Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Boekbespreking / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 12 (1988), no. 3, p Copyright 2007 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Annotatie(s) Over: J.C. Trimp, Jodocus van Lodensteyn. Predikant en dichter. Kampen, 1987]. Website Nummer Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 12de jaargang nr BOEKBESPREKING XII-73 J.C. Trimp, Jodocus van Lodensteyn. Predikant en dichter, De Groot Goudriaan, Kampen [1987], 243 pp., f.47,90. Voor velen kwam de aankondiging van dit boek als een grote verrassing: een nieuwe biografie van J. van Lodensteyn, en wel van de hand van Trimp. Van Lodensteyn is geen onbekende voor hem. Als neerlandicus publiceerde hij in 1952 zijn dissertatie over Van Lodensteyn als piëtistisch dichter en in 1972 een artikel in De Nieuwe Taalgids over het loven en de blijdschap bij Van Lodensteyn. Deze studie van Trimp heeft wetenschappelijke pretenties, maar is tevens heel goed toegankelijk voor niet-universitair geschoolden. Ik neem aan dat de schrijver juist met het oog op hen zich allerlei verduidelijkende uitweidingen veroorlooft. Een nadeel van deze methode is dat de gang van het betoog er niet vlotter en helderder door wordt. Een woord vooraf, waarin de auteur onder andere hiervan rekenschap had gegeven, wordt node gemist. Trimp valt na het overzicht van de inhoud direct met het eerste hoofdstuk van zijn studie bij de lezer in huis. In het totaal telt het werk acht hoofdstukken: 1. Jaren van voorbereiding ( ); 2. Jaren van verkenning ( ); 3. Jaren van verwachting ( ); 4. Jaren van ontmoediging ( ); 5. Voor en na de labadische crisis; 6. Jaren van moedeloosheid ( ); 7. Mismoedig, maar strijdbaar ( ); 8. Tussen Calvinisme en Piëtisme. Terminologisch vind ik de titels van de eerste vier capita aardig. Waarom gaat de auteur in dit spoor niet consequent verder? Wellicht houdt dit verband met het structurele probleem dat uit het hoofdstukkenoverzicht blijkt: caput vijf hoort niet in de rij thuis. De auteur had de stof van dit hoofdstuk of in caput vier of in hoofstuk acht moeten onderbrengen. Deze structurele onevenwichtigheid vormt een minpunt van deze studie. In het eerste hoofdstuk worden de afkomst, de jeugd en de studie van J. van Lodensteyn beschreven. Het is Trimps verdienste dat hij verbeteringen in Van Lodensteyns genealogie aanbrengt. De laatstgenoemde blijkt ook de Engelse taal machtig geweest te zijn. Heeft dit te maken gehad met de aanwezigheid van de Merchant Adventurers in Delft? Voor de vraag naar het culturele gehalte van de Nadere Reformatie is het interessant dat Trimp het waarschijnlijk acht dat Van Lodensteyn een muziekinstrument heeft bespeeld. Het is bepaald een misser wan-

3 XII-74 neer de biograaf wel ingaat op het onderwijs dat Van Lodensteyn in Delft, Utrecht en Franeker heeft genoten, maar stilzwijgend voorbijgaat aan de Delftse gereformeerde predikanten. Men mag er gerust van uitgaan dat zij met hun prediking, catechese en pastoraat een onuitwisbare indruk op de jonge Van Lodensteyn hebben gemaakt en hem wellicht blijvend hebben gevormd. In het tweede hoofdstuk worden Van Lodensteyns ambtsjaren in Zoetermeer en Sluis getekend, waarbij de schrijver een goed gebruik maakt van classicale en kerkeraadsacta. Toen Van Lodensteyn nog maar drie maanden in het ambt stond, werd hij van onrechtzinnigheid in de leer beschuldigd. Hij deed uitspraken die hypercontraremonstranten niet welgevallig waren. Dit is een interessante overeenkomst met wat W. Teellinck tientallen jaren tevoren overkwam. Nog in een tweede opzicht doet Van Lodensteyn aan Teellinck denken. Zes weken na zijn int reepreek besprak Van Lodensteyn met de kerkeraad van de Zoetermeerse gemeente het probleem van de zondagsheiliging. Op dit punt ondervond hij in zijn gemeente de meeste weerstand. Blijkens de acta van de kerkeraad bestreed hij trouwens het hele scala van zonden dat de Nadere Reformatie als front kende. Opmerkelijk is het dat hij zich een voorstander betoonde van een sneller tempo van zingen dan in Zoetermeer gebruikelijk was. Blijkbaar was hij muzikaal aangelegd. De door Trimp bij Van Lodensteyn gesignaleerde afkeer van christelijke feestdagen zal evenals bij Koelman wel een puriteinse achtergrond hebben gehad. Ook in dit verband is het veelzeggend dat Van Lodensteyn de Zoetermeerse kerkeraad bewoog om Teellincks Noodwendigh vertoogh aan te schaffen en een plaats te geven in de kerkeraadskamer ten einde daar door ieder geraadpleegd te kunnen worden. Voor wat de poëtische kant van J. van Lodensteyn betreft, is het aardig te signaleren dat hij Vondels Kinder-Lijck imiteerde. Het derde hoofdstuk beschrijft de eerste ambtsjaren van J. van Lodensteyn in Utrecht: Deze stad was in die tijd het brandpunt van de Nadere Reformatie. Hier kocht Van Lodensteyn een monumentaal huis met een zeer uitgestrekte tuin. Al heel snel zag hij in zijn nieuwe gemeente af van alle geleerdheid in zijn preken. Hij richtte deze op de heiliging des levens naar puriteins model. Het is kenmerkend dat hij op de door hem zelf ingestelde catechisatie op vrijdag Amesius' Medulla en Teellincks Sleutel der devotie aan de orde stelde. Heel deze periode is gekenmerkt door zijn inzet voor de reformatie der zeden. Wel moet hierbij geconstateerd worden dat hij in 1659 mede door het verloop van het geschil over het recht gebruik der kerkelijke goederen ten diepste wanhoopte aan de verwezenlijking van het door hem nagestreefde doel. Alleen een nationale ramp als een vijandelijke bezetting zou zijns inziens nog een omkeer ten goede kunnen bewerkstelligen. Het blijkt nu in dit stadium van zijn ontwikkeling geweest te zijn dat hij gegrepen

4 XII-75 werd door het Hooglied, waarin hij de liefdevolle gemeenschap tussen Christus en de ziel vertolkt hoorde. In het vierde hoofdstuk beschrijft Trimp de periode , die ingeluid werd door de verbanning uit Utrecht van J. van Lodensteyns collega's en geestverwanten J. Teellinck en A. van de Velde. Trimp signaleert bij Van Lodensteyn in deze jaren een toenemende verscherping van de tegenstellingen tussen het geestelijke en het stoffelijke. De laatstgenoemde was regelmatig ten huize van A.M. van Schurman aan te treffen. Voor het groeperingskarakter van de Nadere Reformatie zijn Van Lodensteyns contacten met de Delftse predikant G. Saldenus en met de Eibergse dominee-dichter W. Sluiter van belang. Voorts is het interessant dat hij met goedvinden van de theologische faculteit wekelijks twee homiletische colleges gaf. Aan het eind van deze periode diende Van Lodensteyn zijn stadgenoot en hoogleraar in de theologie F. Burmannus van repliek naar aanleiding van diens Bericht van den Sabbat De auteur schenkt in het vijfde hoofdstuk aandacht aan de geestelijke ontwikkelingsgang van de door hem behandelde persoon in de jaren zestig. De bernardijnse Hooglied-mystiek werd gaandeweg verdrongen door een speculatieve mystiek in de zin van J. Tauler. Trimp verbindt dit met het optreden en de invloed van J. de Labadie en besteedt vervolgens hieraan zeventien pagina's. Naar mijn mening slaat de schrijver als gewillig volgeling van kerk- en dogmageschiedkundige onderzoekers vóór hem de betekenis van De Labadie te hoog aan. Deze was voor Van Lodensteyn meer katalysator dan inspirator. In hoofdstuk zes wordt de draad van caput vier opgenomen. Het gaat nu om de periode Of het Cartesianisme voor Van Lodensteyn en voor het verstaan van hem zo relevant was en is dat hieraan vijf bladzijden gewijd moeten worden, waag ik te betwijfelen. Het was in deze jaren dat Van Lodensteyn met het oog op de onheilige leefwijze van gemeenteleden voor zichzelf moeite kreeg met het blijven bedienen van de sacramenten. Na dit tijdvak, dat aan het eind wordt begrensd door zijn gijzelaarschap in handen der Fransen, heeft hij het Avondmaal zelfs nooit meer bediend. Hoofdstuk zeven gaat over Van Lodensteyns laatste vier levensjaren: Zij werden overschaduwd door negatieve ervaringen. De pogingen om J. Teellinck en Van de Velde gerehabiliteerd te krijgen, liepen op niets uit. Een van de opvolgers van J. van Lodensteyn als predikant te Sluis, J. Koelman, werd in 1675 op grond van zijn afwijzing van de christelijke feestdagen en de kerkelijke formulieren door de Staten- Generaal (!) afgezet en verbannen. Van Lodensteyn was het op deze punten roerend met Koelman eens. Het gevolg van dit alles bij Van Lodensteyn was dat de bestaande verhouding tussen Kerk en staat steeds problematischer voor hem werd. Zijn binnenkerkelijke desillu-

5 XII-76 sies brachten hem ertoe de eenvoudige christenen te verheffen boven de letterknechten. Dat het mede onder invloed van zijn leermeester Coccejus zou zijn geweest dat hij tot een andere waardering van de voorspoed der Republiek kwam, lijkt mij vergezocht. De zwaarmoedigheid die hem de laatste jaren van zijn leven parten speelde, belette hem niet veel praktisch werk te verzetten. In dit verband pleit Trimp ervoor om Van Lodensteyn de laatste vertegenwoordiger van het strijdbare Piëtisme te noemen. Zolang de kennis van het Nederlandse gereformeerde Piëtisme nog zo beperkt is als op dit moment, lijkt mij een dergelijke uitspraak echter zeer voorbarig. In het afsluitende hoofdstuk bepaalt de auteur de geestelijke positie van de door hem behandelde. De titel van dit hoofdstuk spreekt voor zichzelf: Tussen Calvinisme en Piëtisme. Trimp ziet in Van Lodensteyns godsdienstige ontwikkeling twee lijnen lopen: a. het sterk rationele karakter van de heersende gereformeerde theologie wekte bij Van Lodensteyn persoonlijk de behoefte aan innige beleving van het geloof; b. als zieleherder zocht hij naar passende geneesmiddelen voor de kwalen van de Gereformeerde Kerk van zijn dagen. Voor beide oriënteerde hij zich aan de middeleeuwse Mystiek. Hieraan ontleende hij die elementen die hij met de gereformeerde leer verenigbaar achtte. Deze voorstelling van zaken roept bij mij ernstige bezwaren op. De eerste lijn, die verband houdt met Van Lodensteyns eigen geloofsleven, is door de auteur in het voorafgaande allerminst aangetoond of zelfs maar aannemelijk gemaakt. Ik vrees dat hij zich hier meer door de secundaire dan door de primaire literatuur heeft laten leiden. In de tweede plaats vormt Trimps verwijzing naar de middeleeuwse Mystiek een vertekening. Er is bij Van Lodensteyn sprake van meer dan alleen een gereformeerd gerecht met een middeleeuws aroma. Om zijn inzichten te staven staat de schrijver achtereenvolgens stil bij de verschillen tussen Calvijn en Voetius - met name de rol van de scholastieke redeneertrant -, bij de letterkennis - in welk verband hij tot een gewichtige correctie komt van de visies van H. Heppe en J. de Boer op Van Lodensteyns pneumatologie -, bij de Hooglied-mystiek en de gevoelige genade, bij godzaligheid en gelukzaligheid, bij de zelfverloochening, bij de mystieke theologie en de ver-niet-ing, bij de scrupules inzake de bediening van het Avondmaal en bij de visie op Rome en de Reformatie. Dit hoofdstuk eindigt met de conclusie dat Van Lodensteyn een middeleeuwse vroomheidsmethodiek in het reformatorische geloofsleven heeft ingebouwd. De hoofdstukken worden gevolgd door een bibliografie van de handschriften en van de gedrukte geschriften van J. van Lodensteyn, door een lijst van geraadpleegde literatuur en door registers op personen, onderwerpen en verwijzingen naar Van Lodensteyns dichtwerk. Trimp heeft zijn bibliografische gegevens ontleend aan de Centrale Catalogus van Boeken, berustend bij de Koninklijke Bibliotheek te 's-graven-

6 XII-77 hage. Aangezien deze catalogus onvolledig en soms zelfs onbetrouwbaar is, had de auteur een ander systeem moeten hanteren. Op deze wijze blijft bovendien bij voorbeeld Van Lodensteyns disputatie uit 1640 zelfs helemaal onvermeld. Ik verdenk trouwens Trimp ervan dat hij zich niet eens de moeite heeft getroost om de tekst hiervan onder ogen te krijgen. Hij heeft deze althans nergens verwerkt. Om deze kritiek opbouwend te doen zijn laat ik bijgaand een fotocopie van de titelpagina van die disputatie afdrukken, die ik aan G.T. Hartong heb te danken. Het valt te betreuren dat de lijst van de geraadpleegde gedrukte werken niet compleet is voor wat de persoon van J. van Lodensteyn betreft. Ik mis hierin bij voorbeeld artikelen die in dit blad hebben gestaan, zoals dat van I. Boot over Van Lodensteyns visie op de Reformatie - dit wordt wel een keer in het notenapparaat genoemd! -, dat van H. Florijn over een nog niet eerder uitgegeven brief van J. van Lodensteyn en dat van G.H. Leurdijk over "Seeker Hollandsch Heer", maar evengoed een werk als Panorama van de Spiritualiteit in en om de Reformatie in de Nederlanden 'van H. Vekeman. Een nadeel van deze studie vind ik dat Trimp bij alle aandacht die hij aan de ontwikkelingen van J. van Lodensteyns geestelijk leven schenkt, de continuïteit daarvan stilzwijgend voorbijgaat. Veronderstelt hij die of miskent hij die? Dit wordt niet duidelijk. Persoonlijk ben ik geneigd om te denken dat bij Van Lodensteyn de innige en gevoelsmatige vroomheid van middeleeuwse snit er al van het begin af ingezeten heeft. Men kan hierbij denken aan de invloed die er van de prediking van de Delftse predikant D. Spranckhuysen op de jonge Van Lodensteyn uit zal gegaan zijn. Spranckhuysen was een uitgesproken primaire representant der Nadere Reformatie met een opmerkelijke voorkeur voor voor-reformatorische bronnen. Uit Trimps verhaal wordt duidelijk dat Van Lodenstein zich zijn leven lang oriënteerde aan de geschriften van W. Teellinck. Trimp laat echter na deze gegevens te verdisconteren in zijn schets van het geestelijk leven van J. van Lodensteyn. Deze blijkt in zijn eerste gemeente gegrepen te zijn door Teellincks hoofdwerk. Zijn enthousiasme hiervoor was zo groot dat hij ervoor zorgde dat dit geschrift een plaatsje in de Zoetermeerse kerkeraadskamer kreeg. In zijn Utrechtse tijd was zijn liefde voor Teellinck nog onverminderd. Op zijn vrijdagse catechisatie behandelde hij diens Sleutel der devotie. De continuïteit van J. van Lodensteyns geestelijk leven was derhalve door het oeuvre van W. Teellinck bepaald. Het is buiten discussie dat externe factoren van grote betekenis zijn geweest voor Van Lodensteyns innerlijke ontwikkeling. Het uitblijven van het gewenste gevolg van het nadere-reformatie-streven zal hem des te gevoeliger voor mystiek hebben gemaakt. Toch kan ook in dit verband op de betekenis van Teellinck worden gewezen. Diens mystieke

7 xn-78

8 XII-79 geaardheid is genoegzaam bekend. Ik wil echter in het bijzonder de aandacht vestigen op Teellincks Sleutel der devotie. In dit werk komen namelijk zeer veel letterlijke aanhalingen uit voor-reformatorische bronnen voor. Zoals ik in de toekomst in dit blad hoop aan te tonen, is bij voorbeeld De Imitatione Christi van Thomas a Kempis in rijke mate vertegenwoordigd, en - tegen alle verwachting in - met inbegrip van het vierde boek. Over mystiek gesproken! Als Trimp in het evaluerende hoofdstuk Van Lodensteyn situeert tussen de polen van Calvinisme en Piëtisme, kan ik deze keuze wel begrijpen - hoewel ik zijn vulling van het begrip Piëtisme afwijs -, maar wil ik er wel op wijzen dat op deze manier het meest karakteristieke van de Utrechtse predikant onvermeld blijft. Hij was namelijk in de eerste plaats een man die door het Engelse en wellicht tevens Schotse piëtistische Puritanisme gegrepen was. Voor deze stelling heb ik de volgende doorslaggevende argumenten: 1. de betekenis van Teellinck voor Van Lodensteyn; 2. diens afwijzing van christelijke feestdagen en van kerkelijke formulieren; 3. zijn voorliefde voor een door oefeningen bepaalde, methodische dagindeling, voor vasten, voor bid- en dankdagen en voor een protestantse biecht; 4. zijn gebruik van Medulla van Amesius op zijn vrijdagse catechisatie; 5. zijn vurige wens om aan het eind van zijn studie naar Engeland en Schotland over te steken ten einde daar ingeleid te worden in de praktijk der godzaligheid. Dat Trimp dit laatste zelfs niet eens vermeldt, is symptomatisch. Een ander punt van kritiek dat op dit boek uitgeoefend kan worden, is dat Trimp zich zozeer baseert op secundaire literatuur dat vaak de indruk gewekt wordt dat meer de onderzoekers dan Van Lodensteyn zelf aan het woord komen. Het excuus hiervoor ligt voor de hand: Trimp is geen theoloog. Dit wijst echter wel uit hoe hachelijk het is als een niettheoloog zich waagt aan de beschrijving van J. van Lodensteyn als predikant. Naar mijn mening had de auteur zich moeten beperken tot Van Lodensteyns levensloop en dichtwerk. Dan was zijn studie een sterk boek geworden. Nu overtuigt het werk niet. Een vergelijking met Proosts biografie van J. van Lodensteyn levert het volgende op. Trimp legt nieuwe biografische bijzonderheden op tafel, schetst uitvoerig allerlei verbanden, benut - helaas niet alle - sinds Proost verschenen publikaties, weet interessante verbindingen tussen het leven en het dichtwerk van de behandelde te leggen en verschaft een bijna complete bibliografie van J. van Lodensteyn. Tegen deze voordelen staan als negatieve punten dat Trimp niet alle biografische gegevens die bij Proost voorkomen, vermeldt, dat hij het puritanisme bij Van Lodensteyn verwaarloost, zo niet over het hoofd ziet, en dat hij niet ingaat op het mogelijke portret en de penningen die met de laatstgenoemde te maken hebben, noch - en dat acht ik een groot verzuim - op diens invloed.

9 XII-80 Conclusie: dit boek is wel geen vervanging van Proosts werk, maar zeker een welkome aanvulling hierop. Gezien de schrijftrant van de auteur kan ik dit nieuwe boek als zodanig ieder aanbevelen. W.J. op't Hof.