Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Boekbespreking / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 7 (1984), no. 2, p Copyright 2007 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Annotatie(s) Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Over: L.F. Groenendijk, De Nadere Reformatie van het gezin. De visie van Petrus Wittewrongel op de christelijke huishouding. Dordrecht, Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 VIII-67 BOEKBESPREKING L.F.GROENENDUK, DE NADERE REFORMATIE VAN HET GEZIN. De visie van Petrus Wittewrongel op de christelijke huishouding. J.P. van den Tol, Dordrecht 1984, 208 pp. f 45,--. Met bovenstaand geschrift is de auteur aan de Vrije Universiteit doctor in de sociale wetenschappen geworden. Aangezien hij één van de oprichters van het Documentatieblad Nadere Reformatie is geweest, is hier een welgemeende en grondige felicitatie op zijn plaats. In feite past hier een felicitatie in het kwadraat. Groenendijk heeft moeiten noch kosten gespaard om dit Documentatieblad te maken tot wat het nu mag zijn. Van de eerste zeven jaargangen heeft hij in het totaal bijna 200 pp. op zijn naam staan. Bovendien bevatten deze pp. onder meer acht artikelen die als vóórstudies van dit proefschrift te beschouwen zijn. Het was daarom niet ongegrond dat de promotor Prof. B. Spiecker aan het slot van de promotieplechtigheid het Documentatieblad uitdrukkelijk noemde. De dubbele (nauwe) relatie van het Documentatieblad met zowel het hier te bespreken werk als de auteur ervan maakt het ondergetekende als redactiesecretaris niet gemakkelijk om een objectieve en evenwichtige recensie te geven. Toch wil hij dat in het volgende serieus proberen. Er zijn proefschriften die op het eerste gezicht veel beloven en/of lijken, maar bij nader inzien tegenvallen. In die gevallen belandt men, na het afpellen van het omhulsel, in een slappe en weke substantie. Er zijn ook dissertaties die qua pretentie bescheiden en qua image eenvoudig zijn, maar die bij nadere kennismaking uit sterke spierbundels blijken te bestaan. Ontegenzeggelijk behoort Groenendijks proefschrift tot de tweede categorie. Allereerst geeft het wat het belooft: Wittewrongels inzichten betreffende de christelijke huishouding. Vanzelf worden Wittewrongel en zijn geschrift Oeconomia Christiana belicht. In een volgend hoofdstuk laat Groenendijk zien dat Wittewrongel doordrongen was van de noodzaak van een nadere reformatie van(uit) de huisgezinnen. Vervolgens wordt Wittewrongels gezinsleer in beeld gebracht en in onderdelen besproken. Het fundament van een christelijk gezin is het wettig huwelijk van een christen en een christin. Het huwelijksleven zelf kent gemeenschappelijke wederzijdse plichten van de gehuwden en bijzondere plichten van man en vrouw. De huisregeerders behoren de aan hun hoede toevertrouwden een goed voorbeeld te geven en te zorgen voor hun tijdelijk en geestelijk welzijn. Hierna komt de relatie tussen ouders en kinderen aan de orde en tenslotte die tussen de heer/vrouw des huizes en het personeel. Wittewrongels gezinsleer wordt geplaatst in het kader waar zij thuishoort: de Nadere Reformatie. Bewust en terecht laat Groenendijk het eerste hoofdstuk van zijn dissertatie de beweging van de Nadere Reformatie in de zeventiende eeuw beschrijven. Hier spreidt hij een kennis en inzicht

3 VI11-68 aangaande deze beweging ten toon die indrukwekkend zijn. Het komt met name in het notenmateriaal van dit eerste hoofdstuk openbaar dat hij deze stof tot in de finesses beheerst. Een opmerkelijke en ongeëvenaarde prestatie van een niet-theoloog! Wie in het kort een zeer betrouwbaar beeld van de Nadere Reformatie in de zeventiende eeuw wil ontvangen, kan hier uitstekend terecht. In de hoofdstukken die Wittewrongels gezinsleer zelf beschrijven stelt Groenendijks enorme belezenheid hem in staat bronnen, parallellen en invloeden van Wittewrongels inzichten vaak tot in de kleinste onderdelen toe aan te geven. In de noten van deze hoofdstukken geeft hij schier achteloos het ene citaat na het andere. Deze zijn niet alleen uit geschriften van vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie, maar evenzeer uit die van Engelse Puriteinen gehaald. Groenendijk geeft er blijk van als geen ander in deze twee bewegingen ingelezen te zijn. In het opsporen van de doorwerking, van de overeenkomsten en vooral van de bronnen van Wittewrongels visie ligt de kracht van dit proefschrift. Het resultaat is imponerend. Terwijl de lijnen soms teruglopen tot Humanisten en Kerkvaders, is Wittewrongels uiteenzetting van de ethiek der gezinsrelaties zowel struktureel als materieel voornamelijk ontleend aan Of Domesticall Duties(1622) van de Engelse puritein William Gouge. Van de 19 overige aanwijsbare bronnen zijn er 14 eveneens uit het Engelse Puritanisme afkomstig! Op de positieve schaal volgt de negatieve. Allereerst kan er kritiek op de uitvoering gegeven worden. Normaal is het ontbreken van een register al een laakbare zaak. In dit geval, waarin het gaat om een studie die geheel opgebouwd is uit een scala van bronnen betrekking hebbend op zowel de Nadere Reformatie als het Puritanisme, is het dubbel betreurenswaardig. Het valt te vrezen dat nu het materiaal dat door Groenendijk op voortreffelijke wijze aangeboord, even ontoegankelijk z^t blijven als voorheen. In de tweede plaats had ook een portret van Wittewrongel niet mogen ontbreken. In de derde plaats was het geen luxe geweest als de citaten in een ander lettertype en inspringend gezet waren. Het zou de overzichtelijkheid ten goede zijn gekomen. Ook op formeel vlak valt er iets te zeggen. Deze recensent betreurt het dat Here niet als Heere geschreven wordt (b.v. p.133). Is het niet inconsequent dat enerzijds Gods Woord en Heilige Schrift met hoofdletters geschreven worden (b.v. p.53) en anderzijds bijbel met een kleine letter (b.v. p.45)? Ook in het laatste geval past naar de mening van ondergetekende een hoofdletter. Het woord aanname zou in een Duitstalige uitgave beter gestaan hebben dat in deze Nederlandstalige studie (p.14). De auteur heeft het aantal drukfouten tot een minimum beperkt weten te houden. Zelf heb ik er slechts drie ontdekt: op p.33 moet in noot 64 doordrachte doordachte zijn; op p.118 staat uitbreding voor uitbreiding; het op p.59 in noot 70 vermelde nr.12 moet nr.11 zijn.

4 VIII-69 In het algemeen komt de historie er in dit werk erg bekaaid af. Een studie als deze werpt als vanzelf de probleemstelling van de verhouding tussen ideaal en werkelijkheid op. Wittewrongels visie komt uiterst grondig uit de verf, zijn praktische houding en optreden blijven buiten het gezichtsveld. Het geschrift zou aan waarde gewonnen hebben als b.v. de op Wittewrongel betrekking hebbende kerkeraadsnotulen negegaan waren. Het gebrek aan historische belangstelling komt het helderst in de biografische schets van Wittewrongel aan het daglicht. In het geheel wijdt Groenendijk hier slechts anderhalve pagina aan (pp.35-36). Wanneer hier grondiger onderzoek verricht was, had er wellicht antwoord gegeven kunnen worden op vragen die nu open blijven staan, maar die voor dit onderwerp uiterst gewichtig en interessant zijn. Zo is er de kwestie van de sociale status van de afkomst van Wittewrongel. Het kan niet anders of deze heeft zijn zicht op het gezin gekleurd. Een andere vraag is: waaraan ontleent hij zijn kennis van het Engels (p.49)? Het was in die tijd geenszins een vanzelfsprekende zaak dat een predikant de Engelse taal machtig was. Het antwoord op de laatste vraag is wellicht met Wittewrongels verblijf in Engeland gegeven. Hij onthult immers met groot genoegen in Engeland bij vrome zielen verkeerd te hebben (p.58 noot 64)! Waarom heeft Groenendijk dit in het kader van zijn studie zo belangwekkende gegeven niet in Wittewrongels levensloop verwerkt? Nu blijft de lezer zitten met de vraag wanneer Wittewrongel Engeland bezocht. Was het zoals gebruikelijk in zijn studietijd? Wanneer Groenendijk stelt dat Comenius niet zijn stempel gezet heeft op opvoeding en onderwijs in de Nederlanden (p.13) heeft hij daar enerzijds gelijk in, anderzijds schetst hij daarmee een onvolledig beeld. Hij geeft immers zelf aan dat de door Comenius uitgegeven geschiedbeschrijving van de Boheemse Broeders van de hand van de Poolse edelman J. Lasitius zijn uitwerking niet gemist heeft op de mannen van de Nadere Reformatie. Op de keerzijde van de titelpagina van het tweede boek van Oeconomia Christiana heeft Wittewrongel een citaat uit dat werk laten afdrukken, waarin het gaat over de voorbeeldige devotie en discipline in de gezinnen van de Boheemse Broeders (p.41). De bewondering Jiiervoor uit H. Witsius in ettelijke zijner geschriften, zich baserende op Comenius' uitgave, terwijl hij hierin een medestander had in S. Oomius (p.58 noot 61). Laatstgenoemde noemt Comenius een zeer vermaard en godvruchtig man. Wat zit hier achter? Het is aan Groenendijk dit eens exact uit de doeken te doen. Hoofdpunt van de materiële kritiek is dat het belangrijkste resultaat van het onderzoek geen verwerking ontvangt, namelijk dat Wittewrongel zich in bepalende mate heeft laten leiden door puriteinse bronnen. Zoals de auteur in de inleiding duidelijk maakt, was dit aspect voor hem nevendoel. Het feit echter dat het als het hoofdresultaat uit de bus kwam, had voor hem gerede aanleiding moeten zijn om hetzij een apart hoofdstuk

5 VIII-70 hetzij op zijn minst een aantal bladzijden in de slotbeschouwing te wijden aan het probleemveld waar dat resultaat in uitmondt, namelijk de relatie tussen Puritanisme en Nadere Reformatie. Juist het door hem in deze studie aangetoonde had een goed startpunt voor een adaequate beschrijving van die verhouding gevormd. Bovendien was Groenendijk, gezien al eerder gepubliceerde vondsten op dit terrein, de aangewezen man voor dit onderwerp. Naar de mening van deze recensent is de onderlinge betrekking tussen Puritanisme en Nadere Reformatie het grootste probleem bij de bestudering van de Nadere Reformatie in de zeventiende eeuw. Nog steeds bestaan daarover ook bij de deskundigen grote verschillen van inzicht. Het is een gemiste kans dat het resultaat van dit onderzoek door Groenendijk niet uitgewerkt is. Had hij dit wel gedaan, dan zou de waarde van zijn dissertatie een niveau hoger uitgekomen zijn dan nu het geval is. Bovendien zou dan niet één onderzoeker van de Nadere Reformatie het met goed fatsoen hebben kunnen negeren bij de tekening van het beeld van de Nadere Reformatie, terwijl het naar te vrezen is nu veelal in de noten als verwijzing terecht zal komen. Wanneer Groenendijk op p.22 motieven noemt die de mannen van de Nadere Reformatie er toe brachten aan te dringen op een algehele reformatie van het godsdienstig en zedelijk leven, laat hij de m.i. belangrijkste ongenoemd: de Heilige Schrift. Er valt altijd wel een wens uit te spreken voor nader onderzoek. Graag wil ondergetekende dat doen met het oog op de verhouding Amesius Wittewrongel. Hij doet dat dan in navolging van de auteur zelf, die zelf de noodzaak ervan uitspreekt (p.49). Niemand komt meer in aanmerking hiervoor dan Groenendijk zelf. De schrijver is een ongeëvenaard meester in het verbindingen leggen tussen Wittewrongels inzichten en die van andere Nadere Reformatoren. Eén aanvulling hierop volgt nu, die tevens bedoeld is als uiting van grote waardering van de kant van hem die ze geeft. Het thema van het slaan van de vrouw door de man (p.93) wordt uitvoerig en uit het leven gegrepen aangesneden door W. Teellinck in het vierde gesprek van Bueren-Cout(1620). Naast Teellincks visie wordt daar ook ingegaan op die van W. Perkins, terwijl het geheel een vertrouwenswekkende weergave van de ruwe en weerbarstige werkelijkheid van het dagelijks leven van het gewone volk is. De plaats van herkomst van deze dissertatie brengt de recensent tot een laatste opmerking. Bij zijn weten is het nog niet eerder voorgekomen dat er van de zijde van de Vrije Universiteit een wezenlijke bijdrage geleverd is aan de studie van de Nadere Reformatie. Dat dit nu geschied is en wel op deze wijze en dan nog wel door iemand die als historisch pedagoog thuishoort in de sociale wetenschappen-, is een verheugende zaak en wellicht een hoopvol teken. Dat velen deze eersteling mogen volgen om over de dijk heen zich te verlustigen in het malse groen.

6 VIII-71 De eindconclusie is dat Groenendijk op voortreffelijke wijze de bestudering van de Nadere Reformatie een stap in voorwaartse richting heeft gebracht, ook al blijft het jammer dat hij nagelaten heeft het hoofdresultaat wetenschappehjk te verwerken. De inhoud leent zich ervoor gelezen en opgenomen te worden door niet slechts historisch-pedagogisch en historisch-theologisch geïnteresseerden, maar ook huisvaders en huismoeders. Deze studie is werkelijk onmisbaar voor allen die zich in de Nadere Reformatie en/of in het Puritanisme verdiepen. Heel hartelijk aanbevolen. Een dissertatie is een proefschrift. Velen zullen met ondergetekende verlangend uitzien naar volgende wetenschappelijke geschriften van Groenendijk op dit gebied, nu de proeve van bekwaamheid met goed gevolg afgelegd is. W.J. op 't Hof