Eclipsen en Transits in het 17e & 18 e -eeuwse Nederland. Huib J. Zuidervaart Kaiser Lentelezing 28 Febr. 2015
|
|
|
- Bernard de Veen
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Eclipsen en Transits in het 17e & 18 e -eeuwse Nederland Huib J. Zuidervaart Kaiser Lentelezing 28 Febr. 2015
2 Presentatie naar aanleiding van de komende Zonsverduistering in de ochtend van 20 maart
3 Inhoud: 17e eeuw: Veranderde visies op eclipsen Het gebruik van eclipsen 18 e eeuw: Eclips-berekeningen Eclips-waarnemingen Transits van Venus- & Mercurius Hernieuwde belangstelling rond 1800 Enige conclusies 3
4 I. Veranderende visies op Eclipsen in de 17 e eeuw 4
5 Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil 5
6 Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil 6
7 17 e eeuw: onttovering van de wereld: Mede dankzij een nieuwe categorie van wetenschappelijke instrumenten verandert het wereldbeeld. 1608: presentatie in Den Haag van het eerste filosofische instrument : DE VERREKIJKER (voorloper telescoop) 7
8 17 e eeuw: de Zon als object van studie Zonsprojectie door telescoop: Scheiner
9 17 e eeuw: de Zon als object van studie Zonsprojectie door telescoop op nieuw Leids Observatorium: Georg Marggrafe, 1637 Hij zou de vader van het Nederlandse zonne-onderzoek genoemd kunnen worden 9
10 17 e eeuw: de Zon als object van studie Georg Marggrafe copieert het Leids Observatorium in Recife (in koloniaal Nederlands Brazilië: ). Neemt daar (Recife) de zon-eclips van 13 november 1640 waar. 10
11 17 e eeuw: de Zon als object van studie De zon, zoals afgebeeld door Athanasius Kircher (1664) 11
12 17 e eeuw: onttovering van de wereld: Pamflet tegen bijgeloof (1654) 12
13 17 e eeuw: onttovering van de wereld: Pamflet tegen bijgeloof (1654) 13
14 N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654 Carel Fabritius 14
15 N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654 Carel Fabritius 15
16 17 e eeuw: onttovering van de wereld: DIRCK REMBRANTSZ VAN NIEROP: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653) 16
17 17 e eeuw: onttovering van de wereld: ABRAHAM DE GRAAF: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653) 17
18 Eclipsen: domein van Liefhebbers Universitaire Observatoria (Leiden & Utrecht) vrijwel alleen benut voor onderwijs 18
19 II. Gebruik van Eclipsen 19
20 17 e & 18 e eeuw: Eclipsen gebruikt voor Almanakken 20
21 17 e eeuw: Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1670) 21
22 17 e eeuw: Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1689) 22
23 17 e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen Geometristen (1663) 23
24 17 e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen Geometristen (1663) 24
25 17 e eeuw: strijd Geometristen 25
26 Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie 26
27 Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie 27
28 Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie Isaac Newton s Chronologie (Ned. Vertaling,1737) 28
29 1737 Van der Boot s Eclips- chronologie 29
30 1737 Van der Boot s Eclips- chronologie 30
31 1737 Van der Boot s Eclips- chronologie 31
32 III. Eclips-berekeningen in de 18 e eeuw 32
33 1699: Cassini ontwerpt methode om via eclipsen lengtebepaling te verbeteren Eerste Eclips-kaart ontworpen 33
34 Opgepikt door Van der Moolen (1705) Carel Fabritius 34
35 Gecopieerd door Schenk (1715) 35
36 Gecopieerd door Spinder (1724) 36
37 Opnieuw rivaliteit Luchtenburg (1706) Lezing n.a.v. komende zon-eclips Carel Fabritius 37
38 Eclipsberekeningen zijn daarna vooral gebruikt als PR-instrument 1715: MEINDERT WAERMA, Rekenmeester te Embden Carel Fabritius 38
39 PR-instrument G. SPINDER 1724: GERRIT SPINDER, Landmeter te Krommenie 39
40 PR-instrument A. SPINDER 1733: ADRIAAN SPINDER, Landmeter te Krommenie & Haarlem 40
41 PR-instrument CRUQUIUS 1731: NIC. CRUQUIUS, Landmeter te Halfweg 41
42 PR-instrument H. SCHAINK 1732: HERMANNUS SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam 42
43 PR-instrument D. SCHAINK 1736: DANIËL SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam 43
44 PR-instrument PANSER Carel Fabritius 1733: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 44
45 PR-instrument PANSER 1739: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 45
46 PR-instrument PANSER 1736: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 46
47 PR-instrument PANSER 1748: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden 47
48 PR-instrument STRUYCK 1737: NICOLAAS STRUYCK, Leermeester wiskunde, A dam 48
49 PR-instrument DOUWES 1739: CORNELIS DOUWES, Leermeester Navigatie A dam 49
50 PR-instrument BACK 1737: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde, Utrecht 50
51 PR-instrument BACK 1739: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde, Utrecht 51
52 PR-instrument BACK 1740: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde, Utrecht 52
53 PR-instrument BACK 1748: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde, Utrecht 53
54 PR-instrument DE MUNCK 1748: JAN DE MUNCK, Stadsarchitect, Middelburg 54
55 PR-instrument ook politiek 1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag 55
56 PR-instrument ook politiek 1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag 56
57
58 PR-instrument PLANETARIUM 1748: WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag 58
59 IV. Eclips-waarnemingen in de 18 e eeuw 59
60 Waargenomen, maar niet echt gebruikt 1748: KLINKENBERG, Den Haag; DE MUNCK, Middelburg, etc. 60
61 Waargenomen, maar niet echt gebruikt 1748: DE JONGE & VAN TOL, Maassluis 61
62 Waargenomen, maar niet echt gebruikt 1753: [Spinder e.a.], Haarlem 62
63 V. Transits van Venus- & Mercurius 63
64 1691: Halley s geniale gedachte 1691: This sight [of a Transit of Venus] is by far the noblest [that] Astronomy affords, [ ]. It will be afterwards shown, that by this observation alone, the distance of the Sun, from the Earth, might be determinded. 64
65 1691: Halley s geniale gedachte Afstandsbepaling door parallaxmeting 65
66 1691: Halley s geniale gedachte C D V Zon A Venus B Aarde Parallaxbepaling uit een meting van de passagetijden in combinatie met de aardse coordinaten. 66
67 1743: KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit 67
68 1743: KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit 68
69 Mercurius Transit 1743 De Munck & Panser Lezing n.a.v. komende zon-eclips 69
70 Mercurius Transit Back 70
71 1761: Delisle s Mappemonde Lezing n.a.v. komende zon-eclips 71
72 1761 Klinkenberg s Mappemonde 72
73 1761: Internationale voorbereidingen Frankrijk: expedities naar Pondichery (India: Le Gentil) en Rodrigues (Madagaskar: Pingre) Engeland: expedities naar Bengalen (Mason & Dixon) & St. Helena (Maskelyne) Rusland: expeditie naar Siberie (Chappe d Auteroche) Zweden: inrichting observatorium Stockholm (Wargentin) Nederlandse Republiek Holland, Zeeland, Friesland (Klinkenberg, De Munck, Foppes, e.a. ) VOC, Batavia: minimale medewerking (Soele & Mohr)
74 Venus-overgang Foppes 74
75 Venus Foppes Lezing n.a.v. komende zon-eclips 75
76 Venus Ypey 76
77 Venus Amsterdam 77
78 Venus Traast 78
79 Venus Mohr 79
80 Venus Mohr 80
81 Na 1769: verminderde belangstelling Totale Zonsverduistering
82 Na 1769: verminderde belangstelling Totale Zonsverduistering
83 Eclipsberekeningen door Liefhebbers komen rond 1800 weer in zwang 83
84 Conclusies (1): Eclips-berekeningen (& waarnemingen) zijn in de loop van de 17e eeuw onttoverd. Omstreeks de eeuwwisseling (van 1700) is ontdekt 1. dat eclipsen gebruikt konden worden voor een verbetering van de plaatsbepaling op aarde. 2. dat Venus-overgangen gebruikt konden worden voor een bepaling van de afstand tussen de aarde en de zon (de zonneparallax of astronomische eenheid) In deze tijd kwam ook aandacht voor historische eclipsen ter verbetering van de chronologie. 84
85 Conclusies (2): Eclipsberekeningen (& waarnemingen) hebben ruim aandacht gekregen in de 18e-eeuwse Nederlanden, maar vooral als PR-instrument voor locale rekenmeesters. Waarnemingen zijn wel uitgevoerd, maar nauwelijks gebruikt voor verbetering van plaatsbepalingen. Bij de Mercurius- en Venusovergangen is in Nederland serieus meegedaan, zowel qua theorie, als qua waarnemingen. Door taal- en communicatieproblemen is echter internationaal weinig gedaan met de Nederlandse waarnemingen. 85
86 Tot slot: advies uit
87 Tot slot: advies uit
88 * Dank voor uw aandacht * Met dank aan dr. Rob H. van Gent voor het leveren van illustraties huib.zuidervaart@huygens.knaw.nl
Een kleine geschiedenis van. planetenovergangen. ter gelegenheid van de Mercuriusovergang 9 mei 2016
Een kleine geschiedenis van planetenovergangen ter gelegenheid van de Mercuriusovergang 9 mei 2016 Een kleine geschiedenis van planetenovergangen ter gelegenheid van de Mercuriusovergang 9 mei 2016 Wat
Cursus Inleiding in de Sterrenkunde
Cursus Inleiding in de Sterrenkunde Sterrenbeelden naamgeving ca. 3000 v Chr. (Kreta) 48 klassieke sterrenbeelden, w.o. Dierenriem nu 88 officieel (door I.A.U.) met blote oog ca. 6000 sterren sternamen:
WELKOM! Inleiding Astrofysica College 1 7 september Ignas Snellen
WELKOM! Inleiding Astrofysica College 1 7 september 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen Docent: Ignas Snellen Assistenten: Joris Witstok, Charlotte Brand, Niels Ligterink, Mieke Paalvast Doel, Inleiding Astrofysica:
Instructie voor leerkracht
Instructie voor leerkracht Bij deze PPT hoort achtergrondinformatie. Dit vindt u ook op deze site. In het document: Informatie voor leerkrachten Print het uit. Dan heeft u de info bij de hand, tijdens
Sterren kijken achter de dijken. Vier eeuwen sterrenkunde in Nederland
Sterren kijken achter de dijken Vier eeuwen sterrenkunde in Nederland Korte voorgeschiedenis tot 1600 Oudste wetenschap (Babyloniers 2000 v.chr.) Praktische betekenis Tijdrekening en kalender, landbouw
Keuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo
Exoplaneten Keuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo Een verdiepende keuzeopdracht over het waarnemen van exoplaneten Voorkennis: gravitatiekracht, cirkelbanen, spectra (afhankelijk van keuze) Inleiding Al
Lijfrentes in de 17e en 18e eeuw
1 Lijfrentes in de 17e en 18e eeuw Jan P. Hogendijk Mathematisch Instituut, Utrecht http://www.math.uu.nl/people/hogend 22-29 augustus 2009 2 Overzicht Inleiding Renteberekeningen omstreeks 1585 Lijfrentes
De telescoop een seecker instrument om verre te sien
De telescoop een seecker instrument om verre te sien Robert Wielinga robert@sonnenborgh.nl 11 e eeuw: ontdekking van de leessteen een druppel water werkt als een vergrootglas brillen vanaf 1300 bolle lens:
Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630
J. G. C. A. BRIELS Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630 een bijdrage tot de kennis van de geschiedenis van het boek Met in bijlage
Onderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek stimuleerden de wetenschap en de cultuur?
Onderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek stimuleerden de wetenschap en de cultuur? De bijzondere plaats in staatskundig opzicht en de bloei in economische en cultureel opzicht van de Nederlandse
GLORIETIJD VAN DE ZEEVAART (7) Navigatie en hydrografie. (Overdruk uit: Van Kitsen en Klippers)
GLORIETIJD VAN DE ZEEVAART (7) Navigatie en hydrografie (Overdruk uit: Van Kitsen en Klippers) Gemma Frisius had al in 1530 begrepen dat de geografische lengte kon worden berekend door de tijd waarop de
NEDERLAND IN DE 16e EEUW
NEDERLAND IN DE 16e EEUW In de 16e eeuw vielen de Nederlanden onder de Spaanse overheersing. Er bestonden grote verschillen tussen de gewesten (= provincies), bv: - dialect - zelfstandigheid van de gewesten
Stamboom van Jacob Derks Hoogstra Pagina 1
Stamboom van Jacob Derks Hoogstra Pagina 1 I a - II a - Jacob Derks Hoogstra *..-..-1807 Grootegast Boerenknecht te Tolbert (Leek) Groningen (1835). Zoon van: Derk Jacobs Hoogstra en van: Martje Jannes
Vier eeuwen de hemel geobserveerd en in kaart gebracht: Utrechtse collecties oude sterrenkundige drukken
22 Vier eeuwen de hemel geobserveerd en in kaart gebracht: Utrechtse collecties oude sterrenkundige drukken robert h. van gent Al bijna vier eeuwen lang wordt in Utrecht sterrenkundig onderwijs en onderzoek
Noord-Nederlandse gewesten. Smeekschift
Habsburgs gezag Vanaf dat moment stonden de zuidelijke Nederlanden onder Habsburgs gezag. Noord-Nederlandse gewesten Door vererving en verovering vielen vanaf dat moment ook alle Noord- Nederlandse gewesten
Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 De aarde en de maan Boek: hoofdstuk 2.6 Overzicht Halley en de maan meting afstand van de Maan en verandering erin getijden: koppeling tussen lengte van
EEN TELESCOOP UIT DELFT
EEN TELESCOOP UIT DELFT AUGUST 11, 2014 JEROENBOUTERSE LEAVE A COMMENT The estimated reading time for this post is 5 minutes. Door Marlise Rijks Op 14 mei 2014 haalde het bericht het achtuurjournaal: in
WAT ANDEREN DOEM. NAERDINCKLANT 9 november 1983 Lezing door dr.ir. T. van Tol: Nederzettingsgeschiedenis van Laren.
WAT ANDEREN DOEM NAERDINCKLANT 9 november 1983 Lezing door dr.ir. T. van Tol: Nederzettingsgeschiedenis van Laren. Plaats : De Vaart, Hilversum, aanvang 20.00 uur. 25 januari 1984 Lezing, samen met "Albertus
DE LATE MIDDELEEUWEN (1300-1555)
DE LATE MIDDELEEUWEN (1300-1555) Deel 1: 1305-1354 De groei van de macht van het volk en het uitbreken van de Hoekse en Kabeljouwse twisten. In deze periode zien we de macht van de graafschappen en hertogdommen
OVERZICHT WETENSCHAPPELIJKE CORRESPONDENTIE [1742-1783] VAN DIRK KLINKENBERG (1709-1799). opgesteld ca. 1995 door Huib J. Zuidervaart, Middelburg
![OVERZICHT WETENSCHAPPELIJKE CORRESPONDENTIE [1742-1783] VAN DIRK KLINKENBERG (1709-1799). opgesteld ca. 1995 door Huib J. Zuidervaart, Middelburg](/thumbs/29/13286577.jpg "OVERZICHT WETENSCHAPPELIJKE CORRESPONDENTIE [1742-1783] VAN DIRK KLINKENBERG (1709-1799). opgesteld ca. 1995 door Huib J. Zuidervaart, Middelburg")
Zt / Juni 2005 / Correspondentie Klinkenberg, pag. 1 van 50 OVERZICHT WETENSCHAPPELIJKE CORRESPONDENTIE [1742-1783] VAN DIRK KLINKENBERG (1709-1799). opgesteld ca. 1995 door Huib J. Zuidervaart, Middelburg
Evangelische Broedergemeente
Evangelische Broedergemeente Hernhutters Broeder-Uniteit OUDE EN HERNIEUWDE BROEDER-UNITEIT 1. Oude Broeder- Uniteit 1457 1620 Kunvald Tsjechië (Bohemen en Moravië) Jan Amos Comenius (1592-1670) 2. Hernieuwde
PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven
VOLKSSTERRENWACHT BEISBROEK VZW Zeeweg 96, 8200 Brugge - Tel. 050 39 05 66 www.beisbroek.be - E-mail: info@beisbroek.be PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG Opgaven Frank Tamsin en Jelle Dhaene De ster HR
Eindexamen geschiedenis havo 2009 - II
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In 1792 begon de eerste Coalitieoorlog. 1p 1 Welk politiek doel streefde Oostenrijk met de strijd tegen Frankrijk na? Gebruik
Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.3 Wetenschap en kunst. Tijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.3 Wetenschap en kunst
De bijzondere plaats in staatskundig opzicht en de bloei in economische en cultureel opzicht van de Nederlandse republiek. De wetenschappelijke revolutie Onderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek
Eindexamen geschiedenis vwo II
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire
Hoe kennis van China naar Europa kwam. De rol van jezuïeten en VOC-dienaren, circa
Hoe kennis van China naar Europa kwam De rol van jezuïeten en VOC-dienaren, circa 1680-1795 Illustratie op het omslag: De productie van zijde in China. J.-B. Du Halde, Description de la Chine (Den Haag
Andere boeken in deze serie:
Andere boeken in deze serie: 978-94-6175-156-0 (HB) 978-94-6175-965-8 (e-book) 978-94-6175-218-5 (HB) 978-94-6175-960-3 (e-book) 978-94-6175-216-1 (HB) 978-94-6175-158-4 (HB) 978-94-6175-958-0 (e-book)
Tijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) / Renaissance
Tijdvakken Tijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) / Renaissance K.A. * Het begin van de Europese overzeese expansie * Het veranderende mens- en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een
Open Dag Oude Sterrewacht Leiden
Open Dag Oude Sterrewacht Leiden 1 Programma Tijd 12:15 1,5 uur Iedere tien minuten 30 minuten 14:00 1,5 uur 12:30 en 16:00 30 minuten 13:00, 14:00, 15:00 40 minuten 13:30, 14:30, 15:30, 16:30 30 minuten
GEEF STERRENKUNDE DE RUIMTE! VENUS VOOR DE ZON
LESBRIEF GEEF STERRENKUNDE DE RUIMTE! Deze NOVAlab oefening gaat over de overgang van Venus voor de zon die we 6 juni 2012 kunnen waarnemen De oefening is geschikt voor bovenbouw HAVO/VWO WETENKAART Aan
Koninklijk Zeeuwsch Genootschap Der Wetenschappen (1768- )
Koninklijk Zeeuwsch Genootschap Der Wetenschappen (1768- ) Oprichting In 1768 werd het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen officieel opgericht. De aanleiding vormde een initiatief uit Vlissingen tot
Sterrenkunde. Materialen Karton Meetlat Passer Touw Potlood Schaar Lange stok
Pruiken en revoluties Groep 7 Handleiding voor de leerkracht Deze handleiding en de opdrachten zijn bedoeld als aanvulling op de geschiedenislessen over Pruiken en revoluties. De lesonderdelen beschreven
Eindexamen geschiedenis vwo 2009 - I
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de landen die Napoleon veroverde, voerde hij een beleid dat: enerzijds paste binnen het gelijkheidsideaal van de Franse Revolutie
Stofomschrijving Deze opdracht hoort bij 2.1-3.1 en 3.2 van De Republiek in tijd van Vorsten (Geschiedenis Werkplaats).
Het verhaal van 1588 Bodystorming Inleiding Het jaar 1588 is een belangrijk jaar in de geschiedenis van de Republiek. De gebeurtenissen die eraan vooraf gaan worden als feiten voorgelezen en tussen de
Meetkunde en Fysica. Henk Broer. Instituut voor Wiskunde en Informatica Rijksuniversiteit Groningen. Meetkunde en Fysica p.1/22
Meetkunde en Fysica Henk Broer Instituut voor Wiskunde en Informatica Rijksuniversiteit Groningen Meetkunde en Fysica p.1/22 Overzicht Meetkundige aspecten van natuurkunde: - Newton en schalingswetten
Oefening 1: Luister naar de tekst en lees deze mee. U hoort de tekst twee keer. De tweede keer kunt u proberen mee to lezen.
Pelajaran 11 et Compabniebewind in de Republiek Oefening 1: Luister naar de tekst en lees deze mee. U hoort de tekst twee keer. De tweede keer kunt u proberen mee to lezen. Tekst: Bestuur en beheer - de
Nummer Toegang: A15. Willem II, prins van Oranje, graaf van Nassau- Breda ( )
Nummer Toegang: A15 Willem II, prins van Oranje, graaf van Nassau- Breda (1626-1650) Koninklijke Verzamelingen, Den Haag (c) 2000 A15 3 I N H O U D S O P G A V E BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF...5 Aanwijzingen
Wetenschap hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61310 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Jan Sluijters Melancholie, 1911 gedateerd Private collection
Jan Sluijters Melancholie, 1911 Willem Drost Zelfportret, ca. 1653 Sotheby's (New York City) 2016-01-28-2016-01-29, nr. 491 mogelijk Johann Ludwig Tietz Portret van Eugenius van Savoye-Carignan (1663-1736),
TELLEN EN REKENEN MET TIG
TELLEN EN REKENEN MET TIG 2 Tellen en rekenen met tig Een voorbeeld van de aardige getallen Thomas Colignatus Samuel van Houten Genootschap 3 Voor M. op zijn zesde verjaardag in 2012 ISBN: 978.946318906.4
Franeker zekerheden in waarnemingen
Franeker zekerheden in waarnemingen George B. Huitema Op 27 april 2012 vond de boekpresentatie plaats van de Obe Postma studiedag Zekerheden in waarnemingen, 1 die eind november 2011 werd gehouden. Daar
Afstanden in de sterrenkunde
Afstanden in de sterrenkunde Inleiding. In de sterrenkunde bestaat een fundamenteel probleem; we kunnen misschien wel heel precies waarnemen waar een object aan de hemel staat, maar hoe kunnen we achterhalen
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Evolutie
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Evolutie kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke
Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën.
Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag voor leerlingen van het vak geschiedenis vwo, tweede tijdvak (2018). In dit examenverslag proberen we een zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende
Koninklijke Sterrenwacht van België Opendeurdagen 2014
Astronomie en Astrofysica De sterrenkundigen geven uitleg over hun onderzoeksprojecten: zowel de massieve sterren en sterrenwinden, variabele en meervoudige sterren als geëvolueerde sterren en planetaire
Kerntaken. Streekmuseum Volkssterrenwacht Burgum Menno van Coehoornweg 9 9251 LV Burgum tel. 0511 46 55 44 www.streekmuseum-volkssterrenwachtburgum.
Streekmuseum Volkssterrenwacht Burgum Menno van Coehoornweg 9 9251 LV Burgum tel. 0511 46 55 44 www.streekmuseum-volkssterrenwachtburgum.nl Kerntaken spreken is zilver, zwijgen is out Venusovergang 6 juni
onder andere gebruik gemaakt van de Isaac Newton Telescoop, de Gemini Telescoop en tenslotte de New Technology Telescoop van de ESA in Chili. Bron: Sw
Ga naar de inhoud Astroblogs Astronomisch nieuws, wetenswaardigheden en persoonlijke opinies van Adrianus V Astroblogs Kontakt Foto s Dossiers Poll forum Adrianus V on Tour! Archieven Registreren «Niks
De Jefferson Bijbel. Thomas Jefferson
De Jefferson Bijbel Thomas Jefferson Vertaald en ingeleid door: Sadije Bunjaku & Thomas Heij Inhoud Inleiding 1. De geheime Bijbel van Thomas Jefferson 2. De filosofische president Het leven van Thomas
Delfstoffen uit de ruimte
Delfstoffen uit de ruimte Waar werk je? Je ben als deskundige op het gebied van sterrenkunde en ruimtevaart deel van een team bij het Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen en SRON (Netherlands
UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK NIJMEGEN HUMANIORA BIBLIOTHEEK COLLECTIE H.IN.N. Nieuwe Geschiedenis - vóór 1870
UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK NIJMEGEN HUMANIORA BIBLIOTHEEK COLLECTIE H.IN.N Nieuwe Geschiedenis - vóór 1870 December 2009 Enige notities bij het "Overzicht van de Rubrieksindeling van de Bibliotheek van de
k 2 k 4 k 8 k 11 k 25
KAVELLIJST muntenveiling februari 2017 Kav Land Stat Jaar Cat.nr/omschrijving Cat.prijs Inz.prijs Opbr 1 Nederland ZF penning 5 stuks 50,00 25,00 2 Nederland PR 1970 10 Gulden zilver F 40,00 12,00 3 Nederland
Verslag Vendelinusvergadering 9 juni 2012
Verslag Vendelinusvergadering 9 juni 2012 Ook deze maand waren er twee jarigen, Roland en zijn vrouw Usche. Proficiat en danke voor de tractatie. Zoals jullie weten is de eerst volgende vergadering in
Canonvensters Michiel de Ruyter
ARGUS CLOU GESCHIEDENIS LESSUGGESTIE GROEP 8 Canonvensters Michiel de Ruyter Michiel Adriaanszoon de Ruyter werd op 23 maart 1607 geboren in Vlissingen. Zijn ouders waren niet rijk. Michiel was een stout
Examenprogramma biologie vwo
Bijlage 4 Examenprogramma biologie vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein
Willem II van Holland:?, februari Hoogwoud, 28 januari 1256
Willem II van Holland:?, februari 1227 - Hoogwoud, 28 januari 1256 Willem II was graaf van Holland en Zeeland (1234-1256) en koning van het Heilige Roomse Rijk (1248-1256). Rooms-Duits (tegen-)koning Regeerperiode:
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Instandhouding
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Instandhouding kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor
Nieuw-Atlantis. Francis Bacon. Vertaald en ingeleid door: Thomas Heij
Nieuw-Atlantis Francis Bacon Vertaald en ingeleid door: Thomas Heij Inhoud Inleiding De kanselier die de wetenschap veranderde Bacons leven en oeuvre Inspiratie en invloeden Plato, Thomas More, Lucianus,
Link it: Republiek in tijd van Vorsten
Link it: Republiek in tijd van Vorsten Uitleg Link it werkt in principe als een soort domino (hoewel je er andere varianten op kunt bedenken). Het idee is dat de leerlingen moeten proberen om een begrip
Euclides leefde in Alexandrie. Dat ligt in Egypte. Hij is bekend om zijn systematische behandeling van de meetkunde. Euclides schreef "De Elementen",
Euclides leefde in Alexandrie. Dat ligt in Egypte. Hij is bekend om zijn systematische behandeling van de meetkunde. Euclides schreef "De Elementen", een boek uit dertien delen. Dat boek is logisch opgebouwd
Hoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588)
Hoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588) Geschiedenis VWO 2011/2012 www.lyceo.nl 1555-1588 Politiek: Nederland onafhankelijk Economie: Amsterdam wordt de stapelmarkt van Europa Welke staatsvorm?
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen
08 Praktische opdrachten. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur Its Academy Laatst gewijzigd 26 January 2014 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/46114 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Over Helios 3. Kort overzicht Bijeenkomsten Helios 5. Waarnemingsacties 8. VVS evenementen 10. Speciale evenementen 11.
Inhoud Over Helios 3 Leden 4 Kort overzicht 2017 4 Bijeenkomsten Helios 5 Waarnemingsacties 8 VVS evenementen 10 Speciale evenementen 11 Publicaties 12 Jaarverslag Helios 2017 Pagina 2 Over Helios Juventus
HOLLAND ITEMS. totaal. prijs p/s. prijs p/s. totaal aantal bestelnr omschrijving. aantal bestelnr omschrijving
HOLLAND ITEMS aantal bestelnr omschrijving prijs p/s totaal aantal bestelnr omschrijving holl-001 Dutch queens 1,30 holl-048 Costumes - 25 different stamps 2,00 prijs p/s totaal holl-002 Dutch queens -
100 miljard sterrenstelsels... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren. In een spiraal-arm van de Melkweg. De zon is maar een gewone ster...
ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren Binnenplaneten: relatief klein, rotsachtig hoge dichtheid (Mercurius, Venus, Aarde, Mars) Buitenplaneten: gasreuzen - lage dichtheid (Jupiter, Saturnus, Uranus,
Sterre, de familie Huygens in de Gouden Eeuw. van Rieks Veenker. Voor groep 6, 7 en 8
Sterre, de familie Huygens in de Gouden Eeuw van Rieks Veenker Voor groep 6, 7 en 8 Vooraf Sterre is de zus van Christiaan Huygens. Hij is natuurkundige en een kei in wiskunde en astronomie. Hij doet een
Daniel Stalpaert (1615-1676) stadsarchitect van
Daniel Stalpaert (1615-1676) stadsarchitect van Amsterdam IO2 BU LLETI NKNOB2OOO-4 voor in Elias' De Vroedschap van Amsterdam /57S-/795. 30 Hierdoor krijgen BULLETIN KNOB 2OOO-4 IO3 beperkt 1O4 BULLETIN
PLAATSINGSLIJST VAN HET ARCHIEF VAN. C.F.L. van der Lubbe (1901-1976)
PLAATSINGSLIJST VAN HET ARCHIEF VAN C.F.L. van der Lubbe (1901-1976) Jan de Vos / NAi 2004 Plaats: de Koog (Texel) Naam: R.K. Hulpkerk St. Bonifatius Jaar: 1962, 1965 Aanvraagnummer: d1, f1-f7, t1 Plaats:
Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.
Examen VWO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 27 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 77 punten te behalen. Voor elk vraagnummer
.., Algemene Rekenkamer. BEZORGEN De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Gen era a Binnenhof 4 2513 AA Den Haag
Algemene Rekenkamer.., BEZORGEN De Voorzitter van de Tweede Kamer der StatenGen era a Binnenhof 4 2513 AA Den Haag Lange Voorhout 8 Postbus 20015 2500 EA Den Haag T 070 3424344 070 3424130 voorlichting@rekenkamer.nl
Prak%sche Sterrenkunde
Prak%sche Sterrenkunde Welkom! Docent: Ignas Snellen Assistent: Steven Cuylle, Edwin van der Helm Vandaag: - Wat is prak%sche Sterrenkunde? - Hemelmechanika 1) Beweging van de Aarde om haar as en om de
3,9. Samenvatting door een scholier 738 woorden 25 juni keer beoordeeld
Samenvatting door een scholier 738 woorden 25 juni 2004 3,9 14 keer beoordeeld Vak ANW 4.1.1 Wegwijs in tijd en ruimte -Vraagstuk: vorm van de aarde. Waarnemen aan de hand v/d schaduw -De zon -> komt op
HAVENS EN DE REIS VAN BONTEKOE
EN 28 december EN Inleiding Schepen vertrekken of leggen aan. Op de kade wordt gezwaaid en afscheid genomen. En wie na een lange reis terugkeert, wordt begroet door de thuisblijvers. De zee oefent een
DE KALKOEN Een verzameling van historische feiten en opmerkelijke wetenswaardigheden over kalkoenen
DE KALKOEN Een verzameling van historische feiten en opmerkelijke wetenswaardigheden over kalkoenen Tekst en afbeeldingen: Theo Philipsen DEEL 2 Rechts: Voorpagina van een Oostenrijks tijdschrift Columbus
rijks museum Verdiepend programma Jij & de Gouden eeuw Bijlage: Onderzoeksvragen voor leerlingen 1/6 Ontsnapping Hugo de Groot Eeuw?
1/6 Bijlage: voor leerlingen Ontsnapping Hugo de Groot Eeuw? Personage 1. Hugo de Groot Wie was Hugo de Groot? Wat waren de onderwerpen waar hij als geleerde over schreef? Waarom werd hij opgesloten in
Drie Bernoullilezingen 2014 in licht van RUG 400
Drie Bernoullilezingen 2014 in licht van RUG 400 Henk Broer Johann Bernoulli Stichting voor de Wiskunde Samenvatting 1 Aankondiging In het jubeljaar 2014, waarin de Groningse Universiteit zijn vierhonderdjarig
Euclides leefde in Alexandrie. Dat ligt in Egypte. Hij is bekend om zijn systematische behandeling van de meetkunde. Euclides schreef "De Elementen",
Posters 1 Euclides leefde in Alexandrie. Dat ligt in Egypte. Hij is bekend om zijn systematische behandeling van de meetkunde. Euclides schreef "De Elementen", een boek uit dertien delen. Dat boek is logisch
Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA..DEN HAAG. Datum Verzoek van Tweede Kamer omtrent twee huwelijksportretten
>Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA..DEN HAAG Media en Creatieve Industrie Rijnstraat 50 Den Haag Postbus 16375 2500 BJ
Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3
Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Marco Harmsen 13 oktober 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/67292 Dit lesmateriaal is gemaakt
Filosofie voor de Wetenschappen
Date 15-10-2013 1 Filosofie voor de Wetenschappen Presentatie voor de Honours-studenten van de Rijksuniversiteit Gent Jan-Willem Romeijn Faculteit Wijsbegeerte Rijksuniversiteit Groningen Date 15-10-2013
Oscar II van Zweden: Stockholm, 21 januari 1829 aldaar, 8 december 1907
Oscar II van Zweden: Stockholm, 21 januari 1829 aldaar, 8 december 1907 Oscar II Frederik was, in opvolging van zijn oudere broer Karel, van 18 september 1872 tot zijn dood in 1907 koning van Zweden en
Programma van toetsing en afsluiting 2014-2015 ZW-KBL 3. Van der Meij College, nevenvestiging CSG Jan Arentsz
Programma van toetsing en afsluiting 2014-2015 ZW-KBL 3 Van der Meij College, nevenvestiging CSG Jan Arentsz Vak: Nederlands P1 Lezen S 1 P1 Schrijven S 1 P1 TWGS hoofdstuk 1 S 2 P1 Schrift hoofdstuk 1
Examenprogramma biologie havo
Bijlage 3 Examenprogramma biologie havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein
Praktische Sterrenkunde
Praktische Sterrenkunde Vandaag 1. Verkenning van de sterrenhemel 21 september 2015 Korte introductie Praktische Sterrenkunde Verkenning van de sterrenhemel Coördinaten t.o.v. de waarnemer: azimuth en
Trainingen: Biologische effecten van straling Dosimetrie (in de ruimte)
Alle opleidingen/studies (alle niveaus : bachelor, master, master na master, voortgezette opleiding, enz.) die door uw universiteit worden aangeboden, alsook de titels van de lessenreeksen die verband
Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje b
Bijlage VMBO-KB 2008 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje Staatsinrichting van Nederland bron 1 Uit een openbare brief van iemand die zich zorgen maakt over de ontwikkelingen
Programma van toetsing en afsluiting 2015-2016 ZW-BBL 3. CSG Jan Arentsz, nevenvestiging Van der Meij College
Programma van toetsing en afsluiting 2015-2016 ZW-BBL 3 CSG Jan Arentsz, nevenvestiging Van der Meij College Vak: Nederlands P1 Lezen: hoofd- en bijzaken, inleiding, middenstuk, slot S 2 P1 Schrijven:
Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5
De Kerk Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5 2 1. Geschiedenis De grote bevolkingsgroei in de tweede helft van de 14de eeuw maakte het noodzakelijk nieuwe kerken
abstract jaar verandering in het aantal voornamen officiële naam en roepnaam voornaamkeuze van traditie naar mode % traditionele vernoeming
7--05 60 50 jaar verandering in het aantal voornamen Gerrit Bloothooft en David Onland UiL OTS, Universiteit Utrecht abstract Een voornaam kiezen ouders niet zomaar voor hun kind. Ze worden in de keuze
Resultaten TIMSS Wiskunde & wetenschappen 4 e leerjaar in internationaal perspectief
Resultaten TIMSS 2015 Wiskunde & wetenschappen 4 e leerjaar in internationaal perspectief 29 november 2016 Toetsen wiskunde 2 Inhoudelijk domein: Meetkundige vormen en metingen Cognitief domein: Toepassen
Controller waar gaat gij heen?
Controller waar gaat gij heen? Business partner? Of ook politieagent? Concerncontrol binnen de Gemeente Seminar de Reehorst Ede 15 maart 2018 rob@schapink.nl Achtergrond / aanleiding seminar Seminar concern
WERKBLAD. (Naam leerling) (Naam medeleerlingen)
Jouw wereld op de kaart WERKBLAD Groep 7 en 8 Recht zo die gaat! Varen op de kaart van Mercator Deze tentoonstelling gaat over Mercator, een beroemde kaartenmaker uit de 16de eeuw. Zijn wereldkaart wordt
Polaris In Het Jaar 2015
Polaris In Het Jaar 2015 Start Werkjaar 16/01 (13) Bestuursvergaderingen 07/04 (3) 26/08 (3) 29/12 (3) In 2014 assistentie gevraagd voor Jan Promo Wesley Website (maar daar is nog niks mee gedaan) Promo
Collectie R. A. Papegaaij
Inventaris Collectie R. A. Papegaaij Oorlogsdocumentatie 1940-1945 Inhoudsopgave Inleiding p. 3 Inventaris p. 4 I Algemeen p. 4 II Persoonlijke documenten p. 4 III Verzameld materiaal met betrekking tot
Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u?
Landenspel Korte omschrijving werkvorm: In deze opdracht wordt de klas verdeeld in vijf groepen. Iedere groep krijgt een omschrijving van een land en een instructie van de opdracht. In het lokaal moeten
Inventaris van het archief van de Boekhouder- Generaal te Batavia, 1699-1801
Nummer archiefinventaris: 1.04.18.02 Inventaris van het archief van de Boekhouder- Generaal te Batavia, 1699-1801 Auteur: J.E. Heeres Nationaal Archief, Den Haag 1893 Copyright: cc0 This finding aid is
Ficino en het voorstellingsvermogen : phantasia en imaginatio in kunst en theorie van de Renaissance van den Doel, M.J.E.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Ficino en het voorstellingsvermogen : phantasia en imaginatio in kunst en theorie van de Renaissance van den Doel, M.J.E. Link to publication Citation for published
Nummer Toegang: 587 Plaatsingslijst van de collectie c.d. goudappel,
Nummer Toegang: 587 Plaatsingslijst van de collectie c.d. goudappel, 1509-1975 Archief Delft 587 Collectie C.D. Goudappel 3 I N H O U D S O P G A V E Inhoudsopgave BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF...5 BESCHRIJVING
DE REIS VAN SINT BRANDAAN
DE REIS VAN SINT BRANDAAN 16 mei Inleiding Op 16 mei wordt de feestdag van Sint Brandaan gevierd, de beschermer van alle zeevaarders. Brandaan was een onverschrokken Ierse monnik die in de zesde eeuw volgens
Praktische Sterrenkunde H o o r c o l l e g e A r t i s
Praktische Sterrenkunde H o o r c o l l e g e A r t i s Introductie Docent: Henk Hoekstra email: hoekstra@strw.leidenuniv.nl kamer 457 tel: 071-5275594 website: http://www.strw.leidenuniv.nl/~hoekstra/practicum