Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Willem Teellinck in het licht zijner geschriften (3) / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 1 (1977), no. 3, p Copyright 2007 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Annotatie(s) Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Over: Philopatris, ofte christelijck bericht hoemen staets saecken soude moghen gheluckelick uytvoeren. Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 1ste Jaargang nr WILLEM TEELLINCK IN HET LICHT ZIJNER GESCHRIFTEN (3) Philopatris. Zoals in het vorige artikel al duidelijk is geworden, is het derde geschrift van W. Teellinck: 69 Bibliografische notities: 4 ;[10],29 (=25),[1] pp. [1] titelpagina. [3-6] dedicatie van de schrijver aan de regeerders van de Verenigde Nederlanden. [7-10] 1-29 tekst Dit geschrift/e heeft de volgende edities gekend: 1608, Middelburg (eerste druk);? (in de periode ), Middelburg (tweede druk); 1621, Middelburg (derde druk)^. Aanleiding 2). In de tachtigjarige oorlog, de tijd waarin Willem Teellinck leefde en werkte, is er niet altijd een oorlogstoestand geweest De strijd werd soms onderbroken door wapenstilstanden. De meest bekende is die van het twaalfjarig bestand, van Minder bekend is, dat er ook in het voorjaar van 1607 een wapenstilstand tussen de strijdende partijen gesloten is. Hiertoe was men in de Republiek gekomen uit het verlangen naar vrede. De wapenstilstand effende de weg voor serieuse vredesonderhandelingen. Na langdurig beraad der Staten Generaal over de antwoorden die uit Spanje gekomen waren op de voorwaarden door

3 70 de Staten gesteld, stemden zij in met de vredesonderhandelingen. Nadat de Spaanse gezanten op in Holland waren aangekomen, begonnen op de onderhandelingen op het Binnenhof in Den Haag. Was aanvankelijk het geschilpunt waarover gepraat werd, de vrije vaart op Indië, in de laatste zittingen kwam een niet minder groot struikelblok, n.l. de godsdienst aan bod. Het standpunt dat de Spaanse gezanten innamen, was en bleef dat de Republiek moest afzien van de vaart op Indië en dat de Rooms-katholieken volkomen vrijheid van godsdienst geschonken moest worden. De Staten wilden hier niet op ingaan en zo werden de onderhandelingen eind augustus afgebroken. Begin oktober keerden de gezanten onverrichterzake naar Brussel terug. De Staten hebben het verloop van de onderhandelingen geheim gehouden. Het gewone volk kon niet meer doen dan afwachten en gissen. Het is duidelijk dat de langdurigheid van de onderhandelingen de onzekerheid bij het volk in zijn totaliteit deed toenemen, terwijl zij bij hen die concessies vreesden, de angstige vermoedens steeds sterker deden worden. Tot de laatste groep behoorden de calvinistische predikanten, van wie velen in vermanende en afkeurende zin zowel op de kansel als in geschrift hun mening te kennen gaven. In deze situatie is het dat Teellinek eind juli 3) dit geschrift je de wereld inzendt. Inhoud. In de opdracht vermaant Teel li nek de regeerders van de Verenigde Nederlanden hun vertrouwen op God te stellen. Dit moet namelijk niet slechts in particuliere zaken gedaan worden, maar ook in de algemene regering van het land, "waer in Gods vinger meer blijckelick ghemerct wort" 4). Gaat het goed met een land, "dan offeren ghemeenlick de Regeerders met de Chaldeen, haren eyghen Netten, ende moeken hare eygen Garen, sich diets makende, dat door de selue haer deel soo vet, ende haer spijse soo overvloedich geworden is. Haba ". Verkeert men in nood, "dan sentmen oock ghemeenlick met de afvalligen volcke in alle haest ende spoet, de Vorsten na Zoan, ende de Ambassaden nae Hanes, dan trectmen na Egppten om hulpe, dan soectmen sich te stereken met de macht Pharo, ende sich te beschermen onder de schaduwe Egyptij, Esa 30 1.". God de Heere heeft men dan echter niet nodig, hoewel Zijn toorn over de zonde de oorzaak van de nood is, en Hij alleen helpen kan.

4 71 Ernstig, dringend en liefelijk waarschuwt Teellinek de Nederlandse regeerders zich niet te verlaten op wat voor ogen is. Hierbij is het niet zijn bedoeling te zeggen dat het christelijke regeerders geheel ongeoorloofd zou zijn de hulp van andere vorsten te zoeken, maar wel dat dit slechts dan mag geschieden wanneer men eerst (door het heilig gebruik der geestelijke middelen) tot die God is gegaan Die het hart des konings in Zijn hand heeft en het neigt tot hetgeen Hij wil. Zij moeten gewetensvol die politiek voeren die de wereld niet kent, n.l. de Heere eren door te handhaven wat Hem behaagt en uit te roeien wat Hem mishaagt. Als ze dat doen, kunnen ze goedsmoeds zijn, want dan zal de Heere de zegen over hen gebieden. De inhoud zelf is opgesteld in de vorm van een samenspreking tussen Philopatris (betekent: vader/andlievend) en Apragmon (betekent: ambteloos burger). Philopatris blijkt in Den Haag te wonen en in contact te staan met verscheidene leden van de Staten-Generaal. Apragmon daarentegen is iemand van het platteland, dus van het gewone volk, en heeft contact met verscheidene predikanten. Het gesprek handelt over de vraag hoe de staatszaken voorspoedig zouden kunnen worden uitgevoerd. Het inleidende motief is de onverwachte ontmoeting tussen Philopatris en Apragmon in Den Haag. Hierbij komt het gesprek direct op de vredesonderhandelingen. Philopatris vindt het af te keuren dat de Staten geen opening van zaken geven en het volk niet op de hoogte houden van de voortgang van de onderhandelingen. Het gaat toch ook, en juist, de gewone man aan. Apragmon denkt hier geheel anders over. Particuliere personen moeten zich niet met de staatszaken bemoeien, noch er over praten. Het is beter dat ze bidden om wijsheid voor hen die de onderhandelingen te voeren hebben. Bovendien kunnen zij toch niet recht er over oordelen, aangezien ze het fijne er niet van weten. Worden ze ingelicht, dan worden ze meestal bevooroordeeld en partijdig ingelich t. Philopatris heeft geen zin hier verder over te discussiëren en vraagt hoe Apragmon denkt over de positie van de predikanten in dezen. Het antwoord luidt dat hun de staatszaken niet meer aangaan dan een particulier persoon. Dit wil niet zeggen dat zij op de preekstoel geheel moeten zwijgen over deze zaken. Het is hun schuldige plicht om ter gelegenheid van de onderhandelingen de overheid te vermanen tot reformatie van vele misbruiken

5 72 en aan te wijzen hoe die reformatie naar uitwijzen van Gods Woord behoort te geschieden, als ook, na tevergeefs gepaste middelen tot verbetering aangewend te hebben, die overtredingen die openlijk gedaan worden, te bestraffen. Zij moeten zich echter niet over de concrete gang van zaken uitlaten. Op de vraag van Philopatris wat de predikanten vinden dat nuttig is met het oog op de onderhandelingen (hij kan dat dan doorgeven-aan hem bekende Statenleden), zegt Apragmon dat hij enige artikelen hierover bij zich heeft, die hij zal voorlezen. Aangezien de zon erg steekt het is ook de laatste dag van juli, gaan ze in de schaduw onder een lindeboom zitten. Hierop volgen de artikelen. Dat deze de hoofdinhoud van het werk vormen, is duidelijk in het feit dat hier pas de paginering begint. In de artikelen één tot en met zes 5) wordt gezegd dat 's lands regeerders er van uit moeten gaan dat de Heere de Almachtige is, Die alle dingen leidt en bestuurt naar Zijn wil. Dit moet hen ertoe brengen raad aan Hem te vragen door Zijn Woord te onderzoeken en dienovereenkomstig te handelen. In de volgende artikelen 6) komt ter sprake wat er uit Gods Woord aan onderwijs te halen valt met betrekking tot de vredesonderhandelingen. De regeerders mogen zich niet op aardse dingen verlaten, nog minder mogen zij verkeerde middelen gebruiken om hun doel te bereiken; ook niet al doen hun vijanden dit wel of al staan hun geen goede middelen ten dienste. Drie overwegingen geeft Teel li nek hun opdat zij zich des te gemakkelijker van het gebruik van verkeerde middelen kunnen onthouden. Zij moeten oprecht zijn en zich niet wijsmaken dat veel middelen in staatszaken geoorloofd zijn die nochtans in werkelijkheid door God vervloekt zijn, zoals "yemant dronckich te maecken om secreten te vernemen; onwarachtige protestatien te gebruyeken om eenige saecken te verschoonen; louter flauwicheyt int voorstaen vande eere Gods onder ons te voeden /om de herten van allen te winnen" 1^. De regeerders moeten al hun vertrouwen alleen op de Heere stellen. Daar er op dit punt veel bedrog onder de mensen schuilt, moeten 's lands overheden zich op drie genoemde punten onderzoeken. Vervolgens geeft Teellinck die regeerders die bij het zelfonderzoek ontdekt hebben dat zij zich niet zo op de Heere

6 verlaten als betaamt, drie middelen om hun hart daartoe te brengen. 73 Zij die zich op God verlaten, moeten middelen gebruiken om de voorzienigheid Gods te dienen. Deze middelen zijn algemeen en geestelijk of bijzonder en tijdelijk. Over de bijzondere en tijdelijke middelen met het oog op de vredesonderhandelingen kan Teellinck niets zeggen. Hij laat die aan de christelijke wijsheid van 's lands overheden over. Het enige wat hij opmerkt, is dat ze zich niet moeten verlaten op het gebruik der tijdelijke middelen, maar dat ze met alle ijver de geestelijke middelen te baat moeten nemen, waardoor Gods zegen verkregen wordt op de tijdelijke middelen. Als geestelijke middelen met het oog op de onderhandelingen worden genoemd: het uitroepen en houden van een echt vasten, de reformatie van openlijke zonden in de staat en het gebed in kerk en gezin voor de vredesonderhandelingen. Het waarachtig vasten kent als onderdelen: zelfonderzoek, onderzoek naar begane zonden, belijdenis der zonden, erkenning van de verdiende straffen, bekering tot God en een ongeveinsd voornemen tot betering; ootmoedig bidden om van de Heere wijze en verstandige harten te ontvangen; belofte der bestuurders aan God van spoedige reformatie van alle openbare, ergerlijke vergrijpen tegen de geboden Gods die door het volk in hun land bedreven worden. Dit eerste middel van het vasten is van nul en generlei waarde als het niet gevolgd wordt door het tweede, de werkelijke reformatie van de staat. Deze is onmisbaar en allernoodzakelijkst omdat de zonde de zwaarste last van het land is. Die reformatie houdt drie dingen in. In de eerste plaats "moet men de zonden van het land uitzoeken. De schrijver van de artikelen erkent dat anderen veel bekwamer zijn dan hij om de zonden aan te wijzen, maar om toch een begin ermee te maken geeft hij een lange opsomming van voorkomende heersende zonden. In de tweede plaats moeten er strenge wetten tegen deze zonden uitgevaardigd en ook uitgevoerd worden. In de derde plaats moet er iets gevonden worden waardoor heel het volk volgens voorschrift onder het gehoor van het Woord komt. Het Woord is het dat de ziel bekeert. Daar er veel onwetendheid heerst, moet er nodig onder het volk, met name op het platteland, catechisatie ingevoerd worden. Waar 's lands regeerders

7 74 zich voor moeten wachten, is het zich verschuilen achter de onmogelijkheid van zo'n reformatie. Ter hunner bemoediging tot de strijd tegen de heersende volkszonden worden drie dingen ter overdenking gegeven. Als derde algemeen, geestelijk middel moeten de bestuurders bewerkstelligen dat niet slechts in de kerk, maar ook in alle christelijke huisgezinnen voorbede voor de onderhandelingen wordt gedaan. Met het oog hierop wordt hun aanbevolen een gebed te laten vervaardigen en te laten drukken en het bevel te geven dat in alle huisgezinnen dit bij de gewone huisgebeden gevoegd wordt. De bestuurders worden in het laatste artikel gewaarschuwd voor het afzien van de genoemde middelen in het geval God niet direct helpt. Na de artikelen gaat de dialoog verder. Apragmon geeft de artikelen aan Philopatris om ze te copiëren. Voorts geeft Apragmon enige aanmerkingen op bepaalde onderdelen van de artikelen te kennen, waarop Philopatris dan het goed en bijbels recht ervan aantoont. De tweespraak mondt uit in een bespreking van de drie in de artikelen genoemde geestelijke middelen 8). Onderwerp. De aanleiding tot het schrijven en het verschijnen van dit derde geschrift van W. Teellinek vormtéén politieke ontwikkeling. Kenmerkend voor Teellincks gedachtengang en houding is nu dat hij niet concreet op de staatkundige gebeurtenissen ingaat en zijn mening pro of contra ten beste geeft, maar dat hij de gespannen toestand aangrijpt als een gelegenheid om de christelijke roeping van de staat met inbegrip van de juiste verhouding tussen staat en kerk uiteen te zetten als ook om de heren regeerders te wijzen op de gebreken die op genoemd gebied te signaleren zijn, gepaard gaande met de ernstige opwekking om hierin verbetering te brengen. Terwijl dit als het belangrijkste onderwerp zijn behandeling vindt in de de kern van het geschrift vormende artikelen als ook in het tweede gedeelte van de dialoog (na de artikelen), komt in het eerste deel van de tweespraak (vóór de artikelen) de betrokkenheid van het volk en van de predikanten met de vredesonderhandelingen ter sprake, waarbij het een en ander gezegd wordt

8 Aard. Dit werk is een geschrift dat inhaakt op de concrete politieke situatie van de vredesonderhandelingen en op de reacties die deze teweegbrachten bij het gewone volk als ook in de predikantenwereld. Enerzijds is het een uiting van profetische kritiek op de overheid zoals die in het Oude Testament telkenmale krachtig zich laathoren. Beleefden vriendelijk, niet scherp, maar wel indringend en krachtig is de toon waarop Teellinek zich richt tot de hoogste bestuurders van de Republiek om hen vanuit de Heilige Schrift de gebreken en zonden van de regering van het land voor te stellen en aan te zeggen. Ernstig waarschuwt hij hen voor het zich verlaten op wat voor ogen is, en hij schroomt niet om een uitgebreid register van concreet voorkomende zonden in de regering en onder het volk hun voor te houden. Anderzijds is het een met profetische bezieling gestelde aandrang en oproep tot 's lands regeerders om het volk te reformeren van de heersende zonden en ongerechtigheden. Het welzijn en de welvaart van een land hangen af van de vreze des Heeren die erin aanwezig is. De overheid is door God geroepen om zoveel mogelijk de ware en zuivere godsdienst te bevorderen en de uitingen van goddeloosheid tegen te gaan en te onderdrukken. Dit houdt in dat de overheid van haar gezag gebruik moet maken om al haar onderdanen onder de verkondiging van het Woord te doen komen, als ook om de openbare zonden onmogelijk te maken. Aansluitend bij de gespannen en onzekere toestand geeft Teel li nek in grote lijnen een programma van reformatie, waarbij de rol die het huisgezin speelt, opvalt. Belangstelling voor en zich mengen in de praktische politiek spreken uit dit geschrift niet, wel getuigt het van het ernst maken van de roeping van de kerk om alle levensgebieden en dus ook 's lands regering zowel wat de buitenlandse als de binnenlandse politiek betreft, te stellen onder de kritiek van Gods Woord. Alles wat verder gaat in de richting van een oordeel geven over en een zich bemoeien met de vredesonderhandelingen zowel van de zijde van het volk als van de predikanten, wordt door Teellinck resoluut afgewezen. Een ieder heeft zich te houden bij zijn eigen beroep. Het is opmerkelijk dat de vormen waarin de eerste twee geschriften van Teellinck gesteld zijn, beide in dit derde werk terugkomen. De schil van het geschrift is de tweespraak tussen Philopatris en Apragmon, terwijl de kern ervan bestaat in arti- 75

9 761 kelen. Dit laatste onderstreept de programmatische aard van deze pennevrucht van Teellinck. Conclusie. Vanuit dit derde geschrift zijn de volgende gevolgtrekkingen te maken: 1. Teellinck is gericht op de politiek, niet in die zin dat hij zich met de praktische uitwerking ervan inlaat en zich daarover uitspreekt, maar zo dat hij de overheid en haar handelen in het algemeen stelt onder het gezag en de kritiek van het Woord Gods. 2. De overheid heeft krachtens haar roeping de taak om met alle haar ten dienste staande middelen de zuivere godsdienst en kerk te bevorderen en alles wat zich daar tegen stelt, te onderdrukken. Als zodanig neemt de overheid een zeer belangrijke plaats in in de door Teellinck gewenste reformatie. 3. Het door de overheid te leveren aandeel in de reformatie heeft betrekking op het kerkelijk, zedelijk en gezinsleven van haar onderdanen. WJ. op't Hof. Noten. /. Zie: W.J.M. Engelberts, Willem Teellinck, Amsterdam 1898, p. 211, en J. van der Haar, Bibliografie, achter W. Teellinck, Noord-sterre, Dordrecht 1971, p Zie voor het volgende: H. C. Rogge, Johannes Wtenbogaert en zijn tijd, dl. 1, Amsterdam 1874, pp. 332 e.v. 3. Zie hiervoor het vorige artikel, p Hier wordt verwezen naar en geciteerd uit de eerste druk. 5. pp. 1,2. 6. pp p pp