ARCHITECTUURTHEORIE, DEEL 2: TENDENZEN EN VERTOGEN

Transcriptie

1 ARCHITECTUURTHEORIE, DEEL 2: TENDENZEN EN VERTOGEN PROF. HILDE HEYNEN EXAMENVRAAG 1: PAPER VERGELIJK DE UTOPISCHE OPVATTINGEN VAN PIET MONDRIAAN MET DIE VAN KAZIMIR MALEVICH. NINA DELVA 2BIRA, STUDIO 3 16/05/2016

2 MONDRIAAN EN MALEVICH, DE UTOPIE VAN DE ZUIVERE SCHOONHEID Terwijl een groot deel van de avant-garde in het begin van de twintigste eeuw geloofde in een materialistische utopie van standaardisering, functionalisme en collectivisme, vinden we zowel in Suprematistische Architectuur van Kazimir Malevich (1927) als in Neo-Plasticisme. De woning-de straat-de stad van Piet Mondriaan (1927) een andere utopie terug, namelijk die van zuivere schoonheid. Aspecten van formele en esthetische aard komen hier aan bod in een ruimer maatschappelijk kader. 1 Beide opvattingen zijn geïnspireerd op het spiritualisme en de theosofie. Deze stromingen vertrekken van een kosmische strijd tussen het eeuwige en het vergankelijke. Door het vergeestelijken van de materie, kan het kosmische evenwicht hersteld worden. 2 ZUIVERE SCHOONHEID Het doel van het realiseren van dit kosmische evenwicht door zuivere schoonheid wordt bij Mondriaan veel explicieter vermeld dan bij Malevich. De ideeën van Malevich zijn een kritiek op o.a. het Russisch constructivisme. Deze stroming stelde de kunst en architectuur volledig in functie van de politieke en sociale veranderingen na 1917 en bracht hiervoor een artistieke revolutie op gang. 3 Alles stond volledig in het teken van het collectivisme en de machine was het symbool van de nieuwe tijd. Kazimir Malevich wijkt af van deze gedachte. Kunst kun je volgens hem beter niet ondergeschikt maken aan de politiek, want geen enkel idee is gelijkwaardig aan de idee van de kunst. Malevich betreurt dat jonge kunstenaars volgelingen van de machthebbers geworden zijn. 4 Kunst en schoonheid worden door Malevich dus los van andere ideeën gezien. Ook de verheerlijking van de machine keurde hij af 5 : De machine werd het parool van de hedendaagse kunst en vervolgens is deze absolute zakelijkheid het uitgangspunt geworden op basis waarvan men de kunst is gaan beoordelen. 6 De representatie van de machine in de kunst, werd onterecht als een soort maatstaf voor de waarde ervan gezien. Kunst is echter aan niks ondergeschikt, de enige echte waarde zou de pure schoonheid moeten zijn. Ook bij Piet Mondriaan is het idee van zuivere schoonheid heel sterk aanwezig. Hij legt ook meteen het verband met het goddelijke op aarde en het herstellen van een kosmisch evenwicht: Ik wil dus een nieuwe esthetiek, gebaseerd op de zuivere verhouding van de zuivere lijn en de zuivere kleur. Want alleen door zuiver verhouding van zuivere, opbouwende elementen komt men tot zuivere schoonheid. Zij is identiek aan hetgeen in het verleden onder de naam van het goddelijke gesluierd geopenbaard is en hetgeen ons, arme stervelingen, onontbeerlijk is om te leven en het evenwicht te vinden. 7 Die zuivere schoonheid wordt echter op een andere manier gerealiseerd dan bij Malevich. Mondriaan was, net als Malevich, geen voorstander van het collectivisme en was ervan overtuigd dat men het universele kon zoeken en in zich ontwikkelen door individueel te zijn 8. Zo komt men uiteindelijk tot een aards paradijs waar de mens zijn individualiteit niet meer voelt 9. Opnieuw wordt hier de link met het goddelijke gelegd. Nina Delva - 2 Bira, Studio 3 Architectuurtheorie, deel2 Professor Hilde Heynen Pagina 1 van 5

3 ZUIVERE BEELDINGSMIDDELEN Terwijl Malevich een classicistische vormentaal gebruikt als uitdrukking van zuivere schoonheid, is ook Mondriaan op zoek naar zuivere beeldingsmiddelen. Deze moeten zodanig gecomposeerd zijn, dat zij hun individualiteit verliezen en een onafscheidelijke eenheid vormen. 10 In de plaats van een klassieke vormentaal, gebruikt Mondriaan hiervoor horizontale en verticale lijnen. In tegenstelling tot de onevenwichtige en beweeglijke schuine lijnen van de natuur, zijn deze symbool van een nieuw kosmisch evenwicht, van kracht en innerlijke rust. 11 De denaturalisering is hier dus van groot belang, wat veel te maken heeft met zijn eigen voorkeur voor de stad boven het platteland. Deze is deels terug te leiden tot een verdringing van zijn eigen verleden, waarin hij bijna uitsluitend schilderijen van de landelijke omgeving maakte. Pas na de omslag in zijn visie over natuur en cultuur (ca ) begon hij theoretische teksten te schrijven, waarin hij stelt dat de metropool de plaats is waar de menselijke cultuur tot een hoger niveau komt en boven de materie uitstijgt. Enkel daar kon je een echte moderne kunstenaar zijn. 12 ZUIVERE SCHOONHEID IN DE ARCHITECTUUR Malevich trekt zijn denkwijze door naar wat hij zijn suprematistische architectuur noemt: ook in de architectuur is het enige doel de zuivere schoonheid. Zo kan men komen tot een koninkrijk Gods op aarde. Aangezien het functionele niet afkomstig is van God, is het dus niet belangrijk. Men kan de waarde van architectuur volledig terugleiden tot de schoonheid die de kunst ons biedt. 13 Ook Mondriaan past zijn theorie toe op de architectuur. Om een nieuwe stad te bekomen, moet men beginnen met een nieuwe woning. In het verleden was de woning een plaats om het persoonlijke ik te cultiveren. 14 Om zuivere schoonheid te bereiken moet de woning van die individualiteit ontdaan worden, het idee van een thuis moet verloren gaan. 15 Net zoals Malevich verwerpt hij hierbij het functionalisme: Voor het heden zie ik geen mogelijkheid om tot een zuiver beeldende uitdrukking te komen door alleen het organisme van hetgeen men bouwen gaat te volgen, zich uitsluitend bezig houdende met de nuttigheid. 16 Toch komen de opvattingen van Malevich en Mondriaan niet helemaal overeen. Waar Malevich zegt dat de waarde van de architectuur enkel in de schoonheid ligt en dat de functie hierbij niet belangrijk is, is Mondriaan van mening dat de zuiver beeldende en logische opvatting altijd in overeenstemming is met de praktische eisen, daar het een en ander slechts een kwestie van evenwicht is 17. Deze nieuwe woning kan men dan gebruiken als opbouwend element van de steden, die hygiënisch en schoon zijn door een evenwichtige tegenstelling van gebouwen, constructies en lege ruimten 18. Nina Delva - 2 Bira, Studio 3 Architectuurtheorie, deel2 Professor Hilde Heynen Pagina 2 van 5

4 Mondriaan gelooft dat dit ontwikkelingsproces, waarin de stad op steeds grotere schaal zuiver zou worden, bijna onmogelijk te realiseren is, en dat de realisatie sowieso ver in de toekomst ligt 19. Anders dan bij Malevich, gebruikt hij daarom een omweg via de schilderkunst. In een vroegere tekst, Natuurlijke en abstracte realiteit ( ), schetst Mondriaan zijn evolutie van de natuur naar het stadsleven, met het atelier van de moderne kunstenaar als climax. De schilderkunst vormt de logische uitkomst van heel de menselijke cultuur. Het neo-plasticisme, de nieuwe utopische vormentaal, kan enkel realiteit worden in de stad wanneer de architectuur hetzelfde zuiveringsproces heeft doorgemaakt als de schilderkunst. 20 Voor het concretiseren van de schilderkunst in de alledaagse werkelijkheid, gaf hij het interieur van zijn atelier in Parijs als voorbeeld. Veel concreter stelde hij zijn utopie nooit voor 21, in tegenstelling tot Malevich, die het suprematisme ook in de architectuur realiseerde door middel van zijn architektons, die zijn idee van ruimte verbeeldden 22. Fig. 1: reconstructie van het atelier van Mondriaan in Parijs ( ) Fig. 2: reconstructie van het Gota architekton van Malevich (1923) CONCLUSIE Hoewel de utopische opvattingen van Malevich en Mondriaan gelijklopend zijn, zijn er dus ook belangrijke verschilpunten. De zuivere schoonheid is bij beiden zeer sterk aanwezig. Zelf ben ik ervan overtuigd dat naar een gezond evenwicht gestreefd moet worden tussen het beeldende en het functionele. Architectuur die enkel schoonheid uitstraalt, maar niet functioneel gebruikt kan worden, zal volgens mij nooit kunnen bijdragen tot een ideale, utopische samenleving, omdat ze niet aan alle behoeften van de mens voldoet. Uiteindelijk moeten we dus komen tot een meer gematigd evenwicht, maar extremere, utopische ideeën zoals die van Malevich en Mondriaan kunnen ons hierbij wel helpen, omdat ze ons meer aan het denken zetten. Het vergelijken van tegengestelde ideeën, in dit geval de zuivere schoonheid versus het functionalisme, kan ons dus helpen om dit evenwicht te vinden. 1 Carel BLOTKAMP, Een schildersvisie: Piet Mondriaan over de woning, de straat, de stad, Spiegel der letteren (2006) vol. 4 nr. 2, p Nina Delva - 2 Bira, Studio 3 Architectuurtheorie, deel2 Professor Hilde Heynen Pagina 3 van 5

5 2 Lieven DE CAUTER, De luchtspiegelingen van de utopie, in: Hilde Heynen et al. (red.), Dat is Architectuur. Sleutelteksten uit de Twintigste Eeuw, Rotterdam: 010, 2014, p Eigen Lesnotities. 4 Kazimir MALEVICH, Suprematistische architectuur, in Dat is Architectuur, op. cit., p Lieven DE CAUTER, De luchtspiegelingen van de utopie, in Dat is Architectuur, op. cit., p Kazimir MALEVICH, Suprematistische architectuur, in Dat is Architectuur, op. cit., p Piet MONDRIAAN, Neo-plasticisme. De woning-de straat-de stad, in Dat is Architectuur, op. cit., p Ibid., p Ibid., p Ibid., p Ibid., p. 171.; Lieven DE CAUTER, De luchtspiegelingen van de utopie, op. cit., p Carel BLOTKAMP, Een schildersvisie: Piet Mondriaan over de woning, de straat, de stad, op. cit., p Kazimir MALEVICH, Suprematistische architectuur, in Dat is Architectuur, op. cit., p Piet MONDRIAAN, Neo-plasticisme. De woning-de straat-de stad, op. cit., p Ibid., p Ibid., p Ibid., p Ibid., p Carel BLOTKAMP, Een schildersvisie: Piet Mondriaan over de woning, de straat, de stad, op. cit., p Ibid., p Ibid., p E. F. KOVTUN & Charlotte DOUGLAS, Kazimir Malevich, Art Journal (1981) vol. 41 nr. 3 The Russian Avant-Garde, p Fig. 1: geraadpleegd op 13/05/2016 via Nina Delva - 2 Bira, Studio 3 Architectuurtheorie, deel2 Professor Hilde Heynen Pagina 4 van 5

6 Fig. 2: geraadpleegd op 13/05/2016 via BIBLIOGRAFIE Kazimir MALEVICH, Suprematistische architectuur, in Hilde Heynen et al. (red.), Dat is Architectuur. Sleutelteksten uit de Twintigste Eeuw, Rotterdam: 010, 2014, pp Piet MONDRIAAN, Neo-plasticisme. De woning-de straat-de stad, in Dat is Architectuur, op. cit., pp Lieven DE CAUTER, De luchtspiegelingen van de utopie, in Dat is Architectuur, op. cit., pp Carel BLOTKAMP, Een schildersvisie: Piet Mondriaan over de woning, de straat, de stad, Spiegel der Letteren (2006) vol. 4 nr. 2, pp E. F. KOVTUN & Charlotte DOUGLAS, Kazimir Malevich, Art Journal (1981) vol. 41 nr. 3 The Russian Avant-Garde, pp Nina Delva - 2 Bira, Studio 3 Architectuurtheorie, deel2 Professor Hilde Heynen Pagina 5 van 5