekomen voor beschermde en niet-beschermde kerken Pilootprojecten CRKC: Westhoek, Gent, Zwalm, Ervaringen Bisdommen Doel: kerkenbeleidsplan opstellen. Implementatie van het plan hoort niet tot de opdracht. 5 fases met Kerkelijke en Burgerlijke werkgroep, inventarisatie, consultaties grotere publiek, Stuurgroep, goedkeuring Bisdom en Gemeente

29 STAPPENPLAN FASE 1: pastoraal of dekenaal plan FASE 2: Dialoog tussen kerkelijke en burgerlijke werkgroep en consulteren achterban FASE 3: opmaak inventarissen, standpunt gezamenlijke stuurgroep bepalen FASE 4: consultatieronde van ontwerp kerkenplan FASE 5: goedkeuring door bisschop en gemeenteraad >> timing vóór de zomer 2017 NA HET KERKENBELEIDSPLAN: implementatie

30 FASE 1 OPSTELLEN VAN PASTORAAL OF DEKENAAL PLAN

31 Pastoraal of dekenaal plan Beleidsnota van de pastorale ploeg (i.s.m. priesters en Bisdom) over de organisatie van de pastorale activiteiten in nieuwe pastorales zones (parochies), dekenaten, Daaruit afgeleid: welke rol spelen de kerken in dit beleid? Welke kerken zijn waarvoor nodig? Volledig of gedeeltelijk? Welke kerken zijn niet nodig en kunnen een andere bestemming krijgen?

32 Werkwijze Varieert per Bisdom Elk bisdom beschikt hiervoor over eigen stappenplannen en begeleidende documenten > zie: Voor Bisdom Gent:

33 Werkwijze bisdom GENT Start 2011: niet louter federatie of centralisatie, ook initiatie en evangelisatie: positief project, maar ook structurele beleidsopties Keuze: geen nieuwe term zoals federatie of pastorale eenheid Snelle actie: al in september 2016 naar 10 dekenaten. Van 400 naar heel wat minder parochies Aanstelling dekenale ploegen o.l.v. dekens Ankerkerken, maar ook kerken voor vieringen in de week, open huizen van gebed, sacramenten Hoeveel en welke kerken om nieuwe visie waar te maken? Besprekingen binnen nieuwe dekenale en parochiale structuren met nauwe opvolging van het Bisdom Christus en de wereld ontmoeten Visietekst 11 mei 2015: (1) Christus ontmoeten en (2) Kerk zijn voor de wereld

34

35

36 Dekenaat Oudenaarde in het nieuwe dekenaat Oudenaarde : E. H. Luc Van Den Velde, deken van het dekenaat Brakel en pastoor van Nederbrakel, Sint-Pieter-in-de-Banden; parochieadministrator van Elst, Sint-Apollonia; Michelbeke, Sint-Sebastiaan; Zegelsem, Sint-Ursmarus; Deftinge, Sint-Ursmarus; Hemelveerdegem, Sint-Jan-Baptist; Sint-Maria-Lierde, Sint-Magdalena; Sint-Martens- Lierde, Sint-Martinus, wordt op 15 augustus benoemd tot deken van het dekenaat Oudenaarde en tot pastoor van Oudenaarde, Sint-Walburga; Edelare, Sint-Martinus; Leupegem, Sint-Amandus; Melden, Sint-Martinus; Onze-Lieve- Vrouw Geboorte (Pamele), in opvolging van Kan. André Peereboom die eervol ontslag bekomt en op rust gaat. Deze benoeming loopt over een periode van zes jaar. Op zondag 25 september om 15 uur in de dekenale kerk Sint- Walburga (Sint-Walburgastraat, Oudenaarde) worden deken Luc Van den Velde en de dekenale ploeg van het dekenaat Oudenaarde door de bisschop aangesteld Voor nieuwe parochie Petegem-Kruishoutem-Zingem: E.H. Andy Raes, aanstelling maart 2015

37 Pastoraal plan Wortegem-Petegem/Zingem/Kruishoutem

38 Gevolgen huidige pastoraal plan Vastgelegd waar zondagsviering doorgaat discussie begint hier Kerkfabrieken en gemeente dienen zich drie centrale vragen te stellen, voor de volgende jaren: Welke kerken worden nog voorbehouden voor occasionele vieringen? Welke kunnen openblijven gecombineerd met een nevenbestemming? Welke kerken gaan we effectief herbestemmen? Langetermijnvisie houdt in historisch perspectief rekening met noden gemeente en vraag van de mensen maar ook met mogelijke wijzigingen pastoraal in de toekomst

39 FASE 2 DIALOOG TUSSEN KERKELIJKE EN BURGERLIJKE WERKGROEP - STUURGROEP CONSULTATIES ACHTERBAN

40 Oprichten stuurgroep en werkgroepen Stuurgroep Werkgroep van de kerkelijke instanties Werkgroep van de burgerlijke overheid

41 Burgerlijke werkgroep Wortegem-Petegem 7 leden Burgemeester, dhr. Luc Vander Meeren Schepenen van patrimonium (dhr. Luc Vander Meeren), erediensten en financiën, dhr. Maarten Van Tieghem 1 afvaardiging per GR-fractie: Koen Desloovere (Open VLD), Gert Van Driessche (NV-A) en Pascal Van Merhaeghe (CD&V) Gemeentesecretaris, mevr. An Buysschaert Bevoegd ambtenaar, mevr. Hilde De Poortere >> consulteert haar achterban (diverse adviesraden, socio-culturele verenigingen, )

42 Werkgroep van de Kerkelijke instanties Samenstelling: vertegenwoordigers van Kerkfabrieken, CKB Pastoresploeg, parochieteams Hogere kerkelijke overheid (deken, afgevaardigde van de bisschop in CKB, vicaris) > Leden hebben bij voorkeur complementaire expertises (erfgoed, financieel, technisch, juridisch enz.) >> consulteert haar achterban (alle kerkfabriek- en parochieploegleden, priesters, parochianen, etc.), ook in functie van inventaris

43 Kerkelijke werkgroep Wortegem-Petegem Voorzitter Centraal Kerkbestuur, mevr. Leen Baert Vertegenwoordigers Centraal Kerkbestuur Vertegenwoordigers van alle 5 kerkfabrieken: St.-Maurus Elsegem St.-Pietersstoel Moregem St.-Martinus Petegem St.-Amandus Ooike OLV-Geboorte Wortegem Vertegenwoordigers van de 2 werkzame parochieploegen Dienstdoend pastoor Andy Raes Dienstdoend deken Luc Van Den Velde >> definitief vast te leggen begin januari

44 STUURGROEP Samenstelling en begeleiding Stuurgroep = vertegenwoordiging uit de burgerlijke en kerkelijke werkgroepen Deze stuurgroep en werkgroepen worden begeleid door een medewerker van het CRKC begeleid: Procesbegeleiding als moderator Waken over doorloop van het traject Logistieke ondersteuning Deskundigheidsbewaking

45 FASE 3 OPMAAK INVENTARISSEN EN STANDPUNT STUURGROEP BEPALEN

46 Kerkenportretten door CRKC Bundeling van alle informatie per kerk: historisch onderzoek + info aangereikt door kerkfabrieken en gemeente

47

48

49 Onze-Lieve-Vrouw Geboortekerk Wortegem 13 e -eeuwse basis: Romaanse basis toren en koor grondige neogotische restauratie hallenkerk niet beschermd, wel vastgesteld Nu viering eerste zaterdag van de maand om 18u

50 Sint-Amandus Ooike mogelijks Romaanse voorganger Classicistisch gebouw van rond 1700 hersteld in 1780 door Wilhelmieten restauratiewerken 1980 vastgesteld, niet beschermd geen weekendviering

51 Sint-Martinus Petegem-aan-de-Schelde oorsprong 1290 zwaar aangetast loop der eeuwen, zeker in 18e eeuw zwaar beschadigd in 1918 grondige restauratie oude delen beschermd in 1937, vastgesteld inventaris 2009 herstellingswerken in 1997 ankerpunt in nieuwe parochie viering elke zondag 11u

52

53 Sint-Pietersstoelkerk Moregem Oorspronkelijke kerk uit 1633, opgetrokken door kasteelheer, herbouwd in 1740 Classicistische kerk uit 1778 beschermd: monument en cultuurhistorisch landschap geen weekendviering

54 Sint-Maurus Elsegem oorspronkelijke kerk uit 12 e eeuw Vieringtoren, verhoogd in 14 e eeuw, nog aanwezig en gotisch koor; schip verbouwd in 15 e eeuw Grondige verbouwing in 1775 Kerk, kerkhof en orgel beschermd als monument geen weekendviering

55 Inventaris Objectieve basis voor nemen van beslissingen Inventaris van de gebouwen zoals voorgesteld in nota Bourgeois: Parochiekerken als gebouw, o.m. eigendomssituatie, erfgoedwaarde, bouwkundige toestand Kosten op korte en middellange termijn Parochiekerken in hun ruimtelijke omgeving Actueel gebruik Belangstelling van andere actoren Hulpmiddelen: inventaris CRKC, rapporten Monumentenwacht, historische rapporten en publicaties, etc. Plaatsbezoek door CKRC-medewerkers Huiswerk voor Kerkelijke en Burgerlijke werkgroep >> maand januari Resultaat: een kerkenportret van elk van de kerken

56 Huiswerk kerkelijke werkgroep januari 2017 Plaatsbezoek CRKC faciliteren Definitieve samenstelling werkgroep verzamelen gepubliceerde of opgemaakte historische overzichten Vragenlijsten inventarisatie per kerk : Aantal vieringen (eucharistievieringen, gebedsdiensten, doopsels, huwelijken, begrafenissen, andere vieringen) Aantal aanwezigen bij vieringen circa Religieuze tradities en dorpsgebruiken Huidige nevenactiviteiten Interesse lokale actoren Na brede consultatie, bepalen eerste standpunt: na pastoraal plan in overleg met parochieploeg, pastoor en deken: per kerkfabriek, welke toekomst voor kerk?

57 Opmaak inventarissen kerkelijke inventaris: Aanleiding tot verder intern overleg Geeft aan welke gebouwen in de toekomst in gebruik blijven voor de eredienst, afgeleid uit het pastoraal/dekenaal plan Welke kerken zullen zondagskerk worden in de nieuwe pastorale zone: kerk van Petegem Welke kerken worden nog voor andere pastorale taken gebruikt (patroonsfeesten, processies, begrafenissen, huwelijken, doopsels, catechese, gebedsmomenten, etc.), m.a.w. passen lokaal nog in opbouw van nieuwe parochie Mogelijke selectiecriteria: spreiding, pastorale kernen, aard/architectuur van het gebouw, toekomstmogelijkheden Het huiswerk wordt doorgegeven aan het CKB en zo aan CRKC

58 Huiswerk burgerlijke werkgroep januari 2017 Overzicht investeringen en infrastructuurplannen/noden voor de volgende jaren/decennia cf. financiën: - scholen - crèches - kinderopvang - bibliotheek - feestzaal / gemeenschapsruimte - cultureel centrum/ruimte concerten, voorstellingen, etc. - gemeentehuis, OCMW, K&G, burelen, loketfuncties, etc. - vergaderruimte verenigingen en particulieren - sportinfrastructuur - begraafplaats (vb. columbaria) Oplijsten mogelijke geïnteresseerde actoren en hun ideeën Na brede consultatie bepalen eerste standpunt: vanuit de gemeente, welke ideeën over de toekomst voor specifieke kerken i.f.v. lokale gemeenschappen?

59 Sterkte-zwakte analyse door stuurgroep Op basis van de kerkenportretten wordt met de stuurgroep een sterkte-zwakte analyse van elk van de kerken gemaakt: Welke sterkten of zwakten hebben de kerken? Stroken toekomstideeën burgerlijke en kerkelijke werkgroep? Welke mogelijkheden hebben de kerken voor een eventueel ander gebruik? Past dit binnen passend gebruik Bisschoppen? Wat is financieel en qua beheer mogelijk en wenselijk?

60 Premies restauraties kerken Vlaamse overheid Afhankelijk van eigendom, premies voor restauraties van Vlaamse overheid voor en na onttrekking: Eigendom gemeente, beheer Kerkfabriek gebouw van de eredienst Beschermde kerk (Agentschap OE) 80% 30% Eigendom gemeente Onttrokken 80% 0% Eigendom kerkfabriek gebouw van de eredienst Eigendom kerkfabriek onttrokken, dus privaat patrimonium 80% 30% 40% 0% Privé-eigenaar Onttrokken 40% 0% Niet-beschermde kerk (Agentschap BB)

61 Gemeenschappelijk standpunt Op basis van dekenaal/pastoraal plan, kerkenportretten, visies burgerlijke en kerkelijke werkgroepen en sterkte-zwakte analyse, zoekt de Stuurgroep naar een gemeenschappelijk standpunt Timing tussen februari en april Uitschrijven van het ontwerp Kerkenbeleidsplan op basis van gemeenschappelijk standpunt

62 FASE 4 CONSULTATIERONDE VAN HET ONTWERP VAN KERKENBELEIDSPLAN

63 Consultatie van het brede publiek Voorstelling van ontwerp kerkenbeleidsplan tijdens een Open Avond voor de parochianen en burgers Aandacht voor goede communicatie: uitnodiging, presentatie enz. Mogelijkheid voorzien tot feedback vanwege publiek

64 Verwerking feedback en redactie definitief ontwerp Stuurgroep bespreekt feedback en past desgewenst het ontwerp aan Stuurgroep keurt definitief ontwerp goed

65 FASE 5 GOEDKEURING DOOR BISSCHOP EN GEMEENTERAAD

66 Goedkeuring van het Kerkenbeleidsplan Ondertekening van het Kerkenbeleidsplan voor principieel akkoord door resp. burgerlijke (burgemeester, verantwoordelijke schepen, secretaris) en kerkelijke (vertegenwoordiger van de bisschop, voorzitter CKB) instanties Bisschop hecht vervolgens zijn goedkeuring aan het definitieve ondertekende ontwerp Vervolgens wordt het Kerkenbeleidsplan voorgelegd aan de Gemeenteraad en volgt een gemeenteraadsbesluit Timing : bekrachtiging bisschop mei, gemeenteraad juni

67 TIMING JANUARI MEI 2017

68 Januari TIMING traject Wortegem-Petegem Week 2 : Plaatsbezoek en verzamelen historische info (week 9-13 /1) Huiswerk en brede consultatie achterban (overleg KF, parochieploegen) kerkelijke werkgroep Huiswerk en brede consultatie achterban (overleg cultuurraad, verenigingen, etc.) burgerlijke werkgroep februari Week 7 : eerste vergaderingen kerkelijke en burgerlijke werkgroepen overlopen inventaris en standpunten (week 13-17/2) Samenstelling stuurgroep Verdere inventarisatie CKRC Week 13: eerste vergadering stuurgroep (week 27/2-3/3) overlopen standpunten, zoeken naar consensus, blootleggen moeilijkheden en open vragen

69 TIMING traject Wortegem-Petegem maart Verdere inventarisatie CKRC, polsen extra actoren Week 15 : tweede vergadering kerkelijke en burgerlijke werkgroep: bespreken discussiepunten stuurgroep (13-17/3) Week 17 : tweede vergadering stuurgroep (27-31/3) Bereiken consensus, desnoods basis voor laatste vergadering vastleggen Finaliseren inventarisatie CRKC april Week 18/19: eventueel derde vergadering kerkelijke en burgerlijke werkgroep Derde vergadering stuurgroep: finaliseren ontwerpversie en Open Avond Week 20 (rond Pasen): Open Avond voor brede bevolking Verwerken feedback Overlegmoment stuurgroep Finaliseren kerkenbeleidsplan

70 TIMING traject Wortegem-Petegem mei Principiële goedkeuring finaal ontwerp kerkenbeleidsplan Officiële goedkeuring bisschop van Gent Juni 2017 Goedkeuring gemeenteraad Wortegem-Petegem Omzetten in gemeenteraadsbesluit DEADLINE Vlaamse Overheid voor dossiers op de wachtlijst 1/10/2017

71 Na goedkeuring plan OPVOLGING VAN HET KERKENBELEIDSPLAN

72 Uitvoering van het plan Best gefaseerde aanpak: niet alles gelijk aanpakken Starten met een kerk waarvoor al concrete mogelijkheden voorliggen Participatietrajecten Aanvraag bij Projectbureau Herbestemming of architectenbureaus Aandacht voor kwaliteitsvolle ingrepen: niet knutselen

73 Participatietrajecten Nevenbestemmingen zoals museumfunctie Sint-Janskerk Mechelen

74 Nevenbestemming Onze-Lieve-Vrouwekerk Poelkapelle, West-Vlaanderen

75 Limburgse voorbeelden Nevenbestemming Sint-Quintinuskerk Guigoven, Limburg

76 Nevenbestemming Sint-Jan-de-Doperkerk Kuttekoven, Limburg

77

78 Valorisatie en nevenbestemming belang van vrijwilligers

79 Contracten medegebruik, nevenbestemming, etc. Beschikbaar via mail of

80 Bijsturing plan Plan is in principe niet voor bepaalde duur, maar streefdoel is circa 20 jaar Bijsturing kan gebeuren op basis van veranderende realiteit: Wijziging in de pastorale noden en in de functies van de kerkgebouwen Vaststelling van nood aan publieke ruimte waarvoor een bepaalde kerk een oplossing zou kunnen bieden Weg van de geleidelijkheid, pistes openlaten Bijsturing gebeurt in goed overleg tussen kerkelijke en burgerlijke verantwoordelijken

81 Ter inspiratie: voorbeelden van valorisatie, medegebruik, nevenbestemming en herbestemming