Paper Architectuurtheorie deel II Kunst: een doel of een middel?

Transcriptie

1 Paper Architectuurtheorie deel II Kunst: een doel of een middel? Pieter-Jan Vandenwijngaert 2BIRA Prof. Hilde Heynen

2 Een vergelijking van de utopische opvattingen van Piet Mondriaan en Kazimir Malevich. De meeste mensen kennen de modernistische en avant-gardistische bewegingen als voornamelijk abstracte kunststromingen die zich wilden onderscheiden van het verleden. Wat de meerderheid niet weet, is dat deze bewegingen, die hun hoogtepunt kenden in het interbellum, vaak ook bezield waren met een utopische hoop 1. Beiden op zoek naar het nieuwe door middel van een nieuwe vormtaal, meestal geïnspireerd door politieke ideeën of eerder religieuze stromingen zoals de theosofie. Dat deze utopieën vaak materialistisch en constructivistisch kunnen opgevat worden 2 heeft alles te maken met de toenmalige tijdsgeest. Men wou afstappen van het ideale beeld van de klassenmaatschappij en stelde in de plaats daarvan een klassenloze maatschappij voor. Een groot twistpunt daarin was de al dan niet autonome positie van de kunst en de architectuur en de rol die deze konden spelen in het bereiken van een nieuwe ideale maatschappij. Twee grote namen in de kunstwereld en bovendien ook tijdsgenoten, nl. Kazimir Malevich, een gewaardeerd kunstenaar bij vooral de aanhangers van het Russisch constructivisme, en Piet Mondriaan, één van de hoofdpioniers van de Stijl, formuleerden in 1927 hun utopie. Een overeenstemming vinden we in hun theosofische benadering van de kunst, beiden op zoek naar Gods koninkrijk op aarde. In 1919 liet Mondriaan al uitschijnen een ideale maatschappij voor ogen te hebben: een maatschappij van een gelijkwaardige tweeheid van het materiële en het geestelijke, een maatschappij van evenwichtige verhouding 3. Waar het in 1919 nog louter filosofisch en theosofisch bleef werd het in 1927 concreter uitgedrukt: Heden is de schoonheid Zij is identiek aan hetgeen in het verleden onder de naam van het goddelijke gesluierd geopenbaard is 4. Malevich stelde dat de architectuur een zuivere kunstvorm was en dat in die zuivere vorm Gods koninkrijk op aarde lag 5. Uit deze verklaringen kunnen we opmaken dat de twee kunstenaars aan de kunst een cruciale rol gaven in de evolutie naar een goddelijk paradijs op aarde. Toch herbergt deze overeenkomst meteen ook het grootste verschil tussen beide gedachtegangen. Dit verschil is de rol die ze aan de kunst toebedeelden om de utopie waar te maken. Piet Mondriaan introduceerde een nieuwe kunstvorm, nl. het neo-plasticisme, die als middel zou dienen om zijn utopie te verwezenlijken. Ik wil dus een nieuwe esthetiek gebaseerd op de zuivere verhouding van de zuivere lijn en de zuivere kleur. Want alleen door zuiver verhouding van zuivere, opbouwende elementen komt men tot een zuivere schoonheid 6. Deze nieuwe esthetiek zal op een zeer zakelijke wijze benaderd worden door middel van de zes neo - plastische wetten. Mondriaan geloofde dat men een aards paradijs kon scheppen door deze wetten toe te passen 7 en stelt met andere woorden een zeer zakelijk uitgewerkte kunst in functie van de utopie. (zie bijlage: figuren 1 en 2) 1 Lieven De Cauter, De luchtspiegelingen van de utopie, in Hilde Heynen et al. (red.), Dat is Architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Rotterdam: 010, 2014, p Ibid. 3 Piet Mondriaan, Trialoog, cit. in Léon Hanssen, De schepping van een aards paradijs: Piet Mondriaan , Amsterdam: Em. Querido, 2015, p Piet Mondriaan, Neo- Plasticisme. De woning- de straat- de stad, in: Dat is Architectuur op. cit., p Kazimir Malevich, Suprematistische architectuur, in: Dat is Architectuur op. cit., p Piet Mondriaan, Neo- Plasticisme. De woning- de straat- de stad, in: Dat is Architectuur op. cit., p Ibid., p.171 2

3 Malevich nam een compleet tegengesteld standpunt in. Hij stond zeer sceptisch ten opzichte van de toenemende zakelijkheid in de kunst. De meest functionele locomotieven leiden ons niet naar het beloofde land 8. Ook meende hij dat de kunst zelf geen vooruitgang kende aangezien de kunst het doel was van elke vooruitgang 9. Of om het met Lieven De Cauters woorden te zeggen: Hij weigert de kunst op te offeren aan de utopie, maar kiest veeleer voor het omgekeerde: de enige ware gestalte van de utopie is de kunst 10. Malevich stelt dus dat elke vooruitgang ervoor moet zorgen dat de mens meer tijd krijgt om zich bezig te houden met kunst. Gevolg van deze opvatting is de autonome positie van de kunst en architectuur in Malevich s utopie. In mijn suprematische architectuur zie ik een nieuwe bouwkunst ontstaan, een kunst die als vanouds alleen schoonheid schept en niet per definitie een functie hoeft te hebben, aangezien de geschiedenis ons leert dat kunst voorleeft als een monument van schoonheid- en zuivere vorm is. De architectonische monumenten behouden hun waarde, ook al hebben ze geen enkele functie meer. 11 Wat in direct conflict is met Mondriaans opvattingen die af wil van de louter artistieke kunst maar stelt dat kunst de menselijke omgeving zou moeten vormen om het kosmisch evenwicht te bereiken. 12 (zie bijlage: figuren 3 en 4) Een rechtstreekse kritiek op Mondriaans utopie zouden we kunnen afleiden uit een citaat van Malevich: Ze (cf. jonge kunstenaars) gaan voorbij aan het feit dat de wereld en het leven alleen binnen de kunst mooi kunnen zijn en niet binnen een andere denkwereld. 13 Dit kan volgens mij worden gelezen als een rechtstreekse aanval op de ideeën van Mondriaan. Persoonlijk kan ik mij meer identificeren met de opvattingen van Kazimir Malevich omdat ik van mening ben dat we kunst niet in een dwangmatige buis van regels mogen steken om een doel te bereiken. Het zou fout zijn de artistieke geest te gaan opofferen ook al beschrijft dat doel het hoogst haalbare ideaal op aarde. Een droomwereld waarin iedereen meer kansen krijgt om zich bezig te houden met zijn artistieke kwaliteiten, en waar dus kunst het doel van de utopie is, lijkt mij aangenamer dan een wereld waarin de leefomgeving bestaat uit een zeer zakelijk functioneel uitgewerkte kunst waarbij er weinig plaats is voor de louter artistieke kwaliteiten van de kunst of architectuur. Als conclusie zouden we kunnen stellen dat beiden een goddelijk paradijs op aarde voor ogen hebben en dat kunst een belangrijke factor speelt in dat toekomstig paradijs. Toch kunnen we duidelijke verschillen vaststellen bij beide kunstenaars. Dit puur door te kijken naar hun gerealiseerde kunst. Maar ook de filosofie achter deze verschillende kunsten verschilt fundamenteel met als belangrijkste contrast de invulling van de rol van de kunst ten opzichte van de utopie. Bij Mondriaan, is kunst het middel om zijn paradijs te verwezenlijken terwijl voor Malevich, kunst het doel is van alle vooruitgang. 8 Kazimir Malevich, Suprematistische architectuur, in: Dat is Architectuur op. cit., p Ibid. 10 Lieven De Cauter, De luchtspiegelingen van de utopie, in Dat is Architectuur op. cit., p Kazimir Malevich, Suprematistische architectuur, in: Dat is Architectuur op. cit., pp Lieven De Cauter, De luchtspiegelingen van de utopie, in Dat is Architectuur op. cit., p Kazimir Malevich, Suprematistische architectuur, in: Dat is Architectuur op. cit., p

4 Bijlage Figuren 1 en 2 illustreren de evolutie in het denken en de kunstwerken van Piet Mondriaan dat zich op een relatief korte periode afspeelde. Een evolutie naar zuivere heldere figuren om zo tot een, volgens hem, zuivere kunst te komen. Figuur 1: Piet Mondriaan - vuurtoren van Westkapelle Bron: /deel- 3- piet- mondriaan- vroege- periode- en- zeelandse- periode/piet- mondriaan- vuurtoren- van- westkapelle / Figuur 2: Piet Mondriaan - compositie met rood geel blauw en zwart 1920 Bron: /piet- mondriaan- neoplasticisme/piet- mondriaan- compositie- met- rood- geel- blauw- en- zwart- 1920/ 4

5 Figuren 3 en 4 geven de suprematistische kunst weer van Kazimir Malevich en hoe hij tot een zuivere kunst trachtte te bereiken Figuur 3: Kazimir Malevich zwarte cirkel 1913 Bron: /deel- 1- kazimir- malevitsj- suprematisme/kazimir- malevitsj- zwarte- cirkel- 1913/ Figuur 4: Kazimir Malevich suprematische compositie wit op wit 1918 Bron: /deel- 1- kazimir- malevitsj- suprematisme/kazimir- malevitsj- suprematische- compositie- wit- op- wit- 1918/ 5

6 Bibliografie Lieven De Cauter, De luchtspiegelingen van de utopie, in Hilde Heynen et al. (red.), Dat is Architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Rotterdam: 010, 2014, pp Kazimir Malevich, Suprematistische architectuur, in Hilde Heynen et al. (red.), Dat is Architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Rotterdam: 010, 2014, pp Piet Mondriaan, Neo-Plasticisme. De woning-de straat-de stad, in Hilde Heynen et al. (red.), Dat is Architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Rotterdam: 010, 2014, pp Léon Hanssen, De schepping van een aards paradijs: Piet Mondriaan , Amsterdam: Em. Querido s uitgeverij, 2015, pp