Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Johannes Lamotius en Eewoud Teellinck / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 6 (1982), no. 1, p Copyright 2007 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 VI-32 JOHANNES LAMOTIUS EN EEWOUD TEELLINCK Sabbatsstrijd De Zeeuwen Eewoud en Willem Teellinck alsmede Godefridus Udemans dringen in hun talrijke geschriften in de periode tot en met 1625 aan op een nauwgezette zondagsheiliging en -viering vanuit de overtuiging dat het vierde gebod van de Wet des Heeren niet ceremonieel, maar moreel is, met dien verstande dat God met de opstanding van Zijn Zoon de zondag in de plaats van de sabbat heeft doen komen 1. Opmerkelijkerwijze verwekt dit in Zuid-Holland nogal wat beroering. De particuliere synode van 1621 besluit dat zij die een te strenge zondagsviering voorstaan, vermaand moeten worden en dat de proponenten speciaal op het punt van de sabbatsopvatting onderzocht moeten worden. De synoden van 1623 en 1624 nemen dit over. Zuid-Holland stelt zich dus tegenover Zeeland op in het stuk van de sabbat. Articvlen Te 's-gravenhage dus in Zuid-Holland verschijnt in 1625 de Nederlandse vertaling van een werk van de Engelsman J. Sprint over de kwestie van de rustdag: "Articvlen Dienende om te bewijsen het noodich ghebruyck vanden Christelicken Rust-dagh". De inhoud ervan bestaat in 78 artikelen, waarvan de hoofdinhoud gevormd wordt door 3 vaststellingen: a. het sabbatsgebod is moreel en dus eeuwig te onderhouden b. de eerste dag der week is als de dag des Heeren door het gebod van Christus in de plaats van de Joodse sabbat gesteld c. de christelijke kerk had direct na de opstanding van Christus niet de macht en de vrijheid om de dag des Heeren af te schaffen of naar een andere dag te verzetten, evenmin als zij dat nu heeft; de zondag moet in ere gehouden worden tot het einde der wereld. Met verwijzing naar vele auteurs worden deze inzichten geponeerd en verdedigd, waarbij tevens aangedrongen wordt op de onderhouding van de zondag als christelijke rustdag. De inhoud van "Articvlen" maakt dit geschrift tot een Zuidhollandse verdediging van het Zeeuwse standpunt, ook al blijft het beperkt tot de dogmatische inzichten en blijven de praktische aspecten van de zondagsviering onbesproken. Wordt zo de ergste confrontatie vermeden, toch betekent de uitgave van deze vertaling in Den Haag niets minder dan een ferme aanval op het Zuidhollandse standpunt en wel in het hol van de leeuw! De vraag wordt uiterst interessant: wie zit(ten) er achter deze vertaling en uitgave?

3 VI-33

4 VI-34 Johannes Lamotius Reeds in 1686 is Jacobus Koelman van mening dat het geschriftje van Sprint vertaald is door Johannes Lamotius 2. Ditzelfde wordt door een biografisch woordenboek 3 als ook door de onderzoeker van de sabbatsstrijd in de zeventiende eeuw 4 gesteld. Van der Haar volgt in zijn bibliografie dit spoor 5. Op zich is deze mening niet onaannemelijk, daar Lamotius heel veel stichtelijke werken van Schotse en Engelse puriteinen overgezet heeft in het Nederlands 6. Bovendien is deze mening begrijpelijk omdat er in "Articvlen" een opdracht voorkomt van de hand van Lamotius. Toch is de vertaling niet het werk van laatstgenoemde. Zelf schrijft hij hierover in de dedicatie: "Ende daerom alsoo dat selvige uyt de Engelsche sprake in onse Nederduytsche vertaelt, my ter handt was ghekomen, op dattet in dese landen bekent soude worden, soo heb ick het laten drucken.". "Articvlen" is dus vertaald door een onbekende, van wie op grond van de titelpagina alleen nog bekend is dat hij "een Leeraer der waerheyt" is. Nadat aan Lamotius de vertaling in manuscript in handen gegeven is, draagt hij zorg voor de druk ervan. De belangrijkste man achter de uitgave van "Articvlen" is dientengevolge Lamotius, gevolgd door de onbekende vertaler. Uit de opdracht komt Lamotius naar voren als een man die vele zonden om zich heen signaleert en die het in het bijzonder met de minachting en ontheiliging van de dag des Heeren te kwaad heeft: "Daer syn (Godt betert) noch vele ende verscheyden andere abuysen, dewelcke ick hier niet alle en sal (oock niet soude konnen) aenroeren. Maer daer is eene boven andere die veele moeyte ende teghenspertelinghe maeckt, ende die door gewoonte, in dese landen insonderheyt, by veelen ghelijck als een wet, is gheworden, te weten, de kleynachtinge, jae ontheyliginghe van den dagh des Heeren. Maer wat ist? sullen wy daerom meenen, dat alle vrome Leeraers, die hun daer tegen stellen, te vergeefs sullen arbeyden? Ick meene, neen, jae al ist dat beneven de langhe quade gewoonte, veele noch onder schijn van de christelicke vryheyt de menschen daer in stijven: laet maer alle vrome Leeraers hare neersticheyt doen, ende laet die ghene die Godt in dese Weerelt met aensien ende authoriteyt begaeft heeft de handt daer toe leenen". Zonder meer kan Lamotius gerekend worden tot de Nadere Reformatie. Eewoud Teellinck De constatering dat Lamotius tot de Nadere Reformatie behoort alsmede de eerdere conclusie dat "Articvlen" een Zuidhollandse verdediging van het Zeeuwse standpunt terzake van de christelijke rustdag is, worden onderstreept door het feit dat Lamotius

5 VI-35 "Articvlen" opdraagt aan Eewoud Teellinck, die door zijn biograaf de pamflettist van het Zeeuwse Piëtisme genoemd wordt 7. De achtergrond van deze opdracht aan Teellinck is: "Ende verder, alsoo ick verstaen hebbe, uyt sodanige personen, weickers godsalicheyt te roemen is, dat Vwer E. met uwe eygen lof licke exempel, dese heylige saecke helpt stijven, ende andere daer in voorlichtet, soo heb ick de vrymoedicheyt genomen dit Tractaetken Vwer E. toe te eygenen". Uit deze woorden wordt duidelijk dat zij geen persoonlijke kennis aan elkaar hebben, laat staan dat zij aan elkaar verbonden zijn door een band van vriendschap. Van andere, godzalige personen heeft Lamotius vernomen dat Teellinck met zijn eigen voorbeeld de zaak van de sabbatsonderhouding voorstaat en anderen daarin voorlicht. Onmiskenbaar heeft dit laatste betrekking op Eewoud Teellincks pennevruchten, waarin hij ijvert voor een strenge zondagsviering. In dit verband is allereerst "Vyer ende wolck-calomne", Amsterdam 1622 te noemen 8, vervolgens "Amos", Amsterdam 1625 en tenslotte "Den derden wachter", 's-gravenhage De vraag die hier klemt, is: hoe weet Lamotius dat Eewoud Teellinck geschriften heeft doen uitgaan waarin hij over de christelijke rustdag handelt? Teellinck heeft deze immers alle onder een schuilnaam ("Vyer ende wolck-calomne" en "Amos") of zonder aanduiding van auteur ("Den derden wachter") doen uitkomen! Lamotius geeft zelf al enigermate antwoord op deze vraag door te spreken van "sodanige personen, weickers godsalicheyt te roemen is". Wie zijn deze personen? Het meervoud zal wel nooit ontraadseld worden, maar één persoon komt toch bij nader onderzoek sterk naar voren, de uitgever Aart Meuris 10. Als Lamotius in 1625 het manuscript van de vertaling van Sprints geschriftje naar de Haagse drukker en uitgever Meuris brengt, staat hij al vanaf 1604 als predikant in diezelfde gemeente. Het contact tussen beiden is echter veel nauwer dan slechts oppervlakkige kennis, want Meuris is de uitgever van 6 vertalingen van de hand van Lamotius van puriteinse werken 11. Bij het nagaan van de uitgevers van de pennevruchten van Eewoud Teellinck treedt aan de dag dat er 3 pamfletjes bij Meuris verschenen zijn, en wel de reeks van "De wachter brengende tijdinge vande nacht", "De tweede wachter" en "Den derden wachter", alle drie uitgekomen in 1625, in welk jaar tevens van het laatste een tweede druk het licht ziet 12. Zoals geconstateerd, dringt Teellinck in "Den derden wachter" sterk aan op sabbatsheiliging, terwijl het jaar van uitgave hetzelfde is als dat van "Articvlen"! In het licht van bovenstaande dringt zich onweerstaanbaar de voorstelling op dat het niet in de laatste plaats Meuris, die in 1625 "Den derden wachter" tweemaal uitgeeft, isdie Lamotius wijst opteellinck, als Lamotius met het manuscript van "Articvlen" aan komt zetten. Na

6 VI-36 Lamotius en de onbekende vertaler is de uitgever Meuris dus de derde man die achter de uitgave van "Articvlen" zit. Noten 1. Zie hiervoor en voor het volgende: H.B. Visser, De geschiedenis van den Sabbatsstrijd onder de Gereformeerden in de zeventiende eeuw, Utrecht id., p Biografisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland, J.P. de Bie/J. Loosjes, dl. 5, 's-gravenhage 1943, p H.B. Visser, a.w., p J. van der Haar, From Abbadie to Young, Veenendaal 1980, p. (125). 6. id., p. (154). 7. P.J. Meertens, Eewoud Teelinck, de pamflettist van het Zeeuwse Piëtisme, in Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N.S., dl. 28 (1936), pp id., p Voor de laatste twee geschriften zie: H.B. Visser, a.w., pp. 89, Zie over hem: J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks (Bibliotheca Bibliographica Neerlandica, dl. 6), Nieuwkoop 1974, pp. 361, J. van der Haar, a.w., p. (1)nr. 5; p. (14)nrs. 184, 187; p. (51) nrs. 744, 745; p. (75) nr. 1081; p. (131) nr P.J. Meertens, a.a., p. 228.