Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Puriteinse preken in Friesland / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 20 (1996), no. 2 (Najaar), p Copyright 2006 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 PURITEINSE PREKEN IN FRIESLAND WJ. op 't Hof Dat het piëtistische Puritanisme enorm veel invloed in de Nederlanden heeft uitgeoefend, mag na zoveel jaar Documentatieblad Nadere Reformatie en na de dissertaties van C.W. Schoneveld, L.F. Groenendijk, J.B.H. Alblas en WJ. op 't Hof 1 als bekend worden verondersteld. De beïnvloeding verliep via persoonlijke en/of publicitaire weg: a. puriteinen waren gedurende korter of langer tijd woonachtig en werkzaam in de Nederlanden en hebben hier hun godsdienstige gezindheid gepropageerd 2, terwijl Nederlanders in Engeland onder de bekoring van het Puritanisme kwamen en teruggekeerd in hun vaderland zich als bezielde ijveraars voor deze religieuze beweging ontpopten; b. puriteinse geschriften werden vanuit Engeland geïmporteerd naar de Nederlanden en in nog grotere hoeveelheden hier gedrukt 3, terwijl vertalers voor een ware vloedgolf van puriteinse geschriften in het Nederlands zorgden 4. Latente invloed Gewoonlijk kwam de beïnvloeding op openlijke wijze tot stand. Toch zijn wij met name dank zij een paar artikelen erover geïnformeerd dat de doorwerking ook wel op een verborgen manier plaatsvond 5. Hierbij nam een Nederlandse auteur gedeelten of gedachten en onderscheidingen uit een puriteins geschrift over zonder de herkomst aan te geven. De tot dusver gevonden voorbeelden zijn fragmentarisch en beperkt van omvang. Dank zij een tip en de bereidwillige medewerking van prof. dr. P.H. Breuker, die hij mij al weer enige jaren geleden gaf, ben ik in staat en nu in de gelegenheid om de aandacht te vestigen op een omvangrijke vorm van latente puriteinse overdracht. Het tweede bijzondere van deze vondst is dat zij niet betrekking heeft op gedrukte, maar op mondelinge communicatie. Zij betreft namelijk uitgesproken preken. 1. Respectievelijk: C.W. Schoneveld, lntertraffic of the Mind. Studies in Seventeenth-Century Anglo- Dutch Translation with a Checklist of Books Translated from Eng lish into Dutch, , Leiden 1983; L.F. Groenendijk, De nadere reformatie van het gezin. De visie van Petrus Wittewrongel op de christelijke huishouding, Dordrecht 1984; J.B.H. Alblas, Johannes Boekholt ( ). The first Dutch publisher of John Bunyan and other English authors, Nieuwkoop 1987; W.J. op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften in het Nederlands, , Rotterdam Vergelijk: K.L. Sprunger, Dutch Puritanism. A History of English and Scottish Churches of the Netherlands in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, Leiden Vergelijk: K.L. Sprunger, Trumpets from the Tower. English Puritan Printing in the Netherlands, , Leiden/New York/Köln J. van der Haar, From Abbadie to Young. A Bibliography of English, Most Puritian Works, Translated i/t Dutch Language, Veenendaal L.F. Groenendijk, 'De origine van Sixtus Brunsvelt's ontmaskering van 'de bijnachristen", in: Documentatieblad Nadere Reformatie, I (1977), ; J. van der Haar, 'Puriteinse invloed uit Engeland (toegelicht uit een tweetal preken van resp. ds Joos van Laren en Dr Richard Sibbes)', in: Documentatieblad Nadere Reformatie, II (1978), 89-93; Op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften, DNRXX(1996) 114

3 PURITEINSE PREKEN IN FRIESLAND Document De bedoelde informatie is te lezen in een juridisch document dat zich in het Rijksarchief van Friesland bevindt 6. Hierin staat het eindoordeel verwoord dat het Hof van Friesland op 27 oktober 1692 uitsprak in de zaak tussen de erfgenamen van Gerhardus van Velsen enerzijds en Franciscus Elgersma anderzijds. Het is een lang slepende procedure geweest, want de zaak waarom het ging, dateerde reeds van dertig jaar tevoren en er was al in 1679 een rechterlijke uitspraak geweest. Aangezien het document het enige stuk is dat betreffende die rechtszaak over is, blijft er veel onduidelijk. Dit vele heeft met name betrekking op de rechtsgang en gelukkig in mindere mate op de zaak waar het om draaide. De tekst van het document laat de volgende reconstructie van het gepasseerde toe. In 1662 waren Gerhardus van Velsen en Franciscus Elgersma het volgende overeengekomen. Van Velsen zou aan Elgersma honderd gulden geven voor de aanschaf van Engelse traktaatjes. Elgersma, die de Engelse taal machtig was, zou de inhoud van die boekjes excerperen in vertaalde preekschetsen die Van Velsen vervolgens zou uitwerken tot preken. Deze overeenkomst werd op 25 april 1662 officieel vastgelegd in een contract dat door de vader van Gerhardus, Lambertus van Velsen, werd opgesteld en door Elgersma werd ondertekend. Bij die gebeurtenis overhandigde Lambertus aan Elgersma ook de desbetreffende honderd gulden. Elgersma kweet zich van zijn taak. Hij deed Van Velsen meer dan tweehonderd van die preekschetsen toekomen. Na het overlijden van haar man Gerhardus spande de weduwe Van Velsen over de afhandeling van dat contract een proces tegen Elgersma aan. Wat de reden hiervoor precies was, blijft in het duister gehuld. Op 25 februari 1679 deed het Hof een voorlopige uitspraak. Wat deze inhield en waarom het tot 1692 duurde voordat het definitieve vonnis gewezen werd, is evenmin duidelijk. De einduitspraak is echter zo klaar als een klontje: Elgersma werd schuldig bevonden en veroordeeld tot het betalen van honderd gulden, van de rente en van de proceskosten. Toelichting De ene partij in het proces was Franciscus Elgersma 7. Deze werd in 1625 te Leeuwarden geboren en studeerde op kosten van zijn vaderstad theologie te Franeker, waar hij op 15 februari 1644 als student werd ingeschreven 8. In 1650 werd hij gereformeerd predikant te Oudkerk en Roodkerk. Twee jaar later verwisselde hij deze plaats voor zijn geboortestad. Wegens zijn onafhankelijke houding jegens de burgerlijke overheid zag hij zich in 1667 genoodzaakt het beroep naar Oude- en Nijeschoot aan te nemen 9. Vanaf 1669 tot aan zijn overlijden in Rijksarchief Friesland, Hof WW ( ). 7. Zie voor hem: Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland, J.P. de Bie/J. Loosjes, II, 's-gravenhage, ; J. Visser, Album Collegii Studiosorum ex Gymnasio Leovardiensi ( ), Franeker 1985, Album Studiosorum Academiae Franekerensis ( , ), S.J. Fockema Andreae/T.J. Meijer, Franeker [1968], J.J. Kalma, Mensen in en om de Grote Kerk. Beelden uit de Leeuwarder kerkgeschiedenis, Drachten/Leeuwarden 1987, DNRXX(1996) 115

4 W.J. op 't Hof Franciscus Elgersma ( ) DNR XX (1996) 116

5 PURITEINSE PREKEN IN FRIESLAND diende hij de gereformeerde gemeente te Grouw. In september 1650 was hij getrouwd met Aeltje Harmens. Op zijn naam staat een hele rij werken, voor het merendeel piëtistisch van aard 10. Het proces draaide om een contract dat in 1662 tussen Elgersma en Gerhardus van Velsen was opgesteld. Wie was Van Velsen? Deze zag in 1627 het levenslicht als zoon van Lambertus, conrector van de Latijnse school te Sneek, en een zuster van de later te noemen predikant Tobias Tegnejus 11. Hij werd op 10 augustus 1644 aan de academie te Franeker als student ingeschreven 12. Zijn ambtelijke loopbaan nam in 1649 een aanvang toen hij als predikant te Goënga, Gauw en Offingawier bevestigd werd, welke standplaats hij in 1665 verruilde voor Oosthem, Abbega en Folsgara, waar hij op 28 december 1673 overleed. Zijn lichaam werd begraven in de kerk van Goënga 13. Elgersma en Van Velsen hebben elkaar als student leren kennen. Als jaargenoten hebben zij vijf jaar lang dezelfde colleges bezocht. Het contract doet vermoeden dat zij nadien contact met elkaar hebben gehouden. Dat Gerhardus van Velsen de formele en juridische aspecten van de overeenkomst aan zijn vader Lambertus overliet, zal wel te maken hebben met diens beroep van conrector. Het is opmerkelijk dat de weduwe van Gerhardus, Rixtie Sparehemius, een juridische procedure tegen Elgersma begon. Waarom Gerhardus zelf niet? Heeft hij steeds geprobeerd om de onenigheid in der minne te schikken? Vond hij een procesgang het ambt onwaardig? Leed hij liever schade dan dat hij de wereldlijke rechter inschakelde? Rixtie heeft weinig plezier aan haar rechtsgeding gehad. Door de uitspraak van 1679 bereikte zij haar doel niet. Na haar overlijden heropende haar zoon Franciscus, predikant te Bergum van , het proces met een gunstig gevolg. De bewoordingen van het document geven te kennen dat de kennis van de Engelse taal bij Elgersma iets bijzonders was. Dit was het ook inderdaad. Slechts weinigen beheersten het Engels. Opleidingsmogelijkheden hiertoe waren er nauwelijks. In feite kenden volgens de literatuur 15 alleen die Nederlanders Engels die gedurende enige tijd in Engeland hadden verkeerd of die diepgaande contacten met in de Nederlanden verblijvende Engelsen hadden. Op welke wijze Elgersma aan zijn beheersing van de Engelse taal is gekomen, is helaas niet na te gaan. Puriteinse invloed in Friesland Het contract tussen Van Velsen en Elgersma veronderstelt bij beiden een grote interesse voor de Engelse theologie of beter gezegd homiletiek. Gezien het doel 10. J. van der Haar, Schatkamer van de gereformeerde theologie in Nederland (C.1600-C.1800). Bibliografisch onderzoek, Veenendaal [1987], RAF, Gen.535 (Reddingius). Ik dank dit gegeven aan Breuker. 12. Album Studiosorum, T.A. Romein, Naamlijst der predikanten, sedert de hervorming tot nu toe, in de hervormde gemeenten van Friesland, Leeuwarden 1886, 339 en Romein, Naamlijst, Zie hiervoor: Op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften, 526. DNRXX (1996) 117

6 WJ. op 't Hof van de overeenkomst, namelijk de bevordering van G. van Velsens preekactiviteit, is het immers uiterst waarschijnlijk dat bij de door Elgersma aangeschafte Engelse traktaatjes aan bundels preken moet worden gedacht. Blijkbaar vonden beide predikanten dat Engelse preken iets hadden waardoor zij uitstaken boven andere. Nu is het bekend dat de enige soort Engelse prediking die hier te lande in de zeventiende eeuw grote aantrekkingskracht heeft gehad, de puriteinse was. De puriteinse preekmethode kenmerkte zich door een relatief korte uitleg van de tekst en een uitvoerige toepassing zowel met het oog op het innerlijke geloofsleven als op de levensheiliging. Met betrekking tot de eerste speelde de zogenaamde classificatiemethode een belangrijke rol 16. De grote massa vertaalde puriteinse preken 17 spreekt boekdelen voor wat betreft de Nederlandse appreciatie daarvan. Bovendien blijkt in het derde kwart van de zeventiende eeuw juist in Friesland een bijzondere belangstelling voor dat soort preken te bestaan. Zo heeft de van te Bolsward werkzame drukker en uitgever S. van Haringhouk honderden van dergelijke predikaties het lezerspubliek aangeboden. Ze waren overgezet door hemzelf en door Friese predikanten 18. In feite vormden ze het belangrijkste kenmerk van zijn uitgeversfonds. Er is dan ook geen enkele reden om te twijfelen aan de puriteinse aard van de in het document genoemde Engelse traktaatjes. Die sterke Friese belangstelling en voorliefde voor puriteinse stichtelijke lectuur kwam in het derde kwart van de zeventiende eeuw niet uit de lucht vallen. In de eerste plaats kan gewezen worden op de betekenis en de invloed van de puritein G. Amesius, die van te Franeker theologie doceerde 19. Niet alleen heeft hij door zijn onderwijs vele Friese latere predikanten op het spoor van het Puritanisme gezet, maar ook heeft hij door zijn publikaties andere dienaren des Woords in Friesland begerig naar puriteinse lectuur gemaakt. Via hun prediking, pastoraat, catechese en schrijfactiviteiten landde de puriteinse inbreng op het grondvlak van de gemeenten. Reeds vóór 1622 werden er evenwel puriteinse geschriften in Nederlandse overzetting in de provincie Friesland gelezen. Waarschijnlijk zal dit grotendeels beperkt zijn gebleven tot de predikantenwereld. De Friese predikant Adamus Westermannus bleek bij zijn overlijden in 1635 dertien bandjes met puritanistica in zijn bibliotheek te hebben staan. In diezelfde jaren dertig vertaalde de Leeuwarder predikant Tobias Tegnejus twee puriteinse stichtelijke traktaten, terwijl hij in de voorrede van de laatste daarvan aangeeft dat hij het voornemen heeft om een derde werk over te zetten. Te zelfder tijd liet 16. C. Graafland, 'De invloed van het Puritanisme op het ontstaan van het Gereformeerd Piëtisme in Nederland', in: Documentatieblad Nadere Reformatie, VII (1983), J. van der Haar, From Abbadie to Young. 18. P.L. Eggermont, 'Samuel van Haringhouk als uitgever van de Nadere Reformatie', in: Documentatieblad Nadere Reformatie, I (1977), K.L. Sprunger, The Learned Doctor William Ames. Dutch Backgrounds of English and American Puritanism, Urbana/Chicago/London [1972]; K.L. Sprunger, 'William Ames and the Franeker link to English and American Puritanism', in: Universiteit te Franeker , G.T. Jensma/F.R.H. Smit/F. Westra, Leeuwarden 1985, ; H. Scherpbier, Milton in Holland. A study in the literary relations of Eng land and Holland before 1730, Amsterdam 1933, 76. DNRXX(1996) 118

7 PURITEINSE PREKEN IN FRIESLAND uitgever D. Albertszoon te Leeuwarden diverse vertaalde puritanistica het licht zien 20. Waarde van de vondst Men kan de inhoud van het document op twee manieren opvatten: of men beschouwt die als uitzonderlijk of men gaat ervan uit dat die zo niet karakteristiek dan toch wel indicatief is voor de geestelijke ligging van minstens een aanzienljk deel van het predikantencorps in het zeventiende-eeuwse Friesland. In het licht van de vorige paragraaf is het wetenschappelijk verantwoord om de eerste optie te negeren en de tweede te kiezen. Het document wijst dan uit dat er in de tweede helft van de zeventiende eeuw onder de Friese predikanten een grote belangstelling voor het Engelse Puritanisme leefde. Dit wordt bij voorbeeld bevestigd door het feit dat Engelstalige boeken een apart bestanddeel van de auctiecatalogus van de bibliotheek van een Friese predikant als Henricus Domna vormden 21. Die interesse betrof in het bijzonder de puriteinse homiletiek. Het sterk stichtelijke karakter, de pastorale gerichtheid en de toepassing op het concrete leven van alledag hebben Friese predikers niet slechts enorm aangesproken, maar hadden voor hen ook een voorbeeldfunctie. Zij wensten de puriteinse wijze van preken over te nemen en na te volgen. Enerzijds zal dit streven een gevolg geweest zijn van persoonlijk voorkeur bij predikanten, anderzijds zal het ook ingegeven zijn door hun ervaring dat de puriteinse preekmethode goed aansloeg bij gemeenteleden. Wellicht zullen bovendien gemeenteleden hun predikanten aangemoedigd hebben om op puriteinse wijze het Woord te verkondigen. Hoe het ook zij, er bestond onder Friese predikanten een sterke oriëntatie op de puriteinse homiletiek. Uiteraard leidde die ertoe dat er in die tijd in Friesland preken werden gehouden waarin puriteinse gedachten, concepten en modellen doorklonken. De meest bekwame dienaren des Woords zullen in staat zijn geweest om de puriteinse elementen in te kaderen in door hen zelf geconcipieerde preken. Minder begaafden en/of meer luien onder de predikers namen hun toevlucht tot het overnemen van de structuur en van allerlei onderdelen van een puriteinse preek, op- en aangevuld met eigen bewoordingen en bewerkingen. Gezien de geringe kennis van het Engels ligt het in de lijn der verwachting dat zo'n prediker zich baseerde op een vertaalde preek. De kans was echter niet denkbeeldig dat serieuze toehoorders de desbetreffende vertaling ook in huis hadden en de goede predikatie van hun dominee zouden ontmaskeren als een ontlening. Een predikant als Van Velsen wilde dit risico niet lopen. Hij huurde daarom zijn collega Elgersma in om Engelse preken in schetsvorm over te zetten, zodat hij zelf met 'nieuw materiaal' op de kansel zou kunnen komen. Het aantal door Elgersma geproduceerde en geleverde preekschetsen, meer dan tweehonderd, is veelzeggend. Praktisch betekent dit dat Van Velsen vier jaar lang zijn gemeente kon bekoren met puriteinse preken. En zijn gemeente maar denken 20. Van der Haar, From Abbadie to Young, Oprechte Haarlemsche Courant, 29 mei Ik dank dit gegeven aan Breuker. DNRXX(1996) 119

8 W.J. op 't Hof dat hun voorganger een preekwonder was... Het gegeven dat in Zeeland een van de meest vooraanstaande predikanten, Joos van Laren junior, een Engelse preek van Richard Sibbes in aanzienlijke mate benutte bij het maken van een eigen preek, leert twee dingen 22. In de eerste plaats was de puriteinse overname kennelijk niet een exclusief Friese, maar een landelijke aangelegenheid. In de tweede plaats werd dat procédé niet alleen door predikanten gehanteerd die onder de top van hun klasse behoorden, maar ook door hen die hier wel degelijk deel van uitmaakten. Beide constateringen leiden tot de gevolgtrekking dat de preken van de gereformeerde piëtisten in de zeventiende-eeuwse Nederlanden in sterke mate door puriteinse elementen en accenten bepaald zijn. Er mag dan ook serieus overwogen worden of het Puritanisme niet de belangrijkste beïnvloedingsfactor van de homiletiek van de oudvaders is geweest. De tweede signalering is van belang voor Elgersma. Ongetwijfeld mag deze gezien worden als een predikant die uitstak boven de middelmaat van zijn collega's. Niet voor niets stond hij in 1664 op een voordracht voor een hoogleraarsplaats in de theologie te Franeker 23. Zal hij zelf ook niet bezweken zijn voor de verleiding om puriteinse bronnen ten grondslag te leggen aan zijn eigen Woordverkondiging? Het zou wel eens kunnen zijn dat nauwgezet onderzoek van zijn vele gepubliceerde preken aantoont dat ook hij leentjebuur bij de puriteinen heeft gespeeld. 22. Van der Haar, 'Puriteinse invloed'. 23. W.B.S. Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Atheneum te Franeker, twee delen, Leeuwarden , II, 245. ; DNR XX (1996) 120