Gemeente Den Haag. Dienst Stedelijke Ontwikkeling

Transcriptie

1 Gemeente Den Haag Dienst Stedelijke Ontwikkeling

2 Inhoudsopgave Inleiding Samenvatting 1. Nieuwbouw 2. Plannen in voorbereiding en in studie 3. Aanbod van bestaande kantoorpanden 3.1. Den Haag 3.2. naar grootteklasse 3.3. duur van het aanbod 3.4. buurgemeenten 4. Opname 4.1. Den Haag 4.2. buurgemeenten 5. Vraaghuren en prijsontwikkeling 6. Functiewijzigingen 7. Den Haag binnen de Randstad 8. Werkgelegenheidsontwikkeliung

3 Monitor Haagse kantorenmarkt 2003 Inleiding Deze jaarlijkse publicatie belicht de ontwikkelingen op de Haagse kantorenmarkt. Uitgangspunt is de situatie per 1 januari Naast een terugblik op de kantooropnames en nieuwbouw in het jaar 2002 en een beschrijving van het huidige aanbod, worden prognoses van de nieuwbouwontwikkelingen voor de komende jaren gepresenteerd. Samenvatting C Evenals in 2001 blijkt het aanbod in 2002 te zijn toegenomen. Thans bedraagt het m². In Den Haag bedraagt het aanbod momenteel 5,1% van de totale voorraad. Het Haagse aanbod is daarmee op een gezond niveau gekomen en nadert thans de frictieleegstand van 6%. In andere grote steden in de Randstad is het aanbod sterker toegenomen en ligt daar ruim boven de frictieleegstand. C De oplevering van nieuwbouw kantoorruimte is in m². Het jaarlijkse gemiddelde over de afgelopen tien jaar ( ) is m². In 2001 werd m² gerealiseerd. Vrijwel alle nieuwbouw kantoorruimte is bij oplevering reeds verhuurd. In het lopende jaar zal de nieuwbouwproductie volgens de plannen uitkomen op m² (nog te huur m² ). C Sedert 1998 is er sprake van een stijging van de vraaghuurprijzen voor bestaande kantoorruimte. Momenteel stabiliseren de vraaghuurprijzen door de huidige economische recessie. Er lijkt een verband met de omvang van het aanbod. C In weerwil van de huidige economische recessie is 2002 voor de Haagse kantorenmarkt toch een dynamisch jaar geweest. In vergelijking met toen nog m² kantoorruimte opnieuw in gebruik werd genomen - was er in 2002 een toename van het opnamevolume met ruim m² en kreeg m² kantoorruimte een nieuwe gebruiker. C De werkgelegenheid in de kantoren is voor Den Haag van groot belang. De laatste jaren geeft deze sector een sterke groei te zien. In de periode bedroeg de toename in de belangrijkste kantoorhoudende branches circa werkzame personen, waarvan personen bij de overheid. Hierdoor en door de grenswijziging met Leidschendam en Rijswijk bleef de terugval van de groei verborgen. De echte vermeerdering van de werkgelegenheid in de kantorenbranche bedraagt voor Den Haag in genoemde periode 950 werkzame personen. C In de kantoorgebieden Beatrixkwartier, Laakhaven Hollands Spoor en Nieuw Centrum staan momenteel diverse kantoorprojecten in de steigers. De meeste projecten zijn verhuurd. Nieuwe locaties voor kantoren Cijfers kantorenmarkt (m² bvo) voorraad nieuwbouw in functiewijziging in groei voorraad: in in aanbouw aanbod opname in Bron: Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Onderzoek

4 De oplevering van nieuwe kantoren is in 2002 met m² enigszins achter gebleven bij het gemiddelde niveau m² - van de laatste tien jaar. In 2001 kwam nog m² gereed. In 2003 zal de nieuwbouw weer ruim boven het gemiddelde uitkomen met een jaarproductie van m². Jaarlijkse fluctuaties kunnen overigens het gevolg zijn van toevallige opleveringen vlak vóór of ná 1 januari. De omvang van de 5 kantoren van het afgelopen jaar liep uiteen van tot m². Van de in totaal m² nieuwbouw is per 1-1'2003 nog slechts m² te huur (zie ook tabel 1 in de bijlage). figuur 1. Oplevering van nieuwe kantoren in Den Haag in de jaren en prognose tot 2005 Per 1 januari 2003 waren 12 nieuwbouw projecten met in totaal m² bvo in aanbouw (tabel 2). Hiervan zullen 9 panden met in totaal m² dit jaar worden opgeleverd. Zo blijkt de bescheiden oplevering van nieuwbouw kantoorruimte in 2000 en in mindere mate in 2002 te worden gecompenseerd door de jaren 2001 en Grootschalige nieuwbouwprojecten uiteenlopend van circa m² tot m² bevinden zich in het Beatrixkwartier, waaronder een WTC, Nieuw Centrum, Laakhaven en de Groene Schenk. In het Beatrixkwartier kwam de nieuwbouw voor de Staatsdrukkerij gereed ( m²). In het afgelopen jaar werd een nieuw project genaamd De Prinsenhof met kantoren ( m²), woningen en een hotel in aanbouw genomen. Van deze nieuwbouw is reeds m² kantoor verhuurd aan KPN Mobile en PricewaterhouseCoopers. In weerwil van de afwachtende houding van projectontwikkelaars om nieuwbouwprojecten aan te vangen ligt het vooralsnog in de bedoeling in de loop van 2003 aan de Prinses Beatrixlaan te starten met de 1e fase van het project De Monarch van m². Dit project voorziet in een totale nieuwbouw productie van circa m². De nieuwe kantoorruimte zal in fasen vanaf worden opgeleverd. In Nieuw Centrum wordt aan de Rijnstraat nog gebouwd aan de Hoftoren. Dit kantorencomplex van m² bvo zal medio 2003 gereedkomen en betrokken worden door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen dat momenteel in Zoetermeer is gevestigd. In Laakhaven wordt de nieuwe huisvesting van telecommunicatiebedrijf T-Mobile (voorheen Ben) gerealiseerd en is de nieuwbouw voor het verzekeringsbedrijf Delta Lloyd/Nuts nagenoeg gereed. Recent is het EKP geheel gerenoveerd en uitgegeven als leisure centrum (outdoor en nature) en daarnaast nieuwe kantoorruimte. In de Groene Schenk zal de Nederlandse Financieringsmaatschappij voor Ontwikkelingshulp (FMO) een pand van circa m² in gebruik nemen. Op het bedrijventerrein Forepark is in 2002 een grootschalig kantoorpand

5 gerealiseerd. In de periode wordt m² kantoorruimte ontwikkeld op de locaties Den Haag Nieuw Centraal, Beatrixkwartier, Utrechtsebaan, Binckhorst en Laakhaven Hollands Spoor. Op korte termijn zal in het Wijnhavenkwartier het wooncomplex de Zwarte Madonna worden gesloopt en komt er nieuwbouw kantoorruimte ter vervanging van de ministeries en toevoeging van kantoorvloeroppervlak. Deze locatie maakt onderdeel uit van het gebied Nieuw Centrum. Naar verwachting kunnen de nieuwe kantoren rond 2008 gereed zijn. Voorts kent Den Haag nog een aantal studielocaties, dat wil zeggen locaties die pas op middellange of lange termijn mogelijk zullen worden ontwikkeld. In diverse gevallen (Binckhorst Regulusweg, Ypenburg en Forepark) vormt de totale omvang van de te realiseren kantoren nog een globale raming. Voor een aantal internationale organisaties (Europol, Internationaal Strafhof en Amerikaanse ambassade) vindt op dit moment locatieonderzoek plaats. Tabel 3 geeft een overzicht van de Haagse locaties - tot met een aanduiding van het kantorenmilieu volgens de indeling van Buck Consultants International. Van de m² kantoorvloeroppervlak in voorbereiding wordt 44,9% gerealiseerd in het grootstedelijk centrummilieu en 24,0% op een knooppuntlocatie. Van de locaties die thans in studie zijn ligt het zwaartepunt in aantal m² vloeroppervlak bij deze zelfde locaties. De beschrijving van deze kantorenmilieus is opgenomen in bijlage Aanbod van bestaande kantoorpanden 3.1. Den Haag Het aanbod van kantoorpanden in Den Haag bedraagt per 1 januari m² bvo. Dit is m² meer dan per 1 januari Een stijging van 38%. Evenals verleden jaar nam het aanbod toe. Dit heeft zeer waarschijnlijk te maken met huidige neergaande conjunctuur. Sedert 1996 daalde het aanbod van bestaande kantoorpanden gestaag om in 2001 weer toe te nemen. Het aanbod aan kantoorruimte bedraagt thans 5,1% van de totale Haagse kantorenvoorraad. De frictieleegstand - dit is de leegstand die algemeen als wenselijk wordt beschouwd voor een normale doorstroming op én een goede werking van de kantorenmarkt - bedraagt rond 6% van het totaal aanwezige kantoorvloeroppervlak 1. Voor Den Haag betekent dit dat de leegstand circa m² zou mogen bedragen. Het aantal aangeboden panden bedraagt 176. Dit zijn er 49 meer dan in figuur 2. Aanbod kantoren in Den Haag in de jaren De aanbodgegevens van de verkantoriseerde woonwijken en bedrijventerreinen over de jaren 2002 en 2003 zijn weergegeven in tabel 5. In de verkantoriseerde woonwijken is het aanbod in 2002 toegenomen met m². In het bijzonder in het Centrum, Duinoord en het Benoordenhout nam het aanbod qua vloeroppervlak beduidend toe. In de Archipelbuurt nam naast het metrage ook het aantal aangeboden panden sterk toe. In de meeste overige woonwijken

6 hier toe met m² en bedraagt thans m², ofwel ruim 45% van het totale aanbod aan kantoorruimte in Den Haag. De toename heeft zich met name voorgedaan in de Binckhorst waar momenteel 14 panden met in totaal m² worden aangeboden. Daarnaast worden vier grote kantoorpanden aangeboden in Laakhaven. The Globe (nog m² te huur) aan de Waldorpstraat, de huidige huisvesting van T-Mobile (voorheen Ben) aan de Rijswijkseweg ( m²), het voormalige pand van de KPN aan de Calandstraat (4.600 m²) en de nieuwbouw kantoorruimte aan de Verheeskade (5.000 m²). Ook het aanbod op de overige bedrijventerreinen zoals Kerketuinen/Zichtenburg is fors toegenomen, onder andere vanwege het op de markt komen van de vestigingen van de NBLC Vereniging van Openbare Bibliotheken aan de Platinaweg en de Zichtenburglaan. Zowel in Kerketuinen als Zichtenburg wordt veel kantoorruimte aangeboden in combinatie met bedrijfsruimte. Het betreft hier merendeels oudere complexen zoals ondere andere de voormalige magazijnen van de Konmar en Vroom & Dreesmann in Zichtenburg, alsmede de complexen van Van Rijmenam en de eerder genoemde NBLC in Kerketuinen, die van recentere datum zijn. Van het Haagse aanbod aan bestaande kantoorpanden is op 1 januari % direct beschikbaar en nog m² in gebruik. Ruim een derde van het aantal aangeboden kantoorruimten maakt onderdeel uit van panden waar ook andere gebruikers gehuisvest zijn. Het gaat om 60 panden met in totaal m², hetgeen overeenkomt met 46% van het aanbod Aanbod naar grootteklasse Uit de figuren 3A en 3B en tabel 6 blijkt, dat het aanbod aan kantoorpanden kleiner dan 1000 m² met 39 panden is toegenomen en qua metrage een vermeerdering betreft van m². Het aantal aangeboden kantoorruimten groter dan 1000 m² is toegenomen met 10 panden en m². Meer dan de helft van de aangeboden kantoorpanden in Den Haag is kleiner dan 750 m² (107 panden). Het gaat hier om m². In 2002 waren 16 van de aangeboden kantoorpanden groter dan 2000 m². Inmiddels zijn dit er 25. Het aanbod in deze grootteklasse is toegenomen met m². Opmerkelijk is dat van deze grote kantoorpanden er 15 zijn gesitueerd op een bedrijventerrein en 5 in de binnenstad. Het overzicht in tabel 6 van het aanbod naar grootteklasse laat zien dat de vermeerdering van het aanbod zich voornamelijk voordoet in de grootteklasse van 0 tot 1000 m² en boven de 2000 m². Het aanbod van kleine ( m²) en grote panden ( > 2000 m²) is in 2002 in Den Haag duidelijk toegenomen. De echt grote panden worden aangetroffen op de bedrijventerreinen Laakhaven, Binckhorst, Fruitweg en Kerketuinen.

7 3.3. D uur va n he t aa nbod In figuur 4 en tabel 7 is het aanbod in beeld gebracht dat korter dan een jaar wordt aangeboden, het aanbod dat één tot twee jaar op de markt is en het aanbod dat twee jaar of langer wordt aangeboden. Het grootste deel (59%) van het aantal aangeboden panden is het afgelopen jaar op de markt gekomen. Van het resterende aanbod wordt 30% inmiddels één tot twee jaar aangeboden; de omvang van dit aanbod vermeerderde met m². In het afgelopen jaar werd een toename van het langdurig aanbod - 2 jaar en langer - geconstateerd: van 9.700m² in 2002 naar m² in Het aandeel van dit langdurig aanbod in het totale aanbod aan bestaande kantoorruimten is teruggelopen van 39% in 1997 tot 6,3% in 2002 en bedraagt thans 10,6%. Deze afname van het langdurig aanbod werd veroorzaakt door het onvoldoende totale aanbod in de jaren De langdurig leegstaande panden (langer dan 2 jaar aangeboden) zijn vaak incourant of maken deel uit van grote verzamelkantoren. figuur 4. Duur van het aanbod in Den Haag in de jaren

8 3.4. Aanbod in de buurgemeenten In totaal bedraagt het aanbod aan kantoorruimte in de buurgemeenten per 1-1' m² (tabel 8). Ook hier in vergelijking met 2002 een vermeerdering van het aanbod met m², ofwel bijna 22%. Het merendeel van het aanbod is geconcentreerd in Rijswijk (90%), in het bijzonder in de Plaspoelpolder en rond In de Boogaard waar de voormalige panden van het ministerie van VWS - de Churchill Tower en Hoogvoorde - nog voor een gedeelte te huur staan en waar tevens kantoorruimte vrijkwam aan de J.C. van Markenlaan. Verder zijn in Rijswijk 5 panden in aanbouw die in 2003 gereed zullen komen. Het totale metrage van deze nieuwbouw bedraagt ruim m², waarvan m² per 1-1'2003 nog niet is verhuurd. De kantoorontwikkeling in de diverse gemeenten in het stadsgewest Haaglanden zal uitgebreider worden beschreven in het rapport Monitor kantorenmarkt Haaglanden 2003" Opname 4.1. Den Haag In weerwil van de huidige economische recessie is 2002 voor de Haagse kantorenmarkt toch een goed jaar geweest. In vergelijking met toen nog m² kantoorruimte opnieuw in gebruik werd genomen - was er in 2002 een toename van het opnamevolume met ruim m² en kreeg m² kantoorruimte een nieuwe gebruiker. Hoewel het aantal transacties wederom verminderde, was er een - in vergelijking met beduidende stijging van het opnamevolume (zie ook figuur 5). Redenen zijn o.a. de aanzienlijke opname in 2002 door de sector overheid en non-profit instellingen, alsmede het aanhuren van voormalige kantoorruimte van KPN door andere grote gebruikers. Zo heeft het Internationaal Strafhof kantoorruimte gehuurd in de Haagse Arc aan de Maanweg en Shell in Stichthage ; het kantorencomplex boven het Centraal Station. In 2002 werden er vergeleken met 2001 meer kleine kantoren - tot 500 m² - in gebruik genomen. Voorts werd een verminderde interesse geconstateerd voor kantoren in de grootteklasse m². Nieuw gebruik van grote kantoren - groter dan 5000 m² - zorgde voor de eerder genoemde toename van het opnamevolume (zie ook tabel 9). De nieuwbouw neemt circa 31% van de opname voor haar rekening. Ruim 83% van het aantal opnames betreft de zakelijke- en overige dienstverlening en overheidsorganisaties (zie ook tabel 10). figuur 5. Opname kantoren in Den Haag in de jaren

9 4.2. Buurgemeenten In totaal werden in 2002 in de buurgemeenten Rijswijk en Leidschendam-Voorburg 35 panden met in totaal m² in gebruik genomen. Het aantal opnieuw in gebruik genomen kantoorpanden bleef duidelijk achter bij 2001 en ook het opnamevolume - metrages - nam beduidend af (- 46,7%). Vooral in Rijswijk bleef de opname sterk achter bij Slechts m² kantoorvloeroppervlak kreeg een nieuwe gebruiker. De opname doet zich met name voor op het bedrijfsterrein Plaspoelpolder en rond In de Boogaard, waar het pand Hoogvoorde werd gerenoveerd en recentelijk - voor een deel - in gebruik werd genomen. In Leidschendam-Voorburg werd aan het Oosteinde voormalige kantoorruimte van de KPN gehuurd door een grote gebruiker nl. de AIVD (Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst m²). Toch was het nieuwe gebruik minder dan verleden jaar. De vermindering bleef echter beperkt tot m² (zie tabel 11). 5. Vraaghuren en prijsontwikkeling De gemiddelde vraaghuur voor aangeboden bestaande kantoorpanden voor geheel Den Haag bedraagt per 1 januari ,- per m². Dit is gelijk aan verleden jaar. De vraaghuren van de aangeboden bestaande kantoorpanden in Den Haag per zijn schematisch weergegeven in figuur 6. Vraaghuurprijzen van meer dan 200,- per m² komen alleen voor in het deel van de binnenstad dat wordt begrensd door de Parkstraat, de Lange Vijverberg, de Koninginnegracht en de Mauritskade. De vraaghuurprijzen in het gebied van de Resident en rond het station CS variëren van 150,- tot 200,-. In Overig Den Haag lopen de vraaghuurprijzen van aangeboden kantoorruimten uiteen van 80,- tot 200,-. De onderkant van de vraaghuur heeft merendeels betrekking op aanbiedingen in Kerketuinen, terwijl het bovenste segment van het aanbod in hoofdzaak aanbiedingen betreft in het Benoordenhout en de Archipelbuurt. figuur 6. Vraaghuren van aangeboden bestaande kantoorpanden in Den Haag per 1 januari 2003 (in euro s per m² per jaar)

10 figuur 7. Ontwikkeling gemiddelde vraaghuur van aangeboden bestaande kantoorpanden in Den Haag Bron: NVM januari Bewerkt door Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Onderzoek In figuur 8 zijn de huurprijzen weergegeven van nieuw te bouwen kantoren in diverse kantorenlocaties in Den Haag. De prijzen zijn per m² verhuurbaar vloeroppervlak exclusief btw. figuur 8. Huren van nieuw te bouwen kantoren in Den Haag per 1 januari 2003 (in euro s per m² per jaar) Bron: Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Uitgifte

11 7. Den Haag binnen de Randstad Het aanbod van kantoorruimte in Nederland is in het afgelopen jaar wederom toegenomen en wel van 3,53 miljoen m² tot 4,7 miljoen m². Een en ander is te lezen in het maandblad Vastgoedmarkt 3. Een toename met maar liefst 35%. Het totale aanbod aan commercieel onroerend goed bereikt daarmee een nieuwe top in de vastgoedhistorie. Het vorige topniveau werd verleden jaar bereikt. In twee jaar tijd is het aanbod aan vrij te aanvaarden kantoorruimte in bestaande en in aanbouw zijnde Nederlandse kantoorgebouwen zodoende verdubbeld van 2,37 naar 4,7 miljoen m². Volgens ramingen - exacte cijfers zijn niet bekend - bedraagt het totale kantoorareaal in Nederland iets meer dan 40 miljoen m². Daaraan gerelateerd bedraagt het aanbod thans 12%, hetgeen ruim boven het percentage van de frictieleegstand (6%) ligt. Hierbij dient te worden aangetekend, dat in genoemde ramingen veelal plannen zijn inbegrepen die nog niet in aanbouw zijn. In Nederland lag verleden jaar het totaal aantal verhuurde vierkante meters kantoorruimte ongeveer 20 à 25% lager dan in De cijfers in het blad Vastgoedmarkt hebben betrekking op de regio s van de grote steden. Onder de regio Den Haag vallen de gemeenten Rijswijk, Leidschendam-Voorburg en Wassenaar. Aanbod regio s vier grote steden Den Haag Amsterdam Rotterdam Utrecht Bron: VastGoedMarkt januari 2003 Uit onderzoek van Jones Lang LaSalle 4 blijkt, dat de opname van kantoorvloeroppervlak in Den Haag in 2002 in vergelijking met 2001 met 15% daalde en in totaal m² bedroeg. De cijfers van vastgoedpartijen wijken af van de Haagse cijfers, doordat zij - naast ingebruiknemingen - ook transacties beschouwen als een opname. De zakelijke en overige dienstverlening waren verantwoordelijk voor een groot deel (56%) van het transactievolume. Ook transacties ten behoeve van overheidsinstellingen bepaalden voor een belangrijk deel het toch nog hoge opnameniveau. Verwacht wordt dat de opname in 2003 van een vergelijkbaar niveau zal zijn. In het 4e kwartaal van 2002 bleven de vraaghuren stabiel op een peil van 210 m²/jr. Voor 2003 wordt eenzelfde prijspeil verwacht of een minieme daling van 2%.

12 8. Werkgelegenheidsontwikkeling De werkgelegenheidsontwikkeling in de laatste 5 jaar heeft een gunstig effect gehad op de vraag naar kantoorruimte. De groei in de sector zakelijke dienstverlening is in de periode afgezwakt. Daar staat tegenover, dat non-profit organisaties en overheidsinstellingen in 2002 opmerkelijk veel nieuwe kantoorruimte betrokken en nieuwe medewerkers in dienst namen, waardoor de terugval op de kantorenmarkt in 2002 voor Den Haag beperkt bleef. Vanaf 1998 is de werkgelegenheid bij de overheid toegenomen met werkzame personen, tegelijkertijd stagneert sinds die tijd de groei bij het bank- en verzekeringswezen. Ook de zakelijke en overige dienstverlening droeg in belangrijke mate bij aan de toename van de werkgelegenheid in de jaren 1998 t/m Om de werkgelegenheidsontwikkeling over een reeks van jaren inzichtelijk te maken zijn de belangrijkste kantoorhoudende branches vergeleken. In figuur 9 is de werkgelegenheidsontwikkeling tussen 1993 en 2002 in beeld gebracht. Duidelijk blijkt hoe Den Haag profiteert van de gunstige economische ontwikkeling in Nederland gedurende de laatste 5 jaren. Echter in de periode is de toename in Den Haag (+4.030) voor 76% een gevolg van de grenswijziging met Leidschendam en Rijswijk. Van de kantoorhoudende werkgelegenheid die met deze grenswijziging overging naar de nieuwe Haagse wijk Leidschenveen-Ypenburg zijn bijna 2300 werkzame personen afkomstig uit Leidschendam en ruim 800 uit Rijswijk. De echte vermeerdering van de werkgelegenheid in de kantorenbranche bedraagt in Den Haag in de periode 1 januari januari 2002 zodoende 950 werkzame personen. figuur 9. Werkgelegenheidsontwikkeling in de belangrijkste kantoorhoudende branches in Den Haag (voltijd en deeltijd) in de jaren (situatie per 1 januari) Werkgelegenheidsontwikkeling in Den Haag in de belangrijkste kantoorhoudende branches per bedrijfsklasse (situatie per 1 januari) Bedrijfsklasse Post en telecom Bank/verzekering Zakel. dienstverl Overheid Overige dienstverl Totaal Bron: Werkgelegenheidsregister Den Haag, Bewerking DSO?Onderzoek

13 Bijlage 1 De kantorenlocaties in het stadsgewest Haaglanden worden ingedeeld in vijf kantorenmilieus. Onderscheiden worden de volgende kantorenmilieus: 1. Grootstedelijk centrummilieu - Gebiedskwaliteit: Topmilieu met internationale uitstraling De architectuur is hoogwaardig. Er is sprake van een uitstekende bereikbaarheid met openbaar vervoer en goede autobereikbaarheid - Locaties: Nieuw Centrum, Den Haag Nieuw Centraal (voorheen CS Kwadrant), Beatrixkwartier, Utrechtsebaan; 2. Snelweg kantoorzone - Gebiedskwaliteit: Kwaliteit van de hele locatie staat centraal, deze is hoogwaardig en professioneel. De nieuwbouw is middelgroot. Er is sprake van een goede autobereikbaarheid; - Locaties: Hoornwijck, Forepark, Forepark Stadion; 3. Knooppuntlocatie - Gebiedskwaliteit: Hoogwaardige en professionele locatie. Het belang van bereikbaarheid is groot; - Locaties: Leidschenveen, Ypenburg Station, Binckhorst Regulusweg, Laakhaven HS; 4. Binnenstedelijke locatie - Gebiedskwaliteit: Centraal staan kwaliteit en uitstraling van de individuele gebouwen, de stedenbouwkundige eenheid is minder belangrijk; - Locaties: Congrescentrum, Benoordenhout, Groene Schenk; 5. Mixed bedrijvenzone - Gebiedskwaliteit: De gebouwen zijn doorgaans grootschalig. Het belang van bereikbaarheid is groot. Goede tot uitstekende uitstraling. Aanwezigheid van veel kantoren; - Locaties: Binckhorstlaan, Ypenburg West;

14 Bijlage 2 Begrippenlijst Onderzoeksperiode - 1 januari 2002 tot 1 januari 2003 Kantoor - Gebouw waarin werkzaamheden voornamelijk zijn gericht op (administratieve) verwerking van informatie en niet op vervaardiging, verwerking en/of opslag van goederen Bestaande voorraad - Het totaal (bruto) aanwezige kantoorvloeroppervlak in m² Groei van de - Wijziging in de omvang van de bestaande voorraad voorraad door:. verkantoring (+). gereedgekomen nieuwbouw (+). ontkantoring (-). sloop (-) Aanbod bestaande - Vloeroppervlak in bestaande panden dat op voorraad de vrije markt te koop en/of te huur wordt aangeboden Herontwikkeling - Bestaande kantoorpanden, tijdelijk uit de markt genomen in verband met of in afwachting van renovatie In aanbouw: - Kantoorpand waarvan de bouw gestart is.. voor de vrije markt Initiatiefnemer is (project)ontwikkelaar. Bouw geschiedt veelal voor de verhuur.. voor eigen gebruik Initiatiefnemer is toekomstige gebruiker. In voorbereiding - Nieuwbouwplannen voor kantoren waarvoor

15 Tabel 1. Oplevering van nieuwbouw kantoren in Den Haag in 2002 Locatie Kantoren gebied Totaal bvo Resterend Gebruiker in m² aanbod Grote Marktstraat 40 Binnenstad Ing.bureau Den Haag Prinses Beatrixlaan Centre Court Beatrixkwartier Staatsdrukkerij/Min. EZ Verheeskade 4 Lakeside Laakhaven Schindler Liften Oude Middenweg Leidsche Poort Forepark Imtech/Euraco BV; RGD Directie Zuid West/Heineken Kranenburgweg Capitainerie Overig Den Haag Architektenbureaus Totaal Den Haag *) Bron: Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Onderzoek/ROMZ Tabel 2. Kantoorpanden in aanbouw per Locatie Kantoren gebied Totaal bvo Jaar van Gebruiker in m² oplevering Prinses Margrietplantsoen Beatrixkwartier PricewaterhouseCoopers e.a. Pr. Margrietplantsoen Prinsenhof Beatrixkwartier KPN Mobile/WTC Plein 23/Bleijenburg Binnenstad Tweede Kamer Rijnstraat Hoftoren Nieuw Centrum Min. van OCW en anderen A v Saksenln Celebes + Sumatra Groene Schenk FMO Ned.Fin.Mij.v. Ontwikkelingshulp Johanna Westerdijkplein Laakhaven HS Delta Lloyd/Nuts Verheeskade ong/3e vd Kunstraat Laakhaven HS Vestia Groep Waldorpstraat Haagse Hoge Huis Laakhaven HS T-Mobile (voorheenben) Binckhorstlaan nst 309 Binckhorst Staatsdrukkerij SDU kantorengedeelte Willem Lodewijklaan tpv 6,8 en 10 Congresgebouw Ambassade van China De Werf Zichtenburg Weighpack International Raamweg t Carillon Benoordenhout Europol Totaal Den Haag *) Bron: Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Onderzoek/ROMZ

16 Tabel 3. Kantoorruimte in voorbereiding en in studie per type kantorengebied per Kantorengebied In voorbereiding In studie bvo in m² in % bvo in m² in % Grootstedelijk Centrummilieu: totaal , ,7 Nieuw Centrum Den Haag Nieuw Centraal ** Utrechtsebaan Beatrixkwartier Snelwegkantoorzone totaal 0 0, ,8 Hoornwijck Forepark Stadionlocatie rest Wegener stadioncomplex Knooppuntlocatie totaal , ,6 Leidschenveen Ypenburg station Binckhorst Regulusweg Laakhaven HS Binnenstedelijke locatie totaal , ,0 Congrescentrum Benoordenhout Groene Schenk 5000 Mixed bedrijvenzone totaal , ,9 Binckhorstlaan Ypenburg West Verspreide kantoren in woonwijk totaal ,8 0 0,0 Binnenstad Archipelbuurt Westbroekpark en Duttendel Totaal Den Haag , ,0 *) Bron: Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Onderzoek/ROMZ **) Den Haag Nieuw Centraal voorheen CS Kwadrant Tabel 4. Verwachte oplevering van kantoorprojecten in aanbouw, voorbereiding en studie per 1-1'2003 In aanbouw In voorbereiding In studie Totaal aantal bvo in m² aantal bvo in m² aantal bvo in m² aantal bvo in m²

17 Tabel 5. Aanbod kantoorruimte te Den Haag per 1 januari 2002 en jan jan 2003 wijk aantal in % bvo in m² in % aantal in % bvo in m² in % 4 Benoordenhout 7 5, ,2 9 5, ,5 5 Archipelbuurt 15 11, , , ,9 7 Scheveningen 6 4, ,7 5 2, ,1 0 9 Statenkwartier 7 5, ,8 6 3, ,4 10 Zorgvliet 5 3, ,2 6 3, ,3 11 Duinoord 5 3, ,6 6 3, ,1 22 Zeeheldenkwartier 5 3, ,2 4 2, ,2 23 Willemspark 4 3, ,8 4 2, ,2 26 Bezuidenhout 4 3, ,7 2 1, ,5 28 Centrum 16 12, , , ,8 Overige woonwijken 16 12, , , ,4 Subtotaal "woon"wijken 90 70, , , ,5 Laakhaven 6 4, ,9 9 5, ,2 Binckhorst 7 5, ,4 14 8, ,9 Forepark 4 3, ,6 6 3, ,9 Ov. bedrijventerreinen 20 15, , , ,5 Totaal , , , ,0 *) Bron: NVM. Bewerkt door Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Onderzoek Tabel 6. Aanbod kantoorruimte te Den Haag naar grootteklasse per 1 januari 2002 en jan jan 2003 toe/afname aanbod grootteklasse aantal in % bvo in m² in % aantal in % bvo in m² in % aantal bvo in m² in m² , , , , , , , , , , , , , , , , > , ,5 7 4, , Totaal , , *) Bron: NVM. Bewerkt door Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Onderzoek Tabel 7. Duur van het aanbod van bestaande kantoorruimten in Den Haag (per 1 januari) duur van het aanbod 1 jan jan 2003 toe/afname aanbod aantal in % bvo in m² in % aantal in % bvo in m² in % aantal bvo in m² korter dan 1 jaar 99 78, , , , tot 2 jaar 19 15, , , , tot 3 jaar 5 3, ,1 11 6, ,

18 Tabel 8. Aanbod kantoorruimte in Leidschendam-Voorburg en Rijswijk per 1-1'2002 en aantal in % bvo in m² in % aantal in % bvo in m² in % Leidschendam-Voorburg 14 23, , , ,7 Rijswijk: - Plaspoelpolder 33 55, , , ,4 - Overig Rijswijk 12 20, , , ,9 Totaal Rijswijk 45 76, , , ,3 Totaal buurgemeenten , , , ,0 *) Bron: NVM. Bewerkt door Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Onderzoek Tabel 9. Opname van panden naar grootteklasse in Den Haag in 2001 en 2002 grootteklasse m² in aantal in % bvo in m² in % aantal in % bvo in m² in % toe/afname aanbod aantal bvo in m² , , , , , , , , , , , , , , , , , ,5 5 4, , > , ,2 4 3, , Totaal , , , , *) Bron: Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, stafafdeling Onderzoek Tabel 10. Opname voor kantoordoeleinden naar aard van het gebruik in Den Haag in 2002 SBI-code aantal in % bvo in m² in % gemiddeld bvo in m² 2-5 industrie en bouwnijverheid 7 5, , handel 1 0, , telecommunicatie 3 2, , bank- en verzekeringswezen 7 5, , expl./handel onroerend goed 0 0,0 0 0, zakelijke dienstverlening 67 55, , overheid 14 11, , overige dienstverlening 22 18, ,2 809